Rozwój sprawności językowych i komunikacyjnych

1. Istota kompetencji komunikacyjnej

Cecha charakterystyczną człowieka jest tendencja do symbolicznego ujmowania rzeczywistości. Najlepszym jej wyrazem jest język.

Comunico ergo sum zdolność do komunikowania się jest wyznacznikiem rozwoju człowieka; świadczy jego zdrowiu psychicznym; daje poczucie tożsamości z innymi; poczucie przynależności do grupy[ członków własnej grupy ocenia się pozytywnie, dostrzega się ich cechy indywidualne]; decyduje o karierze życiowej jednostki. (jednym z osiowych objawów zaburzenia rozwoju jest brak zdolności o komunikowania się autyzm

L.S. Wygotski: dorośli przekazują dziecku klucz do odczytywania kulturowych znaczeń. Droga dziecko do przedmiotu i od przedmiotu do dziecka prowadzi przez drugiego człowieka. Rozwój postępuje od czynności interpsychicznych i intrapsychicznych. Podstawowym mechanizmem rozwoju jest interioryzacja.

INTERIORYZACJA - od działań zewnętrznych, działań na przedmiotach do działań wewnętrznych, działań na symbolach i znakach.

Proces interioryzacji: matka dziecko, matka nie dziecko (kontakt społecznyczynność interpsychiczna; mowa zewnętrznafunkcja komunikacyjna)

Kontakt z samym sobą (ale głośna wypowiedź słowna) mowa zewnętrzna [ egocentryczna] f. regulacyjna

Kontakt z samym sobą (wypowiedź w myślach)- czynność intrapsychiczna mowa wewnętrzna f. regulacyjna

W toku rozwoju zachodzi przejście od:

• Czynności interpsychicznych do intrapsychicznych

• Mowy zewnętrznej do mowy wewnętrznej

• F. komunikacyjnej do f. regulacyjnej

Formą przejściową mowy jest mowa egocentryczna, ma postać mowy zewnętrznej i pełni f. mowy wewnętrznej.

EKSTERIORYZACJA przejście do uzewnętrzniania wiedzy jednostki, świadomego jej stosowania, dzielenie się wiedzą z innymi

B. Bernstein koncepcja związku sposobu wychowania w rodzinie, rodzaju języka i sposobu komunikowania się z karierą szkolną ucznia

Rodziny pozycyjne

Rodziny osobowe

Dozwolone zachowanie wyznaczone są przez zajmowaną pozycję w rodzinie Rodzice wykonują nieskomplikowane prace, nie pełnią funkcji kierowniczych; narzucają swoją wolę dzieciom Stosują niestabilny system kar i nagród; używają zakazów i nakazów do kontroli dzieci W małym stopni organizują proces wychowania Używają dużej ilości środków niewerbalnych (gesty, miny) w komunikowaniu się Mówienie o przedmiotach i zdarzeniach konkretnych; brak problematyzacji wypowiedzi; brak sądów ogólnych Brak poruszania problemów natury moralnej Proste, krótkie wypowiedzi, uboga składnia, niewielka liczba przymiotników i przysłówków Używanie słów w znaczeniu indywidualnych

Wyznaczanie ról zależy od właściwości danej osoby Rodzice stosują stały typ kontroli Rodzice organizują proces wychowania Gesty pełnią rolę środków uzupełniających wypowiedzi Mówi się o osobach Wiele wypowiedzi o charakterze ogólnym; problematyzacja wypowiedzi; opinie są uzasadnione Bogata składnia, dużo przyimków i przysłówków

Kompetencja komunikacyjna a kompetencja językowa

Wg Chomsky'ego - wiedza o języku rozumiana jako podatność i gotowość do uczenia się języka

Kompetencja komunikacyjna (wg Hymes'a)- zdolność ta uwzględnia wiedzę o tym do kogo, jak, o czym mówić, a co jest wykluczone z pkt widzenia norm społecznych. Mówiący to osoby o określonych właściwościach poznawczych, uczuciowych, pełniący określone role społeczne. W każdym akcie komunikacyjnym musimy zdefiniować sytuację mówienia. Komunikacja jest przede wszystkim sprawą społeczną.

Kompetencja- pewne właściwości jednostki (wiedza, umiejętności), które pozwalają jej skutecznie realizować określone zadania w społeczeństwie. Świadomość jednostki, że takie umiejętności posiada. Przyjęcie przez nią odpowiedzialności za skutki swego działania. Ma charakter personalny. Związana jest z określoną dzidzią. Zmienia się w ciągu życia jednostki. Nabywana jest w interakcji ze środowiskiem

Kompetencja komunikacyjna- zdolność do osiągania ważnych celów społecznych związanych z komunikowaniem się z innymi, w specyficznych kontekstach społecznych, za pomocą środków językowych i niejęzykowych

Uwarunkowania kompetencji komunikacyjnej

Rozwój kompetencji komunikacyjnej związany jest z wyposażeniem biologicznym jednostki, ale w momencie narodzin mamy do czynienia z brakiem sprawności specjalizacji w tym zakresie. Ośrodki rozumienia i programowania mowy są progresywnie lokalizowane w lewej półkuli ; obszary przetwarzania językowego są bardziej rozrzucone niż dotychczas uważano.

W toku rozwoju dochodzi do zanikania rozproszonych i odległych powiązań synaptycznych. Mózg płodu wydaje się być nastrojony na odbieranie dźwięków mowy. W okresie niemowlęcym dziecko różnicuje najpierw między grupami języków a następnie ( 5 msc) wyróżnia język rodzinny. Aparat do wydawania dźwięków mowy staje się w pełni sprawny około 6 msca ; dziecko gaworzy nie mając wzorów gaworzenia. Istnieje związek werbalnej inteligencji matki z produkcją językową niemowlęcia (Plomin, 1993). Zdolność do opanowania gramatyki to genetyczny talent (Chomsky). Język jest instynktem gatunku ludzkiego (Pinker). Wszystkie dzieci przechodzą taką samą drogę w opanowaniu języka(Lenneberg, Kostrzewski). Niemowlęta dysponują wrodzonymi strukturami informacyjnymi o ludziach twarzach(Johnson, Morton, 1991). Niemowlęta odmiennie reagują na ludzi i przedmioty (Trevarthen, 1979).

Dziecko od początku jest ukierunkowany na ludzi (żywo reaguje na głosy, uśmiecha się; maluje)

Struktura kompetencji komunikacyjnej:

• Kompetencje socjokulturowa

• Kompetencje językowe (wiedza o języku oraz umiejętność jego używania)

• Kompetencje interakcyjne

• umiejętności poznawcze związane z poruszaniem się w polu znaczeń

KOMPETENCJE SOCJOKULTUROWE

• Zdolność do uczestnictwa w obrzędach grupy społecznej

• Opanowanie rytualnych zachowań, zwrotów językowych

KOMPETENCJE INTERAKCYJNE

• Opanowanie zasad zachowania się w rozmowie

• Kanoniczna postawa spotkania (face to face)

• Relacja w przestrzenie (stoły)

• Dystans komunikacyjny (odległość, cel, rodzaj wrażeń zmysłowych, język)- intymny, indywidualny, społeczny, publiczny

• Reguły retoryki interakcyjnej: kooperacji Greica (jakości, ilości, relacji, sposobu, grzeczności [ taktu, wspaniałomyślności; aprobaty, skromności; zgodności, sympatii]) ciekawości, Pollyanny (szukanie pozytywów), ironii, żartu

• Opanowanie zasad uzywania języka w rozmowie

• Utrzymanie rytmu komunikacyjnego

• Stosowanie replik w parach

• Stosowanie zwrotów rozpoczynających i kończących rozmowę

• Opanowanie zasad retoryki tekstowej: przetwarzalność, jasności, ekonomiczności, ekspresywności

Funkcje wypowiedzi językowej

Koncepcja wg K. Buhlera :

• Symbolizująca (referencyjna)- odniesienie do rzeczywistości pozajęzykowej

• Symptomatyzująca (ekspresywna)- wyrażanie postaw i przeżyć mówiącego

• Sygnalizująca (impresywna) - nazywanie, ostrzeganie, zalecanie skierowane do słuchacza

Koncepcja Jacobsona - elementy aktu komunikacyjnego i odpowiadające im funkcje

Koncepcja M.A.K. Halliday'a - etapy opanowywania znaczeń wypowiedzi związanych z jej funkcjami

Etap 1 - do 18 m-ca - Funkcje szczegółowe

• Instrumentalna ( wyrażanie swych pragnień, życzeń0

• Regulacyjna (`rób to co ci każę')

• Interakcyjna ( ty i ja; mnie i tobie)

• Personalna chodzi o zaznaczeni `to ja')

• Heurystyczna ( zadawanie pytań)

• Imaginacyjna (wyobraźnia, mówienie o czymś czego nie ma)

• Informacyjna (wskazywanie obiektów, podawanie nazwy)

Etap 2 0 do 3 r.ż. = funkcja pośrednia

• F. pragmatyczna ( = instrumentalna+ regulacyjna)

• F. matetyczna (= personalna+ heurystyczna)

Etap 3 - powyżej 3 r.ż. = funkcja nadrzędna

• Interpersonalna ( instrumentalna, regulacyjna, interakcyjna)- ustalanie ról nadawcy i odbiorcy w rozmowie

• Ideakcyjna (matetyczna)- wyrażanie idei na temat świata i siebie samego

• Tekstowa- organizowanie wypowiedzi

Koncepcja l.S. Wygodskiego:

• Mowa pełni najpierw f. ekspresywną i regulacyjną zanim zacznie pełnić f. symboliczną. (ten kierunek obserwowany jest zarówno w ontogenezie jak i w filogenezie

W retoryce wyróżnia się następujące funkcje wypowiedzi:

• Informująca- perswazja skierowana do sfery intelektualnej odbiorcy. Mówca uczy, informuje, udowadnia

• Zniewalająca- odnosi się do woli słuchacza. Mówca nakłania, porusza, wzrusza

• Estetyczna- odwołuje się do uczuć odbiorcy

Konwersacjo podobne kontakty matki i dziecka

• Kompetentna jest matka, która dostosowuje się do dziecka

• Dominacja środków niejęzykowych ( spojrzenia, mimika, gesty)

• Mati stosują strategie: powtarzania i nakłaniania

Mowa skierowana do dziecka

• Płaszczyzna fonetyczna- ważniejsze czynniki prozodyczne niż same słowa

• Płaszczyzna syntaktyczna- proste, krótkie, powtórzenia

• Ekspresja wypowiedzi- zdrobnienia, słowa specjalne

Mowa matek i ojców skierowana do dziecka

Matki: używają słów znanych, mówią prostymi zdaniami, zadają proste pytania, obiecują. ( matki dają poczucie bezpieczeństwa, utrwalają zdobyte umiejętności)

Ojcowie: używają słów rzadko pojawiających się w wypowiedziach, mówią o rzeczach nieznanych dziecku, polecają, nakazują, zadają trudne pytania o przyczynę, zadają zagadki, żartują (aktywizują, stymulują dziecko)

Komunikacja niewerbalna we wczesnej ontogenezie

Kryteria dziecięcych niewerbalnych zachowań intencjonalnych

• Utrzymanie kontaktu wzrokowego z dorosłym

• Zwarta i konsekwentna gestykulacja, pokazywanie przedmiotów, które dziecko chce posiadać

• Czekanie na reakcję partnera po wykonaniu gestu i wokalizacji

• Powtarzanie i modyfikowanie komunikatów by stały się zrozumiałe dla partnera

Kanał werbalny służy do przekazywania informacji. Niewerbalny do przekazywania ocen, postaw, emocji. ( mówiąc o emocjach, postawach tylko 7% informacji przekazujemy w słowach, 38% w brzmieniu głosu, 55% poprzez środki niewerbalne

Środki niejęzykowe

• Ruchy ciała - Mimika i ruchy oczu -Kontakt fizyczny

• Spojrzenia - Dystans komunikacyjny - Wygląd fizyczny

• Dźwięki - Intonacja - Ubranie

• Elementy środowiska

Postawa ciała	Służy wyrażaniu stosunku do zachodzącej interakcji Stanowi wskaźnik intensywności stanów emocjonalnych w kontakcie z rozmówcą Może sygnalizować zmianę strategii
Gesty	Ułatwiają zrozumienie wypowiedzi Pomagają odwołać się do wzorów językowych zakorzenionych w umyśle Wyrażają postawy Służą wyodrębnieniu części dyskursu Akcentują lub zastępują pewne elementy wypowiedzi
Wyraz mimiczny	Odzwierciedlają i indukują (wywołują) emocje
Kontakt wzrokowy	Stanowi podstawę nawiązania relacji Służy podtrzymaniu relacji Reguluje reakcje odbiorcy Monitoruje kontakt z odbiorcą
Prozodyczne cechy wypowiedzi	Wyrażają postawy i przez tycia mówiącego Ułatwiają zrozumienie i zapamiętanie przekazu

Uważa się, że niektóre niewerbalne formy wyrazu są wrodzone ( uśmiech) inne zaś wyuczone. Jedne mają charakter uniwersalny, inny zróżnicowanie kulturowe.

Wyrażanie emocji, postaw zależy od wieku nadawcy (gest kłamstw zmienia się w ontogenezie: dzieci kłamiąc zasłaniają usta, dorastający przykładają rękę w okolice ust, dorośli pocierają się pod nosem)

Funkcje zachowań niewerbalnych; (K.R.Scherer, H.G.Wallbott 1985)

• Semantyczna (wzmacnianie, modyfikowanie, zaprzeczanie)

• Syntaktyczna ( zaznaczanie początku, zakończenia, podział strumienia mowy)

• Pragmatyczna (wyrażanie stosunku do partnera)

Rozwój umiejętności posługiwania się gestami.

• Gesty wskazujące- 9-13 msc

• Gesty reprezentujące- powyżej 14 mscy

Komunikacja ostensyna

• Protoimperatywy (służą wpływaniu na rozmówcę w celu uzyskaniu obiektu)

• Protodeklaratywy (służą skupianiu uwagi odbiorcy na przedmiocie i komentowaniu)

Około 10 msc dziecko łączy wyrażenia deiktyczne ze słowami, a około 16 msc określa gestem położenie przedmiotu w przestrzeni.

Tworzą połączenia gestów zanim kombinują słowa. Dzieci, które używają więcej gestów, więcej mówią. W przedszkolu zastępują gestem komunikat słowny, a w późnym dzieciństwie uzupełniają wypowiedź gestem Wraz z wiekiem zmniejsza się liczba gestów autonomicznych, a zwiększa się - modyfikujących.

Kompetencja językowa - Chomsky

Zdolność posługiwania się językiem jest charakterystyczna dla wszystkich ludzi. Dziecko rodzi się z gotową wiedzą o pewnych ściśle określonych zasadach gramatyki uniwersalnej oraz predyspozycjami do korzystania z tych zasad. Dziecko uczy się mówić bo posiada wrodzony mechanizm przyswajania języka.

Model Chomsky'ego zawiera zasady gramatyki transformacyjno - generatywnej

• Element początkowy : komponent bazowy (reguły frazowe, tj. reguły Przepisywania, które decydują o liniowym rozłożeniu elementów, a więc o kolejności wykonania operacji prowadzącej do zrozumienia lub produkcji zdania.

Zdanie:

Fraza nominalna fraza werbalna

Rzeczownik czasownik + rzeczownik

Np. dziecko rozwiązują zadania

• Komponent transformacyjny- reguły transformacji zadania:

• Reguły proste- zmiany liczby, strony, trybu, czasu zdań

• Reguły uogólnione- pozwalają na tworzenie zdań złożonych (reguły łączenia [ za pomocą spójników], zanurzenia [wbudowywania].

Wszystkie reguły uogólnione mają charakter fakultatywne, inne mogą być obligatoryjne lub fakultatywne.

Wszystkie reguły - frazowe i transformacyjne- mają charakter rekurencyjny: mogą być wielokrotnie stosowane przy generowaniu zdania.

Przy zastosowaniu skończonej liczby reguł możemy otrzymać nieskończoną ilość zdań

W modelu komponent bazowy połączony jest z komponentem semantycznym, w którym dochodzi do odczytywania znaczeń. Z kolei komponent transformacyjny połączony jest z komponentem fonologiczny, który zawiera reguły fonologiczne i pozwala wyrazić zdanie w formie dźwiękowej

struktura głęboka	Komponent bazowy	Komponent transformacyjny	Struktura powierzchniowa
		Komponent semantyczny		Komponent fonologiczny
Relacje między nimi mogą się różnie układać

Poparcie dla koncepcji Chomsky'ego: koncepcja o biologicznych podstawach języka, badania nad psychologiczną realnością modelu Chomsky'ego

Twierdzenie Lenneberga (biologizm)

• Język jest cecha gatunku ludzkiego

• Jego rozwój jest zdeterminowany biologicznie

• Istnieją powiązania między językiem a funkcjami poznawczymi, które służą kategoryzowaniu, porządkowaniu

• Okres krytyczny dla opanowania języka 2 -14 lat

Model McNeila

- opanowania języka: wypowiedź dorosłych na wejściu

- własna gramatyka dziecka na wyjściu

Percepcja mowy

• Zaczyna się w okresie prenatalnym- wrażliwość na dźwięki mowy.

• 12 tydzień - rozwinięty układ słyszenia- odbiór dźwięków

• 6msc- odbiór dźwięków, wrażliwość na prozodię, intonację i rytm słów

• Pod koniec okresu płodowego- wrażliwość na właściwości głosu matki, rytm wypowiedzi

• Po urodzeniu- odróżnianie języka matki od innych języków (do 2 msca)

• Od 5 msc- skupia się na specyficznych cechach rodzimego języka i różnicuje między językami tej samej grupy

Zadanie- segmentacja strumieniowa dźwięków. Segmentowanie wypowiedzi zachodzi równocześnie na różnych poziomach: sylaby, zdania, słowa

Produkcja mowy

• 1 msc- samogłoska o

• 2-3 msc - gruchanie, dziecko produkuje dźwięki ze zmienną intensywnością i obserwuje skutki u odbiorcy

• 4-6 msc - zwiększenie różnicowania wokalizacji: krzyki, piski

• 7msc- występowania połączeń samogłoskowo-spółgłoskowych gaworzenie

• Do 8 msca tracą wrażliwość na dźwięki nie występujące w języku rodzimym

• 10 msc- produkowanie zmodyfikowanych zestawień głoskowych np. babi-babi, biba-biba

Wzrasta wrażliwość w zakresie słuchu fonemowego, trudność w wymawianiu słów zawierających zbitki spółgłosek (trawa); sześciolatki wymawiają wyrazy zawierające zbitki trzech spółgłosek: krwawy, sprzątać

Etap produkowania dźwięków mowy (Stark)

• Do 2 msca: krzyk, prychanie

• 2-5 msca: gruchanie, śmiech

• 4 -7 msca- wypowiadanie sylab z przeciąganiem samogłosek lub spółgłosek np. coooo

• 6-12 msca- kombinowanie samogłosek i spółgłosek i powtarzanie w sposób stereotypowy

• 9-18msca- zwiększa się repertuar spółgłosek, gaworzy w sytuacjach komunikacyjnych

Umiejętność dostosowania wypowiedzi do słuchacza

• Początki około 2 roku, ściszenia w określonych sytuacjach społecznych, wysoki zaśpiew w mowie skierowany do niemowląt

• W wieku przedszkolnym dostosowanie głosu do granej roli:

• Matki: wysoka intonacja, proste zdania, powtórzenia , polecenia, pytania o stany wewnętrzne

• Ojca: niska intonacja, mniej mówią, rzadziej stosują pieszczotliwe słowa

• Dziecka- wysoka intonacja, fonetyczne modyfikacje

• Lekarza, nauczyciela- niska intonacja

• W późnym dzieciństwie - różnicowanie stylu wypowiedzi w zależności od granej roli społecznej

• Od wieku przedszkolnego uwzględnianie sytuacji rozmówcy.

• Od okresu późnego dzieciństwa reagowanie na potrzeby informacyjne odbiorcy komunikatu

---