Czyścić czy nie?

Odwieczny problem kolekcjonerów monet. Czyścić, czy nie.

Zacznijmy od podstawowych zasad:

1. Jeśli nie znasz wartości monety, pozostaw ją w takim stanie w jakim jest.

2. Jeżeli podjąłeś decyzję, że musisz wyczyścić monetę, najpierw potrenuj na taniej monecie z tego samego materiału i (o ile to możliwe) z tej samej epoki.

3. Lepiej zamiast monetę czyścić, zastanów się, co zrobić, żeby jej stan przestał sie pogarszać.

4. Jeżeli zechcesz sprzedać monetę, którą oczyściłeś koniecznie zaznacz ten fakt w opisie.

Teraz parę konkretów. Ten, i następne przykłady zaczerpnąłem z listów, które otrzymuję od Was.
"Mam lustrzankę z... Moneta jest w specjalnym plastikowym opakowaniu. Zauważyłem, że na jej powierzchni pojawiają się dziwne kolorowe ślady. Tylko kilka razy wyjmowałem monetę z pudełka. Czy to mogło jej zaszkodzić? Co teraz robić?
Nigdy nie czyść lustrzanek. Po takiej operacji przestają być lustrzankami. Żadnych ściereczek, żadnego polerowania. Ostateczność, to kąpiel w specjalnym płynie do srebrnych monet, dokładne spłukanie wodą destylowaną i osuszenie (nie wolno wycierać!). Aby ułatwić odparowanie wody, do ostatniej kąpieli można dodać denaturat (albo inny czysty alkohol). Zanieczyszczenia spowodowane przechowywaniem monet w klaserach z PCV (tłustawy, lepki zółty lub zielonkawy nalot) można też usunąć rozpuszczalnikiem organicznym, np. acetonem (zmywacz do paznokci). Podczas tych czynności monetę wolno trzymać jedynie za krawędzie (odciski palców w polu monety bardzo ją szpecą), najlepiej w bawełnianych rękawiczkach. Jeśli postąpiłeś inaczej, albo nie masz możliwości zastosowania się do tych zasad lepiej sprzedaj monetę mniej wybrednemu kolekcjonerowi i kup sobie nowy, należycie traktowany egzemplarz.

Na mojej złotej 10-rublówce pojawiły się ciemniejsze, brązowoczerwone plamki. Jak je usunąć?
Złote monety tuż po wybiciu są jasożółte i błyszczące. Musi upłynąć wiele lat, albo moneta musi przebywać w wyjątkowo niesympatycznym środowisku aby na powierzchni złota pojawiły się takie plamki. Złote monety rzadko są bite z kruszcu próby lepszej, niż 0.900. Reszta, czyli 10%, to zwykle miedź, a ta łatwo reaguje z otoczeniem. Cieniuteńka jednolita ciemniejsza warstewka na powierzchni złotej monety nie zniża jej wartości. Przeciwnie, może być dowodem autentyczności monety. Wyjątkowo szpecące plamki można usunąć ciepłą wodą z mydłem. Można użyć też delikatnego kwasu (octowy, cytrynowy) - złoto jest dosyć odporne. Cały czas obowiązuje zasada: nie czyścić mechanicznie - złoto jest miękkie i łatwo je zarysować.

2 miesiące temu kupiłem ładnego szóstaka Zygmunta III Wazy. Wczoraj zauważyłem, że moneta straciła blask i pokryła się matowym, szarym nalotem. Co z tym zrobić?
Najpierw zastanówmy się nad przyczynami. Dlaczego moneta zmatowiała? Po pierwsze, podejrzewam, że przed zakupem była czyszczona - poprzedni właściciel zmył patynę aby uzyskać jasną, błyszczącą powierzchnię. XVI- i XVII-wieczne srebrne monety zawierały znaczny procent miedzi (szczególnie tzw. kipperowe, z księstw śląskich i niemieckich). Taki stop jest bardzo wrażliwy na działanie zanieczyszczeń obecnych w powietrzu i... niektórych klaserach do monet. Nic dziwnego, że moneta wróciła do stanu, w jakim była przed czyszczeniem. Właściwie, to jest teraz w stanie nieco gorszym. Mycie usunęło nie tylko brud. Z powierzchni monety zniknęła też cienka, zewnętrzna warstewka metalu i jego tlenków, a odsłonięty metal został narażony (skutecznie) na niepożądane działanie chemii.
Co więc radzić zmartwionemu właścicielowi poszarzałej monety? Pozostawienie jej w spokoju! Można wytrzeć ją bardzo miękką suchą ściereczką i umieścić w klaserze, najlepiej takim, którego producent gwarantuje brak szkodliwych dla monet substancji.
Powyższe odnosi się również do monet niklowych. Są na tyle odporne mechanicznie, że wytarcie kawałkiem miękkiej tkaniny im nie zaszkodzi (mam tu na myśli monety obiegowe, a nie bite stemplem lustrzanym). Zdarza się czasem, że na powierzchni monet niklowych pojawiają się rdzawe zacieki. Te ślady należy usuwać chemicznie stosując słabą (3%) wodę amoniakalną albo rozcieńczony kwas fosforowy. Później należy monetę bardzo dokładnie wypłukać - najlepiej w wodzie destylowanej - i osuszyć.

Najwięcej problemów nastręczają monety miedziane, cynkowe, żelazne i mosiężne. Ulegają korozji chemicznej i elektrochemicznej. Pokrywają się grubą warstwą tlenków, a po jej usunięciu okazuje się, że powierzchnia monety jest nie tyle matowa, co porowata, z głębokimi nierzadko wżerami.
Znalazłem w ogródku monetę. Nie mogę dokładnie jej zidentyfikować, bo cała jest pokryta brudem. Jak ją wyczyścić? Najpierw dokładnie oglądamy monetę - zwykle da się w przybliżeniu określić jej wiek - powiedzmy z dokładnością do 50, góra 100 lat. Możemy przyjąć, że im moneta starsza, tym gorzej zniesie czyszczenie. Widziałem boratynki (miedziane szelągi Jana Kazimierza), które po wyjęciu z ziemi były całkowicie czytelne, a po umyciu w teoretycznie niegroźnym, specjalistycznym płynie do czyszczenia miedzianych monet zmieniły się w płaskie kawałki miedzi z ledwo widocznym zarysem głowy króla. Widziałem też boratynki "oczyszczone" do gołego metalu za pomocą elektrolizy. Taki sposób polecają miłośnicy wykrywaczy metalu na swoich listach dyskusyjnych. Może jest to dobra metoda na oczyszczenie wykopanego bagnetu. Dla monety, to śmierć.
W mojej kolekcji jest wiele monet, które własnoręcznie wykopałem.

Maleńka rosyjska monetka - miedziana połuszka Piotra I z lat 1618-1621
tyle można ustalić na podstawie zarysu wyobrażeń na awersie i rewersie
jeszcze nieoczyszczona, jeśli po dokładnych oględzinach specjalisty od monet Rosji okaże się, że to jakaś ciekawsza odmiana, przekażę ją w ręce profesjonalisty - niech pokaże co potrafi.

Większość z nich, to miedziaki. Myślę, że nie więcej, niż jeden na dziesięć nadaje się do zbioru, mam więc sporo obiektów do ćwiczeń. Nie mam żadnych wątpliwości, że stosowanie do czyszczenia takich monet agresywnych związków chemicznych albo "obróbki mechanicznej" może monetom jedynie zaszkodzić. We wszystkich bez wyjątku przypadkach okazywało się, że jeśli najmniej inwazyjna domowa metoda (zaraz ją opiszę) nie dawała dobrego rezultatu, to moneta była nie do odratowania.
Wygrzebany na polu miedziak lądował w szczelnym plastikowym pojemniczku. W domu czyściłem go na sucho szczoteczką z krótkim, ale miękkim włosiem. Jeżeli moneta wydawała się godna uwagi i dalszych zabiegów lądowała w słoiku z oliwą (najlepiej z oliwek) na kilka do kilkunastu dni. Od czasu do czasu powtarzałem operację szczotkowania. Oliwa zmiękcza warstwę brudu nie wchodząc w reakcję z metalem ani patyna (warstwą tlenków metalu). Ostatnie, długie i dokładne szczotkowanie powinno dać w efekcie ciemną, gładką powierzchnię monety. Oczywiście metal nie powinien się przy tym odsłaniać. To wszystko. Inne metody polecane w literaturze i na rozmaitych numizmatycznych stronach w internecie uważam za niebezpieczne. Kupując monety unikam egzemplarzy błyszczących, jak klamka. Uzgadniając sprzedaż, zwłaszcza profesjonalistom albo zaawansowanym kolekcjonerom zawsze spotykałem się z zastrzeżeniem, że stan zachowania monet czyszczonych będzie obniżany o conajmniej jeden stopień.

Pamiętajcie, niewłaściwe czyszczenie monety, to proces nieodwracalny. Zapewniam Was, że większą wartość ma spatynowany, brudny talar w stanie III, niż wytrawiony i wypolerowany, opisany jako II.

Jerzy Chałupski

---