POLITYKA HANDLOWA. LIBERALIZM I PROTEKCJONIZM W POLITYCE HANDLOWEJ. WZROST HANDLU KONTROLOWANEGO

Pojecie polityki handlowej

Zagraniczna polityka ekonomiczna to część polityki ekonomicznej, która określa cele i środki ich realizacji w zakresie lub poprzez międzynarodowy handel towarami i usługami oraz międzynarodowe obroty kapitałowe.

Współzależność między zagraniczną polityką ekonomiczną i wewnętrzną polityką ekonomiczną

Najważniejszym elementem zagranicznej polityki ekonomicznej jest polityka handlowa.

Polityka handlowa, czyli stosowanie określonych instrumentów (narzędzi) w celu realizacji określonych zadań w sferze swojej wymiany handlowej z zagranicą. Polityka ta najczęściej ma na celu zapewnienie szeroko rozumianej ochrony krajowej produkcji i zatrudnienie oraz bilansu płatniczego (handlowego) {np. zastosowanie środków ograniczających import - ceł importowych oraz pobudzających wzrost eksportu - subsydiów eksportowych}.

Wybór celów i środków polityki handlowej warunkują czynniki wewnętrzne (m.in.: poziom rozwoju gospodarczego, utrzymanie poziomu zatrudnienia, stabilizacja cen, struktura klasowa społeczeństwa) i czynniki zewnętrzne (m.in.: zmiany polityczne na świecie, zmiany pozycji poszczególnych państw na rynku międzynarodowym, działalność organizacji i instytucji międzynarodowych).

Podstawowym celem długookresowym (strukturalnym) polityki handlowej jest wzrost korzyści z udziału w międzynarodowym podziale pracy, co można osiągnąć poprzez wzrost międzynarodowej zdolności konkurencyjnej.

Czynniki kształtujące zagraniczną politykę ekonomiczną

Czynniki

zewnętrzne

Czynniki

wewnętrzne

Do celów średnio- i krótkookresowych (koniunkturalnych) polityki handlowej należy zaliczyć: zachowanie równowagi płatniczej i pozytywne oddziaływanie na aktywność gospodarczą, stan zatrudnienia, ceny, podział dochodów, strukturę gospodarczą, poziom konkurencji, postęp techniczny.

Z punktu widzenia granic państwowych i suwerenności, politykę handlową można podzielić na: narodową, ponadnarodową, regionalną, międzynarodową.

Wzrost współzależności poszczególnych gospodarek po zakończeniu II wojny światowej i związana z tym potrzeba współdziałania w polityce ekonomicznej i handlowej, przy stymulującym współdziałaniu organizacji i instytucji międzynarodowych, kreowały międzynarodową politykę ekonomiczną (i handlową) krajów kapitalistycznych, interpretowaną jako proces zbliżania i koordynowania celów oraz sposobów osiągnięcia tych celów w sferze międzynarodowych stosunków gospodarczych.

W zależności od celów, zmieniających się warunków wymiany międzynarodowej i wewnętrznej sytuacji ekonomicznej kraju, możliwości stosowania określonych m.in. przez WTO, wybiera się środki o różnym zakresie działania, różnej skuteczności i selektywności. Jeżeli kryterium klasyfikacji tych środków jest mechanizm działania, można pogrupować je następująco:

• środki o mechanizmie cenowym (cła, środki paracelne [tj. opłaty wyrównawcze, opłaty i podatki wewnętrzne, depozyty importowe, cła antydumpingowe i wyrównawcze, ceny minimalne] oraz politykę kursu walutowego w celu podniesienia cen towarów importowanych; subwencje, czyli bezpośrednie i pośrednie wypłaty eksporterowi, w celu obniżenia ceny eksportowej),

• środki administracyjne (ograniczenia ilościowe importu lub/i eksportu oraz pozostałe środki pozacelne; zapewniają państwu bezpośrednie lub pośrednie regulowanie wielkości i struktury obrotu towarowego),

• środki o mechanizmie dochodowym (oddziałują na dochody przedsiębiorstw i ludności oraz pośrednio na wielkość i strukturę globalnego popytu na towary i usługi: importowane, eksportowane i pozostałe; głownie są to działania państwa w ramach polityki fiskalnej, budżetowej, monetarnej i kursu walutowego).

Liberalizm handlowy i protekcjonizm w polityce handlowej

Współczesny protekcjonizm handlowy z uwagi na przewagę stosowanych środków pozataryfowych w stosunku do wybranych gałęzi produkcji określany jest mianem neoprotekcjonizmu. Pojęcie protekcjonizmu handlowego obejmuje ogół działań interwencyjnych na rynku, mających na celu ochronę produkcji krajowej przed konkurencyjnym importem oraz popieranie własnego eksportu za pomocą środków polityki ekonomicznej.

Liberalizm handlowy towarzyszy wzrostowi gospodarczemu, a protekcjonizm najczęściej związany jest ze stagnacją i trudnościami adaptacyjnymi do istniejących warunków rozwoju gospodarki światowej i handlu międzynarodowego.

Kraje słabo rozwinięte często stosują ochronę handlową w celu szybszego przełamania zacofania gospodarczego.

W krajach wysoko uprzemysłowionych, w tym także w Unii Europejskiej, istnieje protekcjonizm technologiczny, stosowany wobec dziedzin o charakterze innowacyjnym, które ochrania się w celu utrzymania wysokiej w stosunku do partnerów pozycji konkurencyjnej.

Teoretyczne argumenty na rzecz protekcji handlowej pojawiły się na gruncie mankamentów polityki wolnego handlu. Protekcjonizm po raz pierwszy wystąpił w Europie w okresie merkantylizmu i przyczynił się do rozwoju przemysłu.

Istnienie protekcjonizmu uzasadnia się ograniczonymi możliwościami wykorzystywania w praktyce teorii korzyści komparatywnych D. Ricarda (każdy kraj powinien specjalizować się w rozwoju produkcji na własne potrzeby i na eksport w tych dziedzinach wytwórczości, w których ma stosunkową przewagę - licząc w nakładach pracy - nad innymi krajami). Stosowanie modelu wolnego handlu w praktyce prowadziłoby zatem do utrwalania istniejących struktur gospodarczych, uniemożliwiając krajom słabiej rozwiniętym osiąganie korzyści z podziału pracy o charakterze przemysłowym.

Nowoczesna wersja teorii korzyści komparatywnych, rozwinięta w latach międzywojennych przez ekonomistów szwedzkich E. Heckschera i B. Ohlina, opiera rachunek korzyści i korzyści komparatywnych między krajami na cenach rynkowych. Różnice cen i kosztów wyjaśnia ona różnym wyposażeniem poszczególnych krajów w czynnik produkcji. Każdy kraj powinien dostosować kierunki swego rozwoju i strukturę handlu zagranicznego do aktualnie istniejącego układu korzyści komparatywnych (jeżeli na skutek postępu technicznego, akumulacji kapitału i wzrostu ludności osiągnięta zostanie nowa struktura korzyści komparatywnych, to dany kraj powinien odpowiednio się do niej dostosować). Jednakże istniejąca aktualnie struktura korzyści komparatywnych winna stanowić podstawę do ustalania kierunków rozwoju wymiany handlowej kraju z zagranicą (kraje słabiej rozwinięte powinny koncentrować się na rozwoju produkcji na eksport takich towarów, które zużywają stosunkowo mniej kapitału na jednostkę produktu, a importować artykuły kapitałochłonne).

Najkorzystniejszy rynek zagraniczny znajduje się w krajach, w których istnieje mniej więcej taka sama jak w kraju eksportera struktura popytu. Oznacza to, że ich dochody na głowę mieszkańca są mniej więcej na tym samym poziomie, jaki istnieje w kraju eksportującym. Według Heckschera-Ohlina transakcje w handlu zagranicznym dochodzą do skutku wtedy, kiedy dwa kraje różnią się od siebie, zaś inni ekonomiści, na przykład Linder, wskazują, że dokonuje się transakcji wówczas, kiedy są one krajami o podobnej strukturze społeczno-gospodarczej.

Poprawa terms of trade handlu zagranicznego

Nałożenie ceł na import lub eksport w pewnych warunkach może przyczynić się do poprawy terms of trade handlu zagranicznego i w efekcie może powodować wzrost dobrobytu danego kraju. Sytuacja taka występuje wtedy, gdy protekcjonizm prowadzi do spadku cen produktów, które kraj kupuje od swoich partnerów handlowych (gdy wzrost protekcji skłania zagranicznych dostawców do obniżki cen oferowanych przez nich towarów lub popieranie eksportu zwiększa ceny towarów, które dany kraj sprzedaje ze granicą.

Interpretacją tego argumentu jest koncepcja tak zwanej optymalnej taryfy celnej.

Wg. teorii dobrobytu, rozpatrywanej z punktu widzenia pojedynczego kraju, wprowadzenie racjonalnej taryfy importowej może przynieść większy dobrobyt niż stosowanie zasad wolnego handlu. Twierdzenie to udowodnił T. Scitovsky. Wprowadzenie importowej taryfy celnej jest celowe wtedy, gdy popyt zagraniczny na eksport kraju wprowadzającego taryfę jest nieelastyczny i gdy zagranica nie podejmuje kroków odwetowych (kraj wprowadzający taryfę celną korzysta z pozycji monopolistycznej w HZ). Drugim warunkiem celowości wprowadzenia taryfy celnej jest jej optymalność, to znaczy muszą być spełnione warunki optymalności Pareto, czyli zrównanie krańcowej stopy substytucji konsumpcji z krańcową stopą transformacji produkcji krajowej (stopą kosztów krańcowych) oraz z krańcową stopą transformacji eksportu na import poprzez wymianę zagraniczną.

Z punktu widzenia poszczególnych krajów eskalacja stawek celnych może być okresowo korzystna; wzajemne redukcje tych stawek mogą być także korzystna, lecz niekorzystne do poziomu wolnego handlu, dla wszystkich uczestników wymiany międzynarodowej.

Jeżeli taryfę wprowadza duży kraj będący znacznym odbiorcą towaru nowo obciążonego cłem, powoduje ona spadek konsumpcji towaru. Wywołany jest on wzrostem ceny towaru w kraju importującym (jeśli tylko popyt w tym kraju jest elastyczny względem ceny). Spadek popytu ze strony znacznego odbiorcy obniża także cenę danego towaru na rynku międzynarodowym i w konsekwencji część skutków wprowadzenia taryfy obciąża kraj obcy. Jest to tak zwane zjawisko incydencji ceł.

Taryfa celna powoduje wzrost zatrudnienia w przemysłach konkurujących z importem oraz w tych, które odnoszą korzyści z wydatków pokrywanych wpływami z ceł.

Motywacje na rzecz wprowadzenia ograniczeń w handlu w celu poprawy terms of trade wykorzystywane są często w aspekcie krajów rozwijających się. Dotyczy to relacji cen towarów surowcowo-rolnych do cen towarów przemysłowych. W wyniku szybszego wzrostu cen na artykuły przemysłowe niż cen na artykuły rolne i surowcowe pogarszają się warunki wymiany, czyli terms of trade handlu zagranicznego krajów rozwijających się. Protekcja handlowa w tym przypadku może przeciwdziałać lub osłabiać tę negatywną dla krajów słabo rozwiniętych tendencję.

Ochrona młodych przemysłów

Rozwój gospodarczy krajów słabiej rozwiniętych jest utrudniony, co skłania je do stosowania protekcjonizmu handlowego. Niemiecki ekonomista F. List wysunął ideę tak zwanych ceł wychowawczych, która głosi, że do wykorzystania potencjalnych możliwości krajów mniej rozwiniętych potrzebne są cła ułatwiające pierwsze kroki nowych gałęzi przemysłu, które po osiągnięciu pełnej dojrzałości będą zdolne do konkurowania bez pomocy tych ceł. Kraj słabiej rozwinięty nie może opierać swojego rozwoju na mechanizmie rynku międzynarodowego i wolnym handlu, lecz musi stosować protekcjonizm (jest to protekcjonizm przejściowy, stosowany tylko w najważniejszych gałęziach przemysłu; List uznawał wprawdzie korzyści z liberalizmu gospodarczego, ale mogły być one tylko udziałem krajów reprezentujących wysoki poziom rozwoju sił wytwórczych).

Ochrona powstającego nowego przemysłu przyczynia się do osiągania większej jego rentowności, pobudza przepływ nowego kapitału i pomnaża lokaty tego kapitału w danych gałęziach produkcji przemysłowej. Wyższa stopa rentowności pozwala na większą akumulację kapitału w przemyśle i zwiększa możliwość dalszego finansowania jego rozwoju. Jednak nie zawsze pomiędzy przypływem obcego kapitału, wzrostem akumulacji i protekcjonizmem handlowym istnieje bezpośrednia zależność, chociaż w większości przypadków następuje wzrost akumulacji kapitału w przemyśle, względem którego stosowany jest protekcjonizm.

Wg Robinsona nie tyle handel międzynarodowy określa współczesny rozwój gospodarczy, ile różne tempo i kierunki zmian postępu technicznego i technologicznego, które decydują o ukierunkowaniu rozwoju poszczególnych krajów, a także o kierunkach i charakterze specjalizacji w skali międzynarodowej.

W krajach wysoko rozwiniętych postulowane są różne formy ochrony nowych dziedzin wytwórczości, min.: ochrona przemysłów przodujących - elektroniki, budowy samolotów ponaddźwiękowych, różnych zastosowań energii atomowej. Celem jest usunięcie tych niedoskonałości rynkowych, które utrudniają szybki ich rozwój, oraz uzyskanie szerokich korzyści towarzyszących (postęp technologiczny przenoszony do innych branż).W związku z ochroną niektórych gałęzi przemysłu występują także pewne zastrzeżenia, które głównie dotyczą problemu wyboru gałęzi, które mają być przedmiotem czasowej ochrony przed konkurencją zagraniczną, problemu finansowania rozwoju chronionych branż oraz określenia momentu, kiedy protekcja staje się zbędna.

Pomimo zastrzeżeń i kontrargumentów argument ochrony młodych gałęzi przemysłu jest nadal utrzymywany i wykorzystywany. We współczesnych warunkach rozwoju nawiązuje koncepcja tak zwanych pozytywnych dostosowań strukturalnych w gospodarce zachodnich krajów uprzemysłowionych, w tym także w krajach Unii Europejskiej. Rządy powinny pomagać w rozwoju (i w tworzeniu) gałęzi naukochłonnych, dynamicznych, w których kraje te posiadają komparatywną przewagę, efektem tego jest tworzenie nowych miejsc pracy, mogących wchłonąć siłę roboczą zwalnianą z przestarzałych i podupadających dziedzin produkcji oraz młodych pracowników, podejmujących po raz pierwszy pracę zarobkową.

Ochrona bilansu płatności bieżących

W przypadku trudności w bilansie płatności bieżących handel nie kieruje się i nie może się kierować względnymi różnicami w kosztach wytwarzania między krajami. O kierunkach handlu decyduje wówczas względna trudność lub łatwość uzyskania określonej waluty. Uzasadnia to stosowanie ograniczeń w handlu międzynarodowym, nawet o charakterze dyskryminacyjnym.

Wolna wymiana handlowa maksymalizuje dobrobyt w skali światowej, zapewniając optymalne wykorzystanie zasobów, tylko przy danej istniejącej strukturze gospodarki światowej. Nie musi to być jeszcze najkorzystniejsze optimum, jakie mogłoby zostać osiągnięte w przypadku zmiany struktury gospodarczej świata.

W latach siedemdziesiątych w gospodarce światowej skumulowało się szereg zjawisk, które wpłynęły na nasilenie zmian strukturalnych (stagnacja, czyli kategoria wyrażająca stan trwałego współistnienia wysokiego bezrobocia z inflacyjnym wzrostem cen, eksplozję cen na ropę naftową i postępujący za nią kryzys energetyczny, załamanie międzynarodowego systemu walutowego z Bretton Woods, uporczywe deficyty bilansów płatności bieżących). Po krótko trwałym ożywieniu nastąpiła recesja, co oznacza, że gospodarka kapitalistyczna znalazła się w fazie stagnacji strukturalnej, a nałożenie się kryzysu koniunkturalnego i stagnacji strukturalnej wyraźnie skomplikowało procesy przystosowawcze do nowych warunków rozwoju i spowodowało wzrost zapotrzebowania na ochronę handlową.

Ochrona płac i zatrudnienia

Według J.M. Keynesa, teza teorii o znaczeniu specjalizacji międzynarodowej odzyskuje swoją wartość dopiero po osiągnięciu stanu pełnego zatrudnienia.

J.M. Keynes i D.H. Robertson rozwinęli argumenty wskazujące na zmniejszające się różnice w wydajności pracy, kosztach produkcji i skali korzyści komparatywnych pomiędzy krajami w związku z rozpowszechnianiem się nowoczesnej techniki i technologii w skali światowej. Na tej podstawie wprowadzili oni twierdzenie o zmniejszającej się roli handlu międzynarodowego i wynikających z niego korzyściach. Zostaje podkreślone, że w odróżnieniu od XIX wieku, kiedy handel międzynarodowy był jednym z głównych czynników rozwoju świata, współcześnie przestaje być czynnikiem decydującym o rozwoju gospodarczym poszczególnych krajów (wzrost eksportu kapitału, co spowodowało rzeczywiste ograniczenie roli handlu międzynarodowego w gospodarce światowej).

Powyższe argumenty nie zwracają się przeciw samej idei korzyści komparatywnych, lecz przeciw twierdzeniu, że mechanizm rynku światowego, w warunkach braku ograniczeń w handlu międzynarodowym, odzwierciedla w sposób adekwatny różnice kosztów i korzyści komparatywnych między poszczególnymi krajami i że automatycznie zapewnia optymalny podział zasobów w skali światowej.

We współczesnych warunkach rozwoju gospodarki światowej szczególnego znaczenia nabrał argument ochrony płac i zatrudnienia. Ograniczenie importu towarów zagrażających produkcji krajowej ma na celu utrzymanie podaży krajowej tych artykułów i dzięki temu niezmniejszenie płac oraz zatrudnienia w przypadku silnej presji importowej w gałęziach objętych ochroną.

W obecnych warunkach rozwoju podłożem motywacji protekcjonistycznych jest nie tyle dopuszczenie do spadku poziomu płac, ile dążenie do ochrony zatrudnienia, a także zapewnienie wzrostu płac w miarę poprawy płac pracowników najbardziej wydajnych. Protekcja ma zatem zapewnić utrzymanie miejsc pracy i osiąganie wyższych płac od tych, jakie określają ogólne trendy wzrostu wydajności pracy.

Protekcja nie może być utrzymywana stale, ponieważ to przedłużałoby występowanie rozpiętości w płacach oraz utrzymywanie się wszystkich niekorzystnych skutków towarzyszących stałemu podtrzymywaniu nieefektywnych gałęzi. Stała ochrona zagrożonych ze strony konkurencji zewnętrznej gałęzi produkcji mogłaby doprowadzić do osłabienia podaży siły roboczej dla gałęzi bardziej dynamicznych.

W celu skracania czasu protekcji konieczne jest możliwie szybkie wprowadzenie do procesu produkcyjnego innowacji technicznych i technologicznych i szybki wzrost gospodarczy w gałęziach zagrożonych konkurencją zagraniczną.

Kolejną przesłanką postulatu protekcji handlowej dla ochrony zatrudnienia i dochodów dotyczy szybkiego wzrostu importu. Szybki wzrost importu przyniósł szereg niekorzystnych skutków dla krajów Unii Europejskiej i innych zachodnich krajów uprzemysłowionych (głownie wysokie bezrobocie).

Protekcjonizm jest często stosowany w celu utrzymania zatrudnienia i określonego poziomu płac w dziedzinach mało efektywnych. Jednak nie może być on utrzymywany trwale, ponieważ prowadzi do obniżenia efektywności działalności gospodarczej, podsyca inflację i może przyczynić się do powstawania innych negatywnych zjawisk w gospodarce.

Dla zachowania określonej struktury dochodów istnieją, według W.M. Cordena, bardziej optymalne od protekcjonizmu środki, które umożliwiają bezpośrednią kompensatę dochodów. Stosowane mogą być subsydia produkcyjne, które zaliczamy do środków pomocy dostosowawczej, ponieważ bezpośrednio nie oddziaływują na handel zagraniczny.

Względy bezpieczeństwa narodowego i nadmierna zależność gospodarki od importu

Jeżeli udział importu określonego towaru w konsumpcji krajowej jest duży, to tym większe jest niebezpieczeństwo uzależnienia kraju od zakłóceń w jego dostawach (zakłóceń wywołanych nałożeniem embarga albo działaniem dostawców typu kartelowego). Konieczne jest w tym przypadku ograniczenie lub w skrajnych przypadkach całkowite uniezależnienie się od zagranicznych dostaw towarów ważnych z punktu widzenia ogólnogospodarczego. Protekcjonizm w stosunku do importu takich wyrobów ma umożliwić lub ułatwić ich krajowy rozwój. Argument ten jest aktualny w stosunku do wyrobów, których import może być zastąpiony produkcją krajową.

Nadmierna otwartość wobec handlu zagranicznego a makroekonomiczna stabilność gospodarki

Motywacja związana z utrzymywaniem odpowiedniej stabilności gospodarki na poziomie makroekonomicznym jest współcześnie wykorzystywana do uzasadniania stosowania ochrony handlowej. Sprowadza się to do tezy, że wysoki lub wzrastający w szybkim tempie udział handlu zagranicznego, a szczególnie importu, który mierzony jest stosunkiem importu do Produktu Narodowego Brutto lub do konsumpcji, zwiększa podatność gospodarki na zakłócenia zewnętrzne i utrudnia utrzymanie jej makroekonomicznej stabilności w dziedzinie zatrudnienia, stopy inflacji, bilansu płatności bieżących.

Zakłócenia mogące mieć wpływ na makroekonomiczną stabilność przenoszone są nie tylko drogą obrotu towarowego. Szereg zakłóceń ma bowiem swoje źródła nie w rynku towarowym, lecz w operacjach finansowych (np. masowy przepływ kapitałów krótkoterminowych między krajem a rynkiem zagranicznym; Początek lat 80-tych, kiedy nastąpił odpływ kapitałów z krajów UE do USA, co związane było z wyższą stopą oprocentowania w USA, w efekcie czego nastąpiło odejście zachodnich krajów uprzemysłowionych od stałych kursów walutowych na początku lat siedemdziesiątych i wprowadzeniu kursów płynnych).

Należy zachować autonomię w kształtowaniu narodowej polityki ekonomicznej, ponieważ wzrastająca otwartość gospodarek narodowych, a tym samym ich współzależność, nie tylko zwiększa podatność kraju na zakłócenia zewnętrzne, ale ogranicza także efektywność narodowej polityki efektywność.

Aby osiągnąć różnorodne, czasem nawet sprzeczne z sobą cele oraz dokonać korekty aktualnych zakłóceń rynkowych, rządy skłaniają się do stosowania środków polityki handlowej, które są efektywne oraz atrakcyjne z punktu widzenia politycznego. Zapewniają one odpowiednią ochronę zagrożonych importem grupom producentów krajowych i zatrudnionym w ich przedsiębiorstwach pracownikom.

Protekcjonizm rodzi się zawsze na różnicach rozwojowych między uczestnikami rynku światowego, które są nieuniknione, a wynikają one ze zróżnicowanych warunków wewnętrznych wpływających na rozwój gospodarczy poszczególnych krajów oraz różnym okresem włączania się do światowego systemu handlu międzynarodowego. Wszystkie argumenty przemawiające za stosowaniem restrykcji handlowych dotyczą wyrównywania poziomów rozwoju gospodarczego.

Presje protekcjonistyczne organizacji pozarządowych w różnych systemach politycznych i w ramach WTO

Systemy autorytarne wykazują tendencję do szerszego stosowania protekcjonizmu niż systemy demokratyczne i restrykcje handlowe z kolei towarzyszą zniekształceniom płac na rynku pracy.

Wolność stowarzyszeń jest jednym z elementów dobrego zarządzania i koniecznym warunkiem rozwoju. Rządy autorytarne nie respektują jednak wolności stowarzyszeń, co łączy się z polityką restrykcji handlowych i zniekształceniami na rynku pracy. Nie można jednak powiedzieć, że nieodpowiednia lub nieefektywna polityka rynku pracy jest wyłączną domeną rządów autorytarnych lub że autorytaryzm automatycznie powoduje taką politykę (występują liczne przykłady krajów autorytarnych, które takiej polityki nie prowadzą).

Należy zaznaczyć, że istnieje ścisły związek między demokracją i wzrostem gospodarczym. Dotyczy to jednak głównie krajów wysoko rozwiniętych i silnie zurbanizowanych. Badania wykazały, że obecność związków zawodowych przyczynia się do przyspieszenia reform ekonomicznych. Korzyści z liberalizacji handlu międzynarodowego są bowiem większe wtedy, gdy istnieją związki zawodowe w sektorze gospodarki objętym ochroną.

Związki zawodowe działające na zurbanizowanym rynku pracy wywierają istotny wpływ na decyzje rządowe w toku wielostronnych rokowań handlowych w ramach GATT/WTO. Uwidoczniło się to szczególnie w rokowaniach dotyczących obniżki ceł i środków pozataryfowych w przemyśle stalowym, stoczniowym, tekstylnym, odzieżowym i w górnictwie węgla kamiennego. W tak zwanych przemysłach „wrażliwych”, które na przykład w Unii Europejskiej były objęte szczególną ochroną handlową, pozycja związków zawodowych była bardzo silna.

Wzrost handlu kontrolowanego

Przez handel kontrolowany lub handel niezliberalizowany rozumie się wszystkie strumienie handlu poddane środkom kontroli pozataryfowej lub restrykcjom handlowym, włączając w to handel nieprzetworzoną ropą naftową (dokonywany przez kartele naftowe typu OPEC), handel bronią i cały handel krajów o gospodarce centralnie sterowanej. Pojęcie to obejmuje także podział rynków i porozumienia o dobrowolnych ograniczeniach eksportu (VERA) oraz handel między poszczególnymi branżami danego przedsiębiorstwa wielonarodowego. Otrzymane wartości mogą być traktowane tylko jako przybliżone wskaźniki części handlu podlegającego restrykcjom. Istnieje zatem duże prawdopodobieństwo zbyt niskiego oszacowania prawdziwych rozmiarów zjawiska protekcjonizmu handlowego.

Tendencje rozwoju handlu kontrolowanego

W latach 70 i 80-tych ubiegłego stulecia gospodarka światowa znalazła się poważnych trudnościach rozwojowych o charakterze strukturalnym, których przełamanie wymagało istotnych zmian w strukturze produkcji i zatrudnienia. Trudności rozwojowe objęły tradycyjne oraz nowe gałęzie produkcji. Nastąpił równoczesny wzrost zdolności wytwórczych krajów rozwijających się. Spowodowało to powszechny powrót do protekcjonizmu handlowego głównie o charakterze pozataryfowym.

Wielkość protekcji handlowej mierzona jest w oparciu o ogólny strumień masy towarowej na rynku światowym.

Punktem zwrotnym w rozwoju handlu światowego, a także krajów WE był rok 1974. Do tego czasu udział handlu kontrolowanego w ogólnym handlu sukcesywnie zmniejszał się w krajach WE podobnie jak we wszystkich zachodnich krajach uprzemysłowionych. Po roku 1974 nastąpił wzrost udziału handlu kontrolowanego w ogólnym handlu krajów o gospodarce rynkowej z około 40% w 1974 roku do prawie 48% w 1980 roku, a krajów WE z 35,8% do 44,8%, w tym Republice Federalnej Niemiec z 37,5% do 47,3%,

Cechą charakterystyczną „nowego protekcjonizmu handlowego” był wzrost liczby gałęzi przemysłowych, które wprowadzały środki pozataryfowej ochrony handlowej na zasadzie porozumień bilateralnych wynegocjowanych poza Układem Ogólnym w sprawie Taryf Celnych i Handlu lub naruszającym reguły GATT (np. porozumienia o dobrowolnym ograniczeniu eksportu, Porozumienie Ogólnotekstylne i Porozumienia o Uporządkowanym Marketingu).

Przeciwko importowi towarów konkurencyjnych wprowadzano częste zmiany prawa antytrustowego, ustaw antydumpingowych, reguł dotyczących obrotu patentowego, marki handlowej i licencji, a także ochrony zdrowia i środowiska naturalnego. W celu ochrony przestarzałej produkcji krajowej i utrzymania kosztownej struktury wybranych gałęzi produkcji wprowadzono różnego rodzaju subsydia.

Zjawisko współczesnego protekcjonizmu handlowego, które wystąpiło w polityce handlowej krajów Wspólnoty Europejskiej w drugiej połowie lat siedemdziesiątych i na początku lat osiemdziesiątych, nieodłącznie związane było ze spadkiem aktywności gospodarczej i trudnościami adaptacyjnymi aparatu wytwórczego do nowych warunków rozwoju wyznaczonych przez postęp techniczny i innowacje technologiczne. Zmniejszenie inwestycji oraz trudności zbytu zagrożonych ze strony konkurencji zagranicznej gałęzi produkcji spowodowało zagrożenie dla zatrudnionych i obawy przed bezrobociem.

W 1984 roku WE w celu umocnienia pozycji konkurencyjnej na rynku światowym wprowadziła tak zwany nowy instrument polityki handlowej, który pozwala nie tylko organizować ochronę rynku wewnętrznego, ale także bronić interesów Wspólnoty na rynkach krajów trzecich. „Nowy instrument” pozwala organom WE podnosić cła, wprowadzać nowe lub zaostrzać obowiązujące ograniczenia ilościowe oraz stosować inne środki polityki handlowej w handlu z krajami trzecimi (które stosują „nieuczciwą praktykę handlową”).

Główne przyczyny protekcjonizmu handlowego w krajach WE:

• czynniki strukturalne i instytucjonalne,

• nie nadążanie za USA i Japonią w dziedzinie innowacji produktów mimo prób zwiększania wydatków na prace badawcze i rozwojowe (B+R);

• jednym z elementów mniejszej dynamiki rozwoju gospodarczego krajów Europy Zachodniej niż Stanów Zjednoczonych i Japonii była instytucjonalizacja rynku pracy (system ustalania płac, wzrost kosztów pozapłacowych, opodatkowanie, zasadę płacy minimalnej, ubezpieczenia na wypadek bezrobocia, zasady najmu i zwalniania z pracy, prawo do strajku, systemy emerytalne, szkoleniowe i oświatowe);

• istotną zewnętrzną przyczyną wzrostu tendencji protekcjonistycznych krajów WE było pojawienie się tak zwanych newcomers, czyli nowych producentów i eksporterów z grona bardziej uprzemysłowionych krajów rozwijających się w Azji Południowo-Wschodniej i w Ameryce Łacińskiej;

• kolejną zewnętrzną przyczyną nasilenia się tendencji protekcjonistycznych był brak międzynarodowej równowagi płatniczej i skutki funkcjonowania obecnego międzynarodowego systemu walutowego, a zwłaszcza skutki stosowania płynnych kursów walutowych.

Protekcjonizm, obejmujący właściwe temu pojęciu elementy i środki interwencjonizmu w działalności gospodarczej, ułatwia procesy adaptacyjne, lecz stosowany zbyt długo i szeroko staje się poważnym hamulcem rozwoju gospodarczego. W ramach WE protekcjonizm jest w ogóle zaprzeczeniem idei integracji, u której podstaw leży wolna wymiana handlowa jako niezwykle ważny stymulator jej rozwoju. Wzrost protekcjonizmu w stosunku do krajów trzecich w długim okresie osłabia z kolei rolę handlu a krajami nie należącymi do WE w jej ogólnym wzroście gospodarczym. Skutkiem protekcjonizmu było poważne zmniejszenia znaczenia handlu zagranicznego we wzroście ekonomicznym WE i osłabienie jego stymulującej roli w rozwoju procesów integracyjnych.

Pozytywne dostosowania strukturalne krajów Wspólnoty Europejskiej po stagnacji gospodarczej

Osłabienie tendencji protekcjonistycznych, jako oznaka pozytywnych dostosowań strukturalnych w krajach Wspólnoty Europejskiej wystąpiło w roku 1983. Głównie w RFN i Wielkiej Brytanii. Oznaką poprawy koniunktury było zahamowanie inflacji, zmniejszenie bezrobocia, ważną przyczyną wzrostu gospodarczego Europy Zachodniej była obniżka kosztów robocizny, nastąpił spadek deficytów przedsiębiorstw i państwa.

Korzystne tendencje w działalności gospodarczej, a szczególnie ekspansja inwestycyjna, powodowały wzrost zatrudnienia i zmniejszenie stopy bezrobocia, a tym samym osłabienie presji protekcjonistycznych za strony związków zawodowych.

Realizacja liberalizacji wewnętrznej i zewnętrzna kontrola handlowa

Do bardziej równomiernego i długofalowego wzrostu gospodarczego przyczynia się przyspieszenie zmian strukturalnych i zmniejszenie kosztów braku wspólnego rynku. W celu eliminacji istniejących przed 1993 rokiem ograniczeń handlowych kraje Wspólnoty Europejskiej w połowie lat 80-tych podjęły działania w kierunku utworzenia jednolitego rynku wewnętrznego, w celu wyzwolenia całego łańcuch efektów integracyjnych, korzystnych z punktu widzenia efektywności i konkurencyjności działających na nim przedsiębiorstw.

Podstawowe mechanizmy ekonomiczne, które mogły prowadzić do zrealizowania części potencjalnych korzyści w wymiarze mikroekonomicznym, przedstawione są na poniższym rysunku.

Uruchomione mechanizmy mikroekonomiczne doprowadziły do wystąpienia efektów w trzech głównych dziedzinach:

• po pierwsze wystąpiło obniżenie kosztów wynikających zarówno ze zdyskontowania korzyści komparatywnych, jak i korzyści skali oraz efektów opanowania technologii;

• po drugie, presja konkurencji na ceny (szczególnie w gałęziach chronionych przed konkurencją) doprowadziły z do zmniejszenia marż cenowo-kosztowych oraz do pobudzenia przedsiębiorstw do wzmocnienia efektywności technicznej poprzez minimalizowania kosztów wewnętrznych;

• po trzecie, zwiększona konkurencja jednocześnie doprowadziła do ujawnienia się efektów niecenowych poprzez pobudzanie przedsiębiorstw do ulepszania struktur organizacyjnych, jakości i różnorodności produktów oraz do innowacji w dziedzinie procesów produkcyjnych i oferowanych produktów.

W krajach Wspólnoty Europejskiej w wyniku uruchomienia procesów dostosowawczych różnego powiązania ekonomiczne przyczyniły się do znacznego polepszenia ogólnej sytuacji w wymiarze makroekonomicznym. Zniesienie barier pozataryfowych spowodowało uruchomienie całego zespołu mechanizmów na poziomie makro, co przedstawione jest na poniższym rysunku.

Presja konkurencji i rozszerzenie rynków w ramach Wspólnoty wymuszały na przedsiębiorstwach stałe możliwości obniżki kosztów produkcji (większe wykorzystanie korzyści skali, pobudzenie innowacji, obniżenie tzw. nieefektywności wewnętrznej.

Można stwierdzić, że jednolity rynek wewnętrzny przyczynił się do ożywienia gospodarczego, polepszenia sytuacji na rynku pracy oraz złagodzenia trzech podstawowych problemów makroekonomicznych, przed którymi stanęła WE, tj. deficytów budżetowych, nierównowagi zewnętrznej oraz ryzyka inflacji.

Wystąpiły również niekorzystne skutki utworzenia jednolitego rynku wewnętrznego WE, które dotyczyły przede wszystkim rynku pracy, gdzie wystąpił spadek zatrudnienia na początku procesu dostosowawczego (redukcja personelu zatrudnionego przy czynnościach spedycyjnych, liberalizacja usług finansowych i efekty podażowe powodowały

1

MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE, II rok Ekonomii

Opr.: Aldona Mrówczyńska, Magdalena Jaworska

spowodowały zmniejszenie zatrudnienia w wyniku substytucji pracy przez kapitał oraz na skutek wzrostu wydajności pracy).

Cele wewnętrzne

Środki zagranicznej polityki ekonomicznej

Środki wewnętrznej polityki ekonomicznej

Zmiany w charakterze międzynarodowej konkurencji

Zmiany w międzynarodowej polityce handlowej

Zmiany zdolności konkurencyjnej innych krajów

Stan równowagi ekonomicznej

Międzynarodowa zdolność konkurencyjna kraju

Zmiany efektywności gospodarowania

Adaptacyjność i innowacyjność gospodarki

Zmiany potencjału ekonomicznego

Cele zewnętrzne

---