CESARSTWO I PAPIESTWO

Niemcy wyłamały się ze wspólnoty karolińskiej w 887 roku. Na ich terenie zaczęły powstawać księstwa terytorialne - Saksonia, Frankonia, Szwabia, Bawaria.

W 911 roku zmarł ostatni przedstawiciel dynastii karolińskiej Ludwik Dziecię

• korona przeszła z dziedzicznej w elekcyjną

• pierwszym monarchą został książę Frankonii - Konrad

Okres saski - w 919 roku po śmierci Konrada - tron oddano Henrykowi Saksońskiemu

• w okresie panowania zawarł sojusz z Węgrami

• podporządkował Lotaryngię

• w 929 roku Czechy uczynił lennem koronnym

Po śmierci Henryka Elektorzy dali koronę jego synowi Ottonowi

• koronacja odbyła się w Akwizgranie w 936 roku

• oparł się na dwóch czynnikach centralizacji kraju

1. hierarchii kościelnej - byli lennikami króla więc musieli działać w jego interesie

2. najbliższej rodzinie - którą obsadził księstwa terytorialne

• w 951 roku Otton wmieszał się w sprawy Włoch, przejmując nad nimi zwierzchność lenną, zaś w roku 961 koronował się na ich króla

• Jan XII - 2 II 962 roku koronował Ottona w Bazylice Św. Piotra na cesarza

• Jego ambicją stało się podporządkowanie sobie całego świata chrześcijańskiego - podporządkował sobie na wstępie papiestwo - papieżem mógł zostać jedynie kandydat, który złożył wierność cesarzowi

Politykę tę kontynuował Henryk III

• wygrał walkę ze światem feudalnym

• spacyfikował Rzeszę

• przeniósł do Niemiec Treuga Dei

• obsadził tron papieski oddanymi sobie prałatami niemieckimi - wprowadzając tym samym cezaropapizm

• okres tej dominacji trwał krótko - objęcie tronu przez Henryka IV w 1065 doprowadziło do zachwiania potęgi cesarstwa

1. powstania Sasów

2. antyfeudalne ruchy chłopskie

3. osłabienie pozycji cesarskiej w Rzymie

FEUDALIZACJA KOŚCIOŁA

• pociągnęła za sobą zeświecczenie i rozkład moralny

• uzależniła Kościół od ludzi świeckich

• rozpowszechniła się:

1. symonia - sprzedaż stanowisk kościelnych

2. nikolaizm - zerwanie z zasadą celibatu spowodowało dążenia materialne kleru, by zapewnić byt rodzinom

3. inwestytura - pozwalała władcom świeckim decydować o obsadzie stanowisk duchownych

Nastroje religijne skierowały się w stronę dwóch nurtów:

• dualistycznego - antykościelny - zwolennicy tej herezji byli antypaństwowi twierdząc, że państwo jest tworem szatana

• ascetyczny - wyrzeczenie się wszelkiej własności i dobrowolne ubóstwo

Kościół zaczął zmierzać ku naprawie

• reforma życia klasztornego

• ogólna odnowa stosunków kościelnych

• spowodowało to również reakcje cesarstwa, któremu zależało na odnowie moralnej Kościoła, czyli zwalczaniu symonii, przy pozostawieniu jednak nikolaizmu i inwestytury

W 1048 roku tiarę papieską przyjął Leon IX, za zgodą cesarza. Okazał się on być zwolennikiem reform, dzięki czemu podniósł on znaczenie Kościoła katolickiego. Jego następcą został Mikołaj II, który w 1059 roku ustanowił nowy regulamin wyborów papieskich.

• elekcja miała odbywać się w zamkniętym gronie kardynałów

• elektorowie mieli być wolni od jakichkolwiek form nacisku

• w praktyce oznaczało to odsunięcie cesarstwa od bezpośredniego wpływu na obsadę tronu papieskiego.

Konflikt, który nieuchronnie się zbliżał próbował załagodzić jeszcze Piotr Damiani, który wystąpił z nową interpretacją przekazu ewangelicznego o dwóch mieczach. Dowodził on równorzędności władzy duchowej i świeckiej, co więcej obustronnej współpracy. Papiestwo powinno być ochraniane militarnie przez cesarza, zaś władza cesarska nabiera właściwego blasku dopiero dzięki papieżowi. Wyjaśnienie to obowiązywało wyjątkowo krótko. Już następca Mikołaja II, Aleksander II zażądał oddania w lenno kościelne ziem saraceńskiej Hiszpanii, przy czym prawa te wstępnie mu przyznano.

Grzegorz VII poszedł jednak dalej - papocezaryzm

• w 1075 roku wydany został dokument Dictatus Papae - oparty o falsyfikaty Izydora z Sewilli głosił :

1. tylko papież dysponuje insygniami królewskimi

2. wszyscy władcy powinni całować stopy papieża

3. papież ma prawo boskie ku detronizacji cesarzy

4. wszelkie postanowienia papieża pozostają niepodważalne

5. papież nie może być sądzony przez nikogo

6. papież może zwolnić poddanych z przysięgi wierności wobec władcy

Zatarg o inwestyturę

• w roku 1075 odbył się synod rzymski potępiający nikolaizm, symonię i inwestyturę

• spowodowało to zainteresowanie cesarza sprawami włoskimi

• w roku 1076 na synodzie w Wormacji Henryk IV zaatakował legalność wyboru papieża

• papież nie ugiął się i w tym samym roku na synodzie w Rzymie obłożył Henryka klątwą, zwalniając jego poddanych z przysięgi wierności

• sytuacja ta uaktywniła opozycje w cesarstwie, która nakazała cesarzowi oczyścić się przed sejmem Rzeszy i poddać jego decyzjom

• Henryk IV został zmuszony, by w roku 1077 ukorzyć się przed papieżem w Canossie, który zdjął z niego klątwę

• Przywrócony do praw Henryk zlikwidował opozycję w państwie - wojna domowa trwała od 1077 do 1080 roku.

• Na synodzie antygregoriańskim w 1080 roku w Brixen w Tyrolu pozbawiono Grzegorza tiary papieskiej. Na jego miejsce powołano antypapieża Wiberta

• W takiej sytuacji Henryk IV mógł już spokojnie zlekceważyć klątwy Grzegorza i zaatakować Włochy

• W roku 1084 Henryk wkroczył do Rzymu, zaś Grzegorz musiał udać się na wygnanie i zmarł w roku 1085

Droga do kompromisu

• po śmierci Henryka IV rządy objął zbuntowany przeciwko ojcu Henryk V

• w czasie swojej koronacji w roku 1111 zaproponował Paschalisowi II, iż zrezygnuje z inwestytury w zamian za posiadłości lenne wcześniej papiestwu ofiarowane

• papież się zgodził, jednakże sprzeciwili się prałaci

• Henryk V uznał to za złamanie umowy i uwięził papieża

• Do ugody doszło dopiero w roku 1122 w Wormacji. W umowie tej pomiędzy Henrykiem V i Kalikstem II, cesarz zrzekł się inwestytury, ale zachował prawo nadawania wybranym przez duchowieństwo elektom przywiązanych do ich funkcji dóbr w charakterze lenna

• Odtąd wybory biskupie przekazano kolegium kapituły katedralnej /kanonikom/

Wydawać by się mogło, że umowa ta zakończyła problem, jednak odżyła ona za rządów Fryderyka Barbarossy

• objął on koronę cesarską w roku 1155

• w roku 1157 legat rzymski w czasie sprawy przed sejmem Rzeszy użył terminu beneficjum. Zrozumiano to jako wyniesienie papiestwa nad cesarstwo

• sprawę mimo szeregu kontrowersji i sporów załagodzono

• jednakże w roku 1158 Fryderyk wkracza do Włoch by wprowadzić w życie projekt kanclerza Rajnolda z Dassel - uniwersalisty cesarskiego, który twierdził, że wszystkie państwa to prowincje, a papież jest jedynie biskupem

Interwencja Fryderyka doprowadziła w rezultacie do schizmy papieskiej. Po śmierci Hadriana IV w 1159 roku w Rzymie obawiano się bardzo dalszej polityki cesarskiej, którego delegacja próbowała wybrać swojego kandydata. Doszło w rezultacie do podwójnej elekcji - cesarski Wiktor IV i duchowny Aleksander III. Fryderyk próbował wystąpić w roli sędziego w tym sporze, jednak Aleksander odrzucił jego propozycję. W efekcie musiał uciekać do Francji.

• w roku 1164 zmarł Wiktor IV - na życzenie cesarza zastąpiono go Paschalisem III

• Paschalis musiał opuścić Rzym w obawie przed epidemią, co wykorzystał na powrót Aleksander III

• Udało mu się stworzyć Ligę Lombardzką skierowaną przeciwko cesarzowi, a popierana przez króla Anglii Henryka II i Bizancjum

• W roku 1176 w bitwie pod Legnano cesarz został pobity

• Ostatecznym efektem był pokój w 1177 roku w Wenecji gdzie cesarz wyrzekł się poparcia dla schizmy i uznał Aleksandra III

KRYZYS KOSCIOŁA

W 1309 roku Klemens V przeniósł stolicę apostolską do Awinionu w obawie przed ówczesną sytuacją polityczną we Włoszech. Powrót do Rzymu nastąpił dopiero za pontyfikatu Grzegorza XI w roku 1377. Po jego śmierci rok później nastąpił poważny kryzys kościelny związany z kolejną schizmą wewnętrzną. Wybrano Urbana VI, jednak jego złośliwa natura zraziła mu kardynałów, którzy zebrawszy się ponownie na konklawe zdjęli go z tronu wybierając na jego miejsce Klemensa VII. Problem pojawił się w momencie kiedy Urban VI nie zgodził się ustąpić. Między przeciwnikami zaczęła się wojna, którą przegrał Klemens VII - zmuszono go do ucieczki do Francji, do Awinionu. Jego kandydaturę poparły - Francja, Szkocja, Kastylia i Aragonia, za Urbanem pozostały Anglia, Portugalia, Niemcy i Węgry. Nastąpił faktyczny podział świata chrześcijańskiego. Po śmierci przeciwników nastąpiły nowe elekcja, które nie zakończyły konfliktu:

• Urbana zastąpił Bonifacy IX

• Klemensa - Benedykt III

W wyniku rozwoju w tym okresie we Francji doktryn antypapieskich, przestano uznawać obydwu i zaczęto nawoływać do zwołania ogólnego soboru.

• Kardynałowie zdetronizowali obu papieży powołując na ich miejsce Aleksandra V.

• Papieże się nie zgodzili z ich werdyktem - powstała schizma obejmująca 3 papieży

Sytuacje wyjaśnić maiła sobór w Konstancji w 1414 roku:

• głosowano na nim grupami narodowymi

• zażądano detronizacji wszystkich papieży

• wprowadzono zwierzchnią władzę soboru, ustalając, iż będzie zwoływany odtąd co 10 lat

W 1417 roku zakończono schizmę dokonując wyboru Marcina V. Nie zakończyło to jednak problemu reform. Zajął się nimi kolejny sobór, tym razem w Bazylei w roku 1431, na którym rozważano największe problemy ówczesnego Kościoła katolickiego.

1. reformy

2. herezję Husa

3. unię z Kościołem greckim

W wyniku obrad postanowiono:

• powiększyć postanowienia biskupów

• ograniczyć zdzierstwa Kościoła i skasować annaty - opłaty w wysokości rocznego dochodu składane przez duchownych posiadaczy beneficjów w chwili nominacji

• w sprawie Husa nastąpił problem - część soborytów weszło w porozumienie z Kalikstynami w 1433 doprowadzając do kompromisu. Przeciwny temu Eugeniusz IV - ówczesny papież próbował przenieść obrady do Włoch, jednak sobór to odrzucił. Uznał się za wyższego władzą nad papieżem prowadząc tym samym do 6-letniego rozłamu, który zakończył się dopiero w roku 1445.

• Eugeniusz wyjechał i otworzył nowy sobór we Florencji w roku 1439 - za zadanie postawił sobie połączenie dwóch Kościołów - wschodniego i zachodniego. Na soborze tym zostało ustalone wspólne wyznanie wiary, kończąc tym samym rozłam w Kościele.

HUSYCI

Na rozwój Husytyzmu wpłynęły znacznie kwestie następujące:

1. wpływ nauki Wiklefa, przyniesionej do Czech przez czeskich studentów z Anglii

2. nieudolne rządy Wacława Luksemburskiego, które przyczyniły się do wybuchu rewolucji antyfeudalnej, która w Czechach przyjęła formę nie tylko antykościelną ale i narodowościową.

3. działalność Jana Husa - profesora Uniwersytetu Praskiego - głosił:

• reformę Kościoła

• odrzucał świecką władzę papieża

• propagował msze w języku narodowym

• odrzucał odpusty

• dążył do tłumaczenia Pisma Świętego na język czeski, uznając je jednocześnie za jedyną wykładnię wiary

• predestynację

Kler wystąpił ostro przeciwko działalności Husa. Papież obłożył go klątwą, nie przeszkodziło to jednak Husowi w dalszej działalności. By wyjaśnić tę sprawę król Niemiec Zygmunt Luksemburski wezwał go na sobór w Konstancji, by przedstawił tam swoje stanowisko. Pomimo posiadania listu żelaznego Hus został tam aresztowany i 6 VII 1415 roku spalony na stosie jako heretyk. Akt ten doprowadził do wzburzenia w Czechach a z czasem do wybuchu rewolucji husyckiej.

W roku 1417 duchowieństwo sprzyjające poglądom Husa wydało 4 artykuły praskie. Domagali się w nich:

1. swobodnego głoszenia Słowa Bożego

2. komunii pod dwiema postaciami

3. sekularyzacji dóbr kościelnych

4. karania grzechów śmiertelnych przez władzę świecką

Równocześnie z tym rozpoczęła się rewolucja ludowa. W 1419 roku doszło do tumultu w Pradze, który zakończył się obaleniem rady miejskiej. Zbiegło się to ze śmiercią Wacława IV. Husyci zaś odmówili prawa do korony czeskiej Zygmuntowi Luksemburskiemu, oskarżonemu pośrednio o zamordowanie Husa. Działanie to spowodowało szereg wypraw odwetowych na Czechy, które zaczęły się od 1420 roku, a którym papież nadał charakter krucjat.

Najazdy na Czechy trwały do 1427 roku, kiedy to Husyci przeszli do kontrnatarcia i przenieśli wojnę na teren Moraw, Węgier, Saksonii i Śląska. Swoje sukcesy zawdzięczali w dużej mierze:

1. wodzowi Janowi Żiżce

2. nowej taktyce walki z zastosowaniem wozów bojowych tzw. Taborów

W miarę przedłużającej się wojny doszło do rozwarstwienia w ruchu husyckim.

1. Kalikstyni - calix - kielich - symbol komunii pod dwiema postaciami;

• zwani też utrakwistami - sub utraque specie - pod dwiema postaciami

• stanowili ugrupowanie umiarkowane, skupiające drobną szlachtę i mieszczaństwo

• skłonni byli do kompromisu

• ograniczali swój program do 4 artykułów praskich

2. Taboryci - od góry Tabor

• Głównie rzemieślnicy i biedota

• Dążyli do zniesienia obrzędów, wprowadzenia wspólnoty dóbr i równości niczym nie krępowanej

Odrzucając Zygmunta Czesi chcieli oddać koronę Jagielle. Sprzeciwiło się temu stronnictwo Oleśnickiego z powodów różnic wyznaniowych. Koronę przyjął więc Witold - brat Jagiełły, który wysłał do Czech w charakterze namiestnika Zygmunta Korybutowicza w roku 1422. Nie udało mu się jednak ostatecznie opanować taborytów i zmusiło go to do wycofania z Czech.

Sytuację w Czechach skomplikowała dodatkowo śmierć Jana Żiżki w roku 1424. Najbliższe grono jego współpracowników zerwało wówczas z taborytami tworząc trzeci odłam husycki - sierotki.

Władzę po Żiżce przejął Prokop Wielki, który prowadzić zaczął dalszą walkę. Ostatecznie na soborze w Bazylei Zygmunt Luksemburczyk zgodził się na ustępstwa. Na ustępstwa jednak nie chcieli zgodzić się taboryci. By dojść do porozumienia z Katolikami Kalikstyni postanowili usunąć ze swej drogi wrogie ugrupowanie. Do rozstrzygającego starcia doszło pod Lipanami w roku 1434, gdzie Taboryci zostali zdziesiątkowani, a ich dowódca Prokop, zginął na polu walki.

Rokowania z Katolikami zakończyły się dopiero w roku 1436 podpisaniem tzw. kompaktów, które gwarantowały Czechom:

• Liturgię w języku narodowym

• Komunię pod dwiema postaciami

• Sankcjonowały przeprowadzoną na ziemiach Czech sekularyzację dóbr kościelnych.

W zamian za kompakty Czesi uznali prawa Zygmunta Luksemburskiego do korony czeskiej.

Taboryci przeszli do podziemia tworząc kościół braci czeskich, który przetrwał aż do okresu reformacji.

HUSYCI W POLSCE

Ruch husycki znalazł szeroki poparcie wśród polskiej szlachty i możnowładztwa. Powodów tegoż poparcia było kilka:

• Przeciwni polityce Zygmunta Luksemburskiego

• Korzyści z sekularyzacji ziem

• Próba wprowadzenia Kościoła narodowego

• Walka z przewagą niemiecką

Głównym propagatorem husytyzmu w Polsce był czeski reformator Hieronim z Pragi.

Duchowieństwo polskie wystosowało ostry sprzeciw rozprzestrzenianiu się nowego wyznania. Prymas Mikołaj Trąba w 1420 roku w Kaliszu wydał przepisy przeciwko husytyzmowi i wszelkim związkom z Czechami.

Na czele opozycji duchownej w Polsce stanął biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki. W roku 1424 doprowadził on do wydania edyktu królewskiego w Wieluniu, który określał udział w wojsku husyckim jako zdradę stanu.

Przywódcą opozycji husyckiej w Polsce został Spytko z Melsztyna. Po śmierci Jagiełły w 1434 roku, nowym królem obrano Władysława. Regentem do czasu osiągnięcia pełnoletności został wybrany Zbigniew Oleśnicki. Korzystając z okazji doprowadził do konfrontacji z husyckimi opozycjonistami pod Grotnikami w 1439 roku. Po ich pokonaniu pogodzono się w Polsce z władzą Oleśnickiego, zaś kwestia husycka została ostatecznie zamknięta.

HUMANIZM I RENESANS

Po raz pierwszy pojęcia tego użył Georgio Vasari - malarz i architekt florencki w roku 1550. Dopiero jednak Burckhardt i Michelet wprowadzili to pojęcie na stałe. Według nich oznaczało ono :

• Nacisk na odkrycie człowieka i natury

• Wydobycie człowieka z mroków średniowiecza

• Indywidualizację człowieka

• Sekularyzację myśli

• Nawrót do haseł starożytności

• Za ojczyznę Renesansu uznano Włochy

Dlaczego Włochy ?

• Silny proces emancypacji miast spod władzy senioralnej

• Wysoki poziom życia materialnego, co pozwalało zajmować się sztuką, nauką i literaturą

• Podział społeczeństwa na klasy

• Rozwój gospodarczy, który zmuszał ludzi do innego sposobu myślenia - pieniądz stał się motorem - dzięki temu zaś jednostki najaktywniejsze i najambitniejsze mogły przechodzić z klasy do klasy

• Rozbicie stosunków politycznych - prowadzące do szerokiego rozwoju literatury i nowych idei politycznych

Prądem umysłowym, który wyłonił się z Renesansu był Humanizm. Na początku miał on stanowić odrodzenie znajomości i studiów nad językami i kulturą starożytną. Z czasem dodano do tego studia nad gramatyką, retoryką i poetyką, zaś w wieku XIX zainteresowanie człowiekiem, jego życiem doczesnym i indywidualizacją.

Hasła humanistyczne propagowane były nie przez uniwersytety ale przez drukarzy. Zakorzeniły się one dzięki księgom w Anglii, Francji i Niemczech, przyjmując różne kierunki rozwoju:

• Niemcy - rozwój wielokierunkowy - studia językowe, religijne, pedagogiczne

• Francja - ku racjonalizmowi

• Anglia - ku humanistycznej koncepcji religii

Wraz z humanizmem pojawiają się również nazwiska, o których nie można nie wspomnieć:

• Leonardo da Vinci - widział potęgę człowieka w postępie technicznym, zaś za podstawę uważał matematykę

• Machiavelli - pisarz polityczny i dyplomata z Florencji; największe dzieło : Książę - w której przedstawiał mechanizmy władzy - główne hasło z tego dzieła - cel uświęca środki

• Morus - twórca socjalizmu utopijnego - Utopia - nie ma własności prywatnej; każdemu według potrzeb; demokracja; tolerancja religijna

• Erazm z Rotterdamu - uznany za najwybitniejszego przedstawiciela humanizmu

• Krytycyzm humanistyczny

• Chciał połączenia antyku i chrześcijaństwa - Platona z Chrystusem

• Wprowadzał pojęcie wolności chrześcijańskiej

• Dążył do reform w Kościele

• Twierdził, że Kościół jest dla człowieka, a nie odwrotnie.

• Protestował przeciwko karom cielesnym w szkołach, nawołując do lepszego kształcenia nauczycieli

Humanizm źle wpływał na Kościół. Głównie problematyczne dla Kościoła były hasła związane z krytycyzmem, - tolerancją religijną, - afirmacją życia. Humanizm z założenia odrzucał scholastycyzm / problemu zgodności prawd wiary chrześc. z rozumem naturalnym oraz przyjęcie określonej metody badań i wykładu / wprowadzając na jego miejsce empiryzm. Poza tym domagał się laicyzacji szkolnictwa i wychowania, kładąc nacisk na wszechstronny rozwój człowieka.

REFORMACJA

Geneza:

• Kryzys społeczny uderzający w Kościół

• Rozwój nauk humanistycznych

• Demoralizacja duchowieństwa

• Zeświecczenie i polityka

• Ciągły wzrost świadczeń na rzecz Kościoła

• Akcja odpustowa

• Żądza władzy we Włoszech i brak zainteresowania faktyczną akcją reformacyjną

• W samych Niemczech dodatkowo antagonizmy klasowe znajdujące ujście w wystąpieniach religijnych

Człowiekiem, który zapoczątkował reformację w Niemczech był oczywiście Luter. Grunt jednak przygotowali mu wcześniej niemieccy humaniści Reuchlin i von Hutten

1. Reuchlin - udowadniał znaczenie języka hebrajskiego dla teologii

2. von Hutten - podważał autorytet Kurii Rzymskiej

Luter - urodził się w roku 1483, jako syn górnika w Turyngii.

• studiował w Erfurcie

• w 1505 roku uzyskał stopień magistra nauk wyzwolonych i wstąpił do zakonu augustianów

• w 1512 roku został przeorem w Wittenberdze, gdzie otrzymał tytuł doktora teologii

• wystąpił przeciwko Kościołowi w związku z odpustami głoszonymi przez Juliusza II i Leona X

• 31 X 1517 roku ogłosił 95 tez skierowanych przeciwko odpustom

• Tezy te znalazły szybko poparcie w osobach elektora saskiego Fryderyka i humanistów Melanchtona i von huttena

• Wrogiem zaś stali się papież Leon X i jego legat w Niemczech, kardynał Cajetan

• W 1518 roku Luter przybył na sejm w Augsburgu wezwany przez Cajetana, uciekł jednak stamtąd gdyż groziło mu aresztowanie

• W 1520 roku Luter wydał 3 prace:

1. Do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego o naprawie społeczeństwa chrześcijańskiego - żądanie reformy klasztorów; zniesienia celibatu; nie ma różnic między stanem świeckim i duchownym; prymat władzy świeckiej nad kościelną

2. O niewoli babilońskiej Kościoła - przeciw papieżowi i duchowieństwu, krytyka sakramentów, poza chrztem, pokutą i sakramentem

3. O wolności chrześcijanina - chrześcijanin jest wolny duchowo i podporządkowany władzy dopóki ta nie wejdzie w konflikt z prawdą i prawem boskim

Leon X na wieść o wystąpieniach Lutra wydał bullę - Exsurge Domine - w której potępił reformatora, żądając jednocześnie by w ciągu 60 dni Luter odwołał swoje tezy.

W XII 1520 roku Luter spalił bullę, czym ściągnął na siebie ekskomunikę w roku 1521.

Na sejm Rzeszy w Wormacji w 1521 Luter przybył posiadając list żelazny. Nie ukorzył się przed sejmem, choć zażądano jego przesłuchania. By ratować reformatora elektor Fryderyk nakazał go „porwać” i ukryć w Wartburgu.

25 V 1521 roku cesarz Karol V podpisał edykt, w którym uznano Lutra za heretyka i skazano go na banicję, zaś wszelki jego dzieła miały być spalone.

Tymczasem w Zwickau w Saksonii zaczęły się szerzyć bardziej radykalne poglądy, którym patronował Karlstadt. Jego zwolennicy wszczęli tam rozruchy na podłoży społecznym, które potępił i sam Luter. Wyszedł on z ukrycia i rozpoczął prace nad określeniem dogmatyki swego Kościoła:

• zniósł celibat

• wprowadził komunię pod dwiema postaciami

• zreformował mszę

• usunął obrazy

W 1524 roku, by zachęcić innych zrzucił habit i ożenił się z byłą mniszką Katarzyną von Bora. Nie był już jednak w stanie zahamować wystąpień społecznych.

1. Pierwsze ruszyło zubożałe rycerstwo pod wodzą Sickingena, które w roku 1522 uderzyło na siedzibę arcybiskupa Trewirskiego

2. Powstania ludowe znalazły swego ideologa w Munzerze

• Głosił on całkowitą negację feudalizmu

• Drogą zmian jest rewolucja

• Odrzucał wszelką hierarchię duchową i świecka

• Najważniejsze jest natchnienie zesłane prze Ducha Świętego

• Wszelkie pośrednictwo duchownych jest zbędne

• Wszelki przepych i bogactwo także

• Nie uznawał nabożeństw

• Jedyna ważna rzecz to czytanie Pisma Świętego i czytanie psalmów

• Nie uznawał chrztu dzieci i niemowląt

• Wprowadzał wspólnotę dóbr

• Jego zwolenników nazywano anabaptystami

Początek wystąpień Munzera rozpoczął się w Stuhlingen w 1524 roku i stał się początkiem wojny chłopskiej w Niemczech.

W 1525 roku chłopi spisali swój program, żądali w nim:

1. złagodzenia ucisku państwowego

2. wolności Słowa Bożego

3. wolnego wyboru proboszczów

4. ograniczenia dziesięcin

5. zniesienia zależności poddańczej

Pod Frankenhausen w V 1525 roku W Turyngii wojska obozu feudalnego rozbiły powstańców. Sam Munzer został stracony

Rozłam zapoczątkowany przez Lutra wciąż się pogłębiał.

Na sejmie w Spirze Karol V zażądał by w kwestiach religii nie wprowadzać żadnych zmian w państwie. Mniejszość pod przewodnictwem elektora saskiego Jana i landgrafa heskiego Filipa złożyła oficjalny protest - 19 IV 1529 roku. Protest ten poparło 14 wolnych miast.

Na terytorium cesarstwa nastąpił rozłam, którego ostatecznym potwierdzeniem stał się dekret Karola V z 1530 roku, potwierdzający edykt wormacki.

Książęta protestanccy w obawie przed interwencja katolicką zawarli związek obronny w Schmalkalden w 1531 roku. W Niemczech groził wybuch wojny domowej, jednak cesarz ustąpił obawiając się bardziej zagrożenia tureckiego. Rezultatem był pokój religijny w Norymberdze w 1532 roku, na mocy którego odstąpiono od prześladowań protestantów w zamian za ich pomoc.

Po zakończeniu wojny z Turcją i Francją cesarz zwrócił się bezpośrednio przeciwko Związkowi Szmalkaldzkiemu. Wybuchła wojna szmalkaldzka 1546-1547 - motywy religijne były tu już jednak tylko pretekstem, istotne stało się wzmocnienie władzy cesarskiej i zlikwidowanie jej przeciwników. Cesarz wygrał, jednak po interwencji papieża, który obawiał się zbyt dużego wzrostu potęgi cesarstwa doszło do pokoju religijnego w Augsburgu 25 IX 1555 roku

1. wyznanie protestanckie zostało uznane

2. dostało prawo wolnego kultu

3. skasowano jurysdykcję biskupów katolickich nad protestantami

4. wprowadzono zasadę - czyja władza tego religia

REFORMACJA W SZWAJCARII

Związana jest z działalnością Zwinglego / 1484-1531 /.

• Pochodził z rodziny rolniczej

• Przeznaczony był do stanu duchownego

• W 1504 roku przyjął święcenia kapłańskie

• Wiedząc o działalności Lutra on również przystąpił do reformy Kościoła w Szwajcarii

• W 1522 roku ogłosił 67 tez nowego wyznania

• synteza antyku i chrześcijaństwa

• uznawał Biblię za jedyne źródło wiary

• skasował msze, sakramenty, ołtarze i obrazy

• jedyną formą nabożeństwa miało być czytanie Biblii, kazanie i komunia pod dwiema postaciami.

• Skasował celibat duchowieństwa

• Wprowadził język narodowy do nabożeństw

Gminy nowego wyznania powstały w Zurychu, Bazylei i Brnie. Jednak nie wszystkie kantony poparły reformację. Doszło do rozłamu w Zw. Szwajcarskim, który doprowadził do wybuchu wojny domowej.

• W 1529 roku Zwingli zaatakował kantony katolickie, które skapitulowały bez walki - pokój w Kappel

• W 1531 roku po zebraniu sił uderzyły kantony katolickie, w bitwie pod Kappel pobiły protestantów, Zwingli zginął.

Podpisany po śmierci Zwinglego pokój w Kappel zapewnił w Szwajcarii równouprawnienie wyznań.

Śmierć Zwinglego nie zakończyła procesu reformacyjnego w Szwajcarii. Jego następcą stał się Jan Kalwin / 1509 - 1564 /

• Syn urzędnika kurii biskupiej

• Przeznaczony do stanu duchownego

• W 1533 roku oskarżony pośrednio o herezję

• W 1534 roku zerwał z Kościołem

• Założył w Genewie gminę ewangelicką

• Jego doktryna stanowiła zlepek Lutra, Zwinglego, Karlstadta

• Biblia stanowi jedyne źródło wiary

• Nie ma wolnej woli - predestynacja

• Odrzucenie wszelkiej tradycji i ludzkiej nauki o Bogu

• Zakaz małżeństw z innymi wyznaniami

• Zasada nietolerancji wobec przeciwników.

• Gmina była podporządkowana konsystorzowi

Ofiarą nietolerancji Kalwina padł między innymi Hiszpan Miguel Servet, lekarz i filozof, który był zwolennikiem antytrynitaryzmu. Uciekając przed Inkwizycją do Genewy wpadł on w ręce Kalwina, który kazał go za herezję postawić przed sądem. Servet został spalony na stosie w 1553 roku.

Kalwin umierając w roku 1564 pozostawił po sobie najsilniejszy Kościół pośród Kościołów protestanckich.

FRANCJA W WALCE Z KALWINIZMEM

Panujący w okresie reformacji we Francji Franciszek I w polityce zewnętrznej popierał reformację, gdyż osłabiało to jego wroga cesarza Karola V. W polityce wewnętrznej zaś nie pozwalał i nie chciał protestantów we własnym państwie. Pod koniec lat 40-tych XVI wieku zaczęły się we Francji prześladowania tamtejszych kalwinistów. Po śmierci Franciszka tron Francji objął Henryk II /1547-1559/. Całkowity przeciwnik reformacji - doprowadził do utworzenia zwalczającej herezję Izby Ognistej, odpowiedzialnej za większość wyroków zakończonych stosem.

27 VI 1551 roku ukoronowaniem jego polityki stał się edykt antyprotestancki:

1. 46 artykułów

2. ścisła cenzura

3. zakaz wwozu ksiąg protestanckich zza granicy

4. urzędy mogą piastować wyłącznie katolicy

5. dobra protestantów maja być skonfiskowane

6. donosiciel dostawał 1/3 ziemi osoby, którą wydał

Nie zahamowało to rozwoju francuskich kalwinistów - hugenotów. Całkowita ich konsolidacja, zarówno polityczna, jak i kościelna nastąpiła w roku 1558 w trakcie synodu w Paryżu.

Sytuacja skomplikowała się za rządów Karola IX /1560-1574/ - do czasu objęcia przez niego oficjalnych rządów, pełniła je regentka- jego matka - Katarzyna Medycejska

• 1562 - edykt tolerancyjny - hugenoci mieli całkowitą swobodę kultu poza murami miast, zaś w ich obrębie możność odprawiania nabożeństw prywatnych

• sprowokowało to do działania katolickie koło polityczne pod przywództwem Gwizjuszy - zorganizowali oni rzeź hugenotów w Wassy, tegoż samego roku

• hugenoci chwycili za broń pod dowództwem księcia Ludwika Kondeusza, co doprowadziło do wybuchu wojny domowej, która z przerwami trwała do roku 1594

• do wojny wmieszała się Anglia, która stanęła po stronie hugenotów

• by zapobiec dalszej wojnie Katarzyna Medycejska wydała kolejny edykt tolerancyjny w roku 1563 - hugenoci zorientowali się, że interwencja angielska zagraża interesom narodowym i w porozumieniu z katolikami wygnali Anglików z kontynentu

• parę lat później walki zaczęły się na nowo - tym razem zakończono je pokojem w Saint Germain w roku 1570

• hugenoci wolność wyznania

• powszechna amnestia

• dopuszczenie do urzędów

• rękojmią miało być małżeństwo przywódcy hugenotów Henryka Burbona /17 lat/ z córką Katarzyny Małgorzatą Valois

• na wesele w 1572 roku przyjechali wszyscy przywódcy hugenotów

• zdradziła ich sama Katarzyna, która w imię wyższych celów postanowiła definitywnie rozwiązać problem protestancki

• 23/24 VIII 1572 - Noc Św. Bartłomieja - Paryskie krwawe wesele

• zamordowano około 3000 ludzi.

• Niedobitki hugenotów schroniły się w twierdzy La Rochelle

• po śmierci Karola IX w 1574 roku, tron przekazano jego bratu Henrykowi Walezemu, obranemu już królem Polski - zostawił on swój tron na wschodzie i natychmiast udał się do Francji

• Pojawiło się w rezultacie 3 kandydatów do tronu, z których żaden nie chciał ustapić

• Henryk III Walezy

• Henryk Burbon - król Nawarry - zwolennik hugenotów, który uniknął wcześniejszej rzezi w Paryżu

• Henryk Gwizjusz - stojący na czele Ligi Katolickiej

• rozpoczęła się wojna 3 Henryków

• Henryk III nakazał zamordować Gwizjusza, po czym sam szybko również został zamordowany

• Henryk Burbon pokonał zaś katolików, po czym zdając sobie sprawę, że jeśli pozostanie hugenotem nie zdobędzie korony - przeszedł na katolicyzm w roku 1593

• W roku 1594 koronował się na Henryka IV, kończąc tym samym problem konfliktu religijnego we Francji.

ANGLIA

Henryk VIII od początku występował przeciwko reformacji, jego zdanie zmieniło się wraz z rozwojem specyficznej sytuacji. Król postanowił bowiem unieważnić swoje małżeństwo z Katarzyną Aragońską

• Brak męskiego potomka

• Chęć przystąpienia do obozu wrogiego cesarzowi Karolowi V, którego Katarzyna była ciotką

Miał przy tym zamiar poślubić damę swego dworu Annę Boleyn. Prymas Wolsey nie sprzeciwił się temu, żądając jednakże zgody papieża. Klemens VII nie zgodził się jednak. Król wpadł w gniew, a kozłem ofiarnym stał się Wolsey, który zmarł następnie w więzieniu.

Henryk VIII wystąpił przeciwko Rzymowi, w czym poparło go społeczeństwo i nowy kanclerz Thomas Cromwell.

Parlament w 1534 roku zalegalizował oderwanie Anglii od Kościoła katolickiego uchwalając Akt Supremacji

• Król Anglii stawał się odtąd głową niezależnego, narodowego Kościoła anglikańskiego

Zaczął się terror wobec katolików - likwidowano klasztory i kościoły - eliminując przy okazji opozycje polityczną.

Politykę tę po śmierci króla kontynuował hrabia Warwick stojący na czele Rady Regencyjnej

• Zniesiono celibat księży

• Wprowadzono nabożeństwo w języku narodowym

• Skasowano obrzędy katolickie

Z polityką tą zerwała nowa królowa Maria - córka Katarzyny Aragońskiej i Henryka VIII

• Nawiązała stosunki z Rzymem, poślubiła syna Karola V - Filipa, przyszłego króla Hiszpanii

• Tym razem protestanci szli na stos

• Zyskała przydomek Krwawej Mary

SOBÓR TRYDENCKI 1545-1563

Kontrofensywę Kościoła zapoczątkował Paweł III /1534-1549/

• W 1542 roku powołał do życia najwyższy trybunał inkwizycyjny - Sacrum Officium, które zahamowało skutecznie reformację we Włoszech

• W 1540 roku zatwierdził też nowy zakon - Towarzystwo Jezusowe - zorganizowany na sposób wojskowy

• Przywódcą był Ignacy Loyola - były żołnierz hiszpański - fanatyk zwolennik inkwizycji

• za jego pontyfikatu rozpoczął się również sobór trydencki

• potępienie wszelkich form reformacji

• przeprowadzenie reformy nadużyć w Kościele

• przeprowadzenie reformy organizacyjnej

• uznano nieomylność papieże w sprawach wiary

• wprowadzono nowe wyznanie wiary

Sobór kończył się za panowania Piusa IV /1559-1565/

W międzyczasie panował tez Paweł IV /1555-1559/, wcześniejszy inkwizytor. Za jego pontyfikatu powstało wydawnictwo Index librorum prohibitorum w roku 1559

REFORMACJA W POLSCE

Grunt reformacji w Polsce przygotował husytyzm. Najłatwiej przyjmował się on na ziemiach związanych z Niemcami / Śląsk, Wielkopolska, Pomorze /

Pierwsza gmina ewangelicka powstałą w roku 1521 we Wrocławiu.

Polscy władcy różnie reagowali na protestantyzm.

Zygmunt I już w roku 1520 wydał edykt przeciwko nowinkom religijnym

• zakaz głoszenia nauki Lutra

• zakaz wyjazdów do centrów głoszenia tej nauki

• dzięki temu edyktowi Kościół zyskał prawo prewencyjnej cenzury książek

Do roku 1543 w Polsce wyszedł cały szereg edyktów zakazujących, bądź występujących przeciwko reformacji.

Sytuacja zmieniła się trochę za Zygmunta Augusta, który w roku 1559 zapewnił wolność wyznania Prusom Królewskim.

• Panujący w latach 1548-1572 Zygmunt August był bardziej tolerancyjny

• Za jego panowania kalwinizm znalazł szerokie poparcie wśród szlachty polskiej i magnaterii - której bardzo odpowiadały tendencje demokratyczne nowego wyznania i założenia decentralistyczne

• Kalwini zwarli swoją organizację i w 1552 roku wystąpili z projektem utworzenia polskiego Kościoła narodowego, który połączyłby wszystkie Kościoły chrześcijańskie w Polsce

• Głową tegoż Kościoła byłby monarcha, zaś władzą najwyższą sobór narodowy

• Nad połączeniem tych Kościołów pracował Jan Łaski

• Na sejmie w roku 1555 wystąpiono z propozycją soboru narodowego

• Król się zgodził i wysłał posłów do papieża z prośbą o

• Zwołanie soboru

• Odprawianie mszy w języku polskim

• Komunię pod dwiema postaciami

• Zniesienie celibatu księży

• papież prośbę króla odrzucił, zaś Zygmunt August zrezygnował z dalszych prób stworzenia Kościoła narodowego

Tolerancja króla pomimo jego rezygnacji doprowadziła do zachowania równowagi w państwie i nie doprowadziła do wystąpień zbrojnych na tle religijnym. Wymiernym efektem wpływów reformacji na Polskę w tym okresie stało się osłabienie zależności Kościoła polskiego od władzy papieskiej, czego wynikiem stało się zaprzestanie płacenia świętopietrza.

W samym kalwinizmie polskim daleko było jednak od zgody. Do rozłamu doszło na tle dogmatycznym - problem Trójcy Świętej.

• W roku 1562 doszło do wewnętrznego podziału na zbór kalwiński i zbór mniejszy - ariański

• Podstawą ideologii ariańskiej była zasada, że wszyscy ludzie są braćmi, oraz że nikt nie powinien korzystać z cudzej pracy

• Odmawiano służby wojskowej i państwowej

• Uwalniano chłopów z poddaństwa

• Wprowadzano wspólne z chłopami użytkowanie ziemi

• W roku 1569 założono pierwszą w Polsce gminę ariańską w Rakowie

Problem ariański pokazał się w całej okazałości w czasie zawarcia w roku 1570 ugody sandomierskiej, która doprowadziła do współpracy między wyznaniami protestanckimi. W ugodzie tej wzięli udział luteranie, kalwini, i Bracia Czescy = arian do rozmów nie dopuszczono.

Wpływy kontrreformacji w Polsce okazały się również nie tak wielkie jak w innych krajach Europy. Można wręcz stwierdzić, że była ona w Polsce całkowicie zbyteczna. W dużej części stała się za to konfederacja warszawska z roku 1573

• Gwarantowała wieczny pokój między różnowiercami

• Wszelkie spory religijne miały być rozwiązywane na drodze pokojowej

• Każdy szlachcic miał mieć swobodę wyznania

• Konfederację miał zaprzysięgać każdy monarcha, co zapewniało w Polsce dużą dozę tolerancji

Zahamowaniu reformacji pomogły również z pewnością

1. brak poparcia ze strony chłopów i mieszczan

2. postawa królów sprzyjających katolicyzmowi

3. słabe zaangażowanie szlachty

4. wewnętrzne rozbicie protestantyzmu i słaba organizacja

5. duża akcja propagandowa Kościoła katolickiego

6. zatwierdzenie ustaw soboru trydenckiego przez synod ogólnokrajowy w roku 1577

7. działalność Jezuitów od założenia ich pierwszego kolegium w Braniewie w roku 1564, których Zygmunt August wziął pod swoją opiekę

---