Według Tylmana, Grzegorczyka przesłanki dzielimy na:

a) pozytywne (dodatnie),

negatywne (ujemne);

b) ogólne,

szczególne

c) odnoszące się do całego procesu,

odnoszące się tylko do stadium postępowania przygotowawczego i jurysdyk-kcyjnego;

odnoszące się tylko do postępowania jurysdykcyjnego;

odnoszące się tylko do postępowania wykonawczego;

d) bezwzględne,

względne;

e) abstrakcyjne,

konkretne;

f) o charakterze materialnym,

o charakterze mieszanym;

o charakterze formalnym.

Według Kalinowskiego przesłanki podzielić można na:

• dodatnie i ujemne,

• materialno-prawne, formalno-prawne, mieszane,

• ogólne i szczególne,

• abstrakcyjne i konkretne,

1. Czynu nie popełniono albo brak jest danych ostatecznie uzasadniających podej­rzenie jego popełnienia"

Przesłanka ww. mówi o braku podstawy faktycznej do ścigania karnego. Z treści .;.lowanego przepisu wynika między innymi, że czyn o którym organy ścigania uzyskały informacje w ogóle nie miał miejsca i fakt ten ustalono bezsprzecznie.

Zatem niedopuszczalne jest wdrażanie procesu, a dane ze sprawdzeń stanowią pods-uwę wydania postanowienia o odmowie wszczęcia dochodzenia (śledztwa).

2. Czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego.

Przez ustawowe znamiona przestępstwa rozumiemy cechy zdarzenia, które muszą być udowodnione w postępowaniu karnym, aby można było stwierdzić, że ktoś dopuścił się przestępstwa. Cechy te dotyczyć mogą zachowania się zewnętrznego sprawcy, skutku i okoliczności tego zachowania się, osoby sprawcy oraz jego stosunku psychicznego do zdarzenia (Andrejew).

Ustawowymi znamionami przestępstwa są:

a) podmiot przestępstwa,

b) przedmiot przestępstwa,

c) strona podmiotowa,

d) strona przedmiotowa.

3. Ustawa stanowi, że „sprawca nie popełnia przestępstwa

Przesłanka ta obejmuje zarówno wyłączenie przestępności czynu (kontratypy) jak i okoliczności wyłączające winę.

Okoliczności wyłączające przestępność czynu: a) kontratypy przestępcze ustawowe to,

— obrona konieczna — art. 25 § l k.k.;

— stan wyższej konieczności — art. 26 § l k.k.;

— dozwolone ryzyko — art. 27 § l k.k.;

— podwójne obywatelstwo naszego obywatela zamieszkałego na terytorium państwa drugiego obywatelstwa i przyjęcie tam obowiązku służby wojskowej — art. 141 § 3 k.k.;

— nieudzielenie pomocy — art. 162 § 2 k.k.;

— zniesławienie — art. 213 § l i 2 k.k.;

— niezawiadomienie o przestępstwie wymienionym w art. 240 § l k.k.— art. 240 § 2 k.k.;

— wykonanie rozkazu — art. 318 k.k.;

— ostateczna potrzeba — art. 319 k.k.

b) kontratypy pozaustawowe to,

— działanie w ramach uprawnień lub obowiązków;

— zgoda pokrzywdzonego;

— ryzyko sportowe.

Ustawy karne okoliczności wyłączające winę także formułują zwrotem „nie popeł­niono przestępstwa".

Należą tu:

• stan wyższej konieczności — art. 26 § 2 k.k.,

• błąd co do znamion czynu zabronionego, wyłączający odpowiedzialność za przestępstwo umyślne — art. 28 § l k.k.,

• usprawiedliwiony błąd co do kontratypu lub okoliczności wyłączających winę — art. 29 k.k.,

• usprawiedliwiony błąd co do bezprawności — art. 30 k.k.,

• niepoczytalność — art. 31 § l k.k.

4. Społeczna szkodliwość czynu jest znikoma.

Czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej. Kryteria oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu określone są w kodeksie karnym w art. 115 § 2. Stwierdza on co następuje: „Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia".

Znikomość społecznej szkodliwości powoduje, że czyn zabroniony ..nie stanowi przestępstwa". zatwierdzenia (art. 305 § 3 k.p.k.).

W praktyce jednak decyzja o umorzeniu postępowania przygotowawczego ze względu na znikomą szkodliwość społeczna czynu zastrzeżona została dla prokuratora. Jak w komentarzu k.p.k. podaje F. Prusak: „Oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu dokonuje prokurator w postępowaniu przygotowawczym umarzając to postępowanie, a w postępowaniu jurysdykcyjnym sąd umarzając postępowanie wyrokiem. O odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego w oparciu o tą przesłankę mowy być nie może".

5. Ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze

Ustawodawca przewidział w określonych sytuacjach możliwość wyłączenia karalności stwierdzając w ustawie, że „sprawca nie podlega karze". Przypadków wyłączenia karal­ności sprawcy, który nie podlega karze jest dosyć dużo i znajdują one się zarówno w kodeksie karnym jak i innych ustawach.

Poniżej zestawiam zaprezentowany katalog tych sytuacji:

1. dobrowolne odstąpienie od dokonania lub zapobieganie skutkowi przestępnemu,

2. dobrowolne odstąpienie od przygotowania,

3. dobrowolne zapobieżenie przez współdziałającego w dokonaniu czynu zabronionego,

4. dobrowolne poniechanie dalszej działalności i ujawnienie wobec orga­nów ścigania wszystkich okoliczności czynu w odniesieniu do przestępstw z art. 127 § 1. art. 128 § l, art. 130 § l lub 2 k.k.,

5. dobrowolne poniechanie dalszej działalności i podjęcie starań zapo­biegawczych popełnieniu zamierzonego czynu oraz ujawnienie przed organami ścigania wszystkich istotnych okoliczności czynu w odniesieniu do przestępstw z art. 128 § 2. art. 129 i 130 §3 k.k.,

6. dobrowolne uchylenie grożącego niebezpieczeństwa przy przes­tępstwie z art. 160 § 1-3 k.k.,

7. dobrowolne uchylenie niebezpieczeństwa przy przestępstwie z art. 164 i 167 k.k.,

8. dobrowolne uchylenie grożącego niebezpieczeństwa przy przes­tępstwie z art. 174 k.k.,

9. dobrowolne uchylenie niebezpieczeństwa przy przestępstwie z art. 220 k.k.,

10. składanie fałszywych zeznań z obawy przed odpowiedzialnością karną lub, gdy nie wiedział o prawie odmowy zeznań lub odpowiedzi na pytania,

11. zatajenie dowodów niewinności osoby podejrzanej z obawy przed odpowiedzialnością sprawcy lub jego osoby najbliższej,

12. ukrywania osoby najbliższej (poplecznictwo),

13. niezawiadomienie o przestępstwach wymienionych w art. 240 § l k.k. z obawy przed odpowiedzialnością sprawcy lub osoby najbliższej,

14. dobrowolne odstąpienie od udziału w grupie lub związku przestępczym i ujawnienie przed organami ścigania wszystkich istotnych okoliczności czynu lub zapobieżenie zamierzonemu przestępstwu,

15. dobrowolne naprawienie w całości szkody wynikającej z przes­tępstwa z art. 296 § 1-4 k.k. przed wszczęciem postępowania karnego,

16. dobrowolnego zapobieżenia przed wszczęciem postępowania wyko­rzystania np. kredytu, dotacji itp. uzyskanych drogą przestępstwa określonego w art. 297 § l lub 2 k.k. albo zaspokojenie roszczenia pokrzywdzonego,

17. dobrowolne zapobieżenie wypłacie odszkodowania uzyskanego przez przestępstwo określone w art. 298 § l k.k.,

18. dobrowolne ujawnienie wobec organu ścigania informacji doty­czącej osób — uczestników przestępstwa z art. 299 § 1-4 k.k. oraz okoliczności jego popełnienia, jeżeli zapobiegło popełnieniu innego przestępstwa,

19. zawiadomienie organu ścigania o czynie ujawniające okoliczności czynu i osoby współdziałającej,

20. sprawca nie podlega karze za przestępstwo określone w art. l, w którym uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił w trybie określonym przez tą ustawę. Sąd może tu jednak orzec przepadek wymieniony w art. 39 pkt 4 k.k. na mocy art. 100 k.k.

Analizując powyższe przypadki, w których ustawa uznaje, że sprawca „nie podlega karze" należy stwierdzić, że ich wystąpienie na etapie postępowania sadowego powoduje wydanie postanowienia o umorzeniu (na posiedzeniu sądu) lub wyroku umarzającego na rozprawie.

Czy policjant posiadający informację o okolicznościach wyżej wymienionych mógłby jeszcze przed wszczęciem dochodzenia wydać postanowienie o odmowie wszczęcia powołując się na istnienie takiej przesłanki? Otóż, zdaniem autora, nie. O winie i karze decyduje sąd i tylko on władnym jest ustalić czy rzeczywiście sprawca nie będzie podlegał karze w konkretnym przypadku. Wydaje się, że na etapie postępowania przygotowawczego prokurator może wystąpić do sądu z wnioskiem o umorzenie postępowania jeżeli oceni, iż materiał dowodowy uzasadnia przyjęcie tezy, że sprawca nie podlega karze.

6. Oskarżony (podejrzany) zmarł

Śmierć oskarżonego stanowi tak oczywistą przeszkodę procesową w prowadzeniu przeciwko niemu postępowania i komentowanie tego stanu jest zbyteczne. Jeżeli śmierć oskarżonego (podejrzanego) nastąpiła przed wszczęciem postępowania (w zasadzie nie było jeszcze podejrzanego, a tylko osoba podejrzana) to odmawia się wszczęcia postępowania, jeżeli śmierć nastąpiła po wszczęciu postępowania to przesłanka ta jest przyczyną umorzenia prowadzonego postępowania przygotowawczego.

Odstępstwem od tej generalnej zasady jest możliwość wznowienia postępowania na korzyść nieżyjącego oskarżonego w myśl art. 542 § 2 i 545 §1 k.p.k. oraz wdrożenie postępowania kasacyjnego na korzyść oskarżonego w myśl art. 529 k.p.k. Przewidziane tez w ustawie (art. 548 i 556 § l — postępowanie o odszkodowanie), przypadki prowadzenia postępowania po śmierci oskarżonego są przejawem cechy przesłanek ujemnych polegających na tym, że nie stają one na przeszkodzie postępowania nie realizującego funkcji ścigania.

Ważnym zagadnieniem łączącym się z omawianą ujemną przesłanką procesową jest zagadnienie istnienia dodatniej przesłanki procesowej w postaci konieczności istnienia stron procesowych w procesie karnym.

Zasady procesowe (skargowości, kontradyktoryjności) wymagają istnienia w procesie co najmniej dwóch stron procesowych tzn. strony biernej (podejrzanego, oskarżonego) i strony czynnej (pokrzywdzonego, osoby wykonującej funkcję strony pokrzywdzonej). Problematyka stron i innych uczestników procesu zostanie omówiona w dalszej części opracowania. Odstępstwa od wymogu istnienia strony procesowej (oskarżonego) biernej zostały wyżej omówione. Zaznaczyć jednak można, że sytuacja śmierci pokrzywdzonego może mieć miejsce, a jego rolę pełnią wówczas strony nowe lub zastępcze. Jednakże, gdy strona nowa lub zastępcza nie wstąpi w rolę pokrzywdzonego postępowanie takie podlega umorzeniu.

7. Przedawnienie karalności

Przedawnienie karalności zakazuje wszczynania postępowania karnego, a wszczęte nakazuje umorzyć. Oczywistym jest fakt, że czyn o który nie wolno prowadzić postępowania ze względu na przedawnienie nadal jest przestępstwem.

Przedawnienie jako instytucja prawa karnego materialnego ma także znaczenie kamo-procesowe.

W prawie karnym materialnym unormowana została w postaci :

a) ustania karalności przestępstwa art. 101 k.k.,

b) zakazu wykonywania kary — art. 103 k.k.

Ustanie karalności przestępstwa powoduje przedawnienie wszczynania procesu (zakaz wszczynania procesu art. 101 k.k.) oraz kontynuowania wszczętego procesu i wydawania orzeczeń końcowych w takim procesie (art. 102 k.k).

Karalność przestępstwa ustaje jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło:

• 30 lat — gdy czyn jest zbrodnią zabójstwa,

• 20 lat — gdy czyn jest inną zbrodnią,

• 10 lat — gdy czyn jest występkiem zagrożonym karą poniżej 3 lat,

• 5 lat —jeżeli czyn jest występkiem zagrożonym karą do 3 lat pozbawienia wolności.

• 3 lata — gdy czyn jest zagrożony karą ograniczenia wolności lub karą grzywny.

Karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego ustaje z upływem roku od czasu gdy pokrzywdzony dowiedział się o jego sprwcy, a nie później niż z upływem trzech lat od czasu jego popełnienia (art. 101 § 2 k.k.). Terminy powyższe obowiązują również wówczas, gdyby prokurator objął takie przestępstwo ściganiem i oskarżeniem ze względu na interes społeczny. Karalność przestępstwa jest przedłużona o pięć lat jeżeli ściganie wdro­żono w czasie gdy przedawnienie nie nastąpiło (w terminie ścigania). Zatem termin orzeka­nia jest wydłużony o pięć lat w stosunku do terminu ścigania pod warunkiem wszczęcia postępowania karnego w czasie karalności czynu.

Przedawnienie nie biegnie, jeżeli ustawa nie zezwala na wszczęcie lub prowadzenie postępowania jeżeli np. osoba chroniona jest immunitetem. Spornym w doktrynie jest też pogląd, że zawieszenie postępowania nie wstrzymuje biegu przedawnienia.

Przepisy o przedawnieniach (art. 101-103 k.k.) nie maj ą zastosowania do zobowiązań międzynarodowych RP np. do zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstw wojen­nych.

8. Postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone art. 17 § l pkt 8 cz. l (res iudicata — powaga rzeczy osądzonej).

Ideą tej przesłanki jest wyłączenie zagrożenia podwójną odpowiedzialnością karna. Naruszenie powagi rzeczy osądzonej skutkuje zawsze nieważnością orzeczenia.

Pojęcie prawomocności (chociaż dyskusyjne) wynika z niepodważalności decyzji, która w określonym sensie nabiera mocy normy prawnej.

Prawomocność rozumiana jest w dwóch aspektach:

a) prawomocności formalnej,

b) prawomocności materialnej.

Prawomocność w aspekcie formalnym polega na tym, że decyzja nie podlega zaskar­żeniu zwykłymi środkami zaskarżenia. Kończy się w tym momencie proces i przyjmuje się. iż ustalenia są prawdziwe, a decyzja jest zgodna z prawem. Możliwość wzruszenia takich decyzji, po spełnieniu określonych warunków, istnieje np. w drodze wznowienia postępo­wania.

Prawomocność w aspekcie formalnym charakteryzuje się następującymi sytuacjami:

• zaskarżenie decyzji wydanej w I instancji jest niedopuszczalne,

• nie zaskarżono decyzji organu I instancyjnego albo wniesiony środek cofnięto,

• wyczerpany został tok instancji.

Prawomocność materialna to taka sytuacja, gdy wszczęcie i poprowadzenie od nowa postępowania formalnie zakończonego nie jest dopuszczalne. Niedopuszczalne jest zatem prowadzenie postępowania przeciwko tej samej osobie o tę samą kwestię odpowiedzialności prawnej (Waltoś). Zatem prawomocność materialna jest konsekwencja prawomocności formalnej działając „na zewnątrz", w stosunku do innych ewentualnych procesów których prowadzić nie pozwala (Grzegoczyk). Stanowi zatem zakaz ne bis in idem — nie dwa razy o to samo.

Prawomocne umorzenie postępowania przygotowawczego skutkuje tym samym co umarzające orzeczenie sądu lecz stwarza jedynie „powagę rzeczy osądzonej" w ograni­czonym stopniu.

Taki stan rzeczy odnosić się może tylko do fazy umorzenia postępowania przygo­towawczego „przeciwko osobie" z możliwością wznowienia tego postępowania. Umorzenie w fazie „w sprawie" nie powoduje zatem pełnej prawomocności. Możemy zatem mówić w tym przypadku o przesłankach bezwzględnych i względnych. Przy zaistnieniu przesłanki bezwzględnej proces zostaje zakończony i nigdy nie może być przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn ponownie wdrożony (np. po przedawnieniu). Przy zaistnieniu przesłanki względnej (usuwalnej) proces mimo prawomocnego zakończenia po usunięciu tej przesłanki może się toczyć (np. nowy akt oskarżenia złoży do sądu uprawniony oskarżyciel).

Znane w prawie karnym procesowym instytucje kasacji albo wznowienia postępo­wania stanowią odstępstwa od zasady „powagi rzeczy osądzonej".

Postępowanie uzupełniające bez potrzeby wzruszania zapadłego orzeczenia, gdy prawo taką możliwość dopuszcza nie narusza omawianej przesłanki.

Jak z rozważań powyższych wynika — przesłanka „powaga rzeczy osądzonej" odnosi się do toczącego się (prowadzonego) procesu.

Czy można, po uzyskaniu informacji o przestępstwie, odmówić wszczęcia postępo­wania przygotowawczego? Otóż, jeżeli przesłankę tą organ ścigania jest w stanie — bez przeprowadzenia dowodów ustalić, to odmowa wszczęcia jest dopuszczalna (np. ustalono, iż w tej samej sprawie postępowanie zostało umorzone z powodu przedawnienia). Jeżeli zaś informacja taka pozwoliłaby wzruszyć umorzony proces (np. wznowić postępowanie przy­gotowawcze) to należy do takiego stanu doprowadzić.

Problematyka dotycząca możliwości wzruszenia umorzonego postępowania przygo­towawczego oraz nadzwyczajnych środków zaskarżenia zostanie omówiona w dalszych częściach opracowania.

9. Postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby... wcześniej wszczęte toczy się ( lis pendens — zawisłość sprawy, zawisłość prawna sporu ) art. 17 § l pkt 8 cz. II.

Zawisłość sprawy rozpoczyna się z chwilą wszczęcia postępowania karnego i trwa do uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie (Daszkiewicz). Podkreśla się tu. iż oskarżycielowi przysługuje tylko jedna skarga (AO) przeciwko osobie o ten sam czyn oraz, że dopuszczalne jest wówczas tylko jedno postępowanie przygotowawcze. Gdyby dopuszczono odstępstwa od tej reguły mogłoby dojść (teoretycznie) do wielokrotnych skazań osoby za ten sam czyn.

Zawisłości sprawy nie uchyla zawieszenie postępowania .

Czy zatem możliwe jest wydanie postanowienia o odmowie wszczęcia dochodzenia z powodu zaistnienia przesłanki zawisłości sprawy? Z udzieleniem odpowiedzi nie powinno być problemów. Tak. Informacja, którą organ ścigania uzyskał, dotycząca osoby i przestępstwa o które proces się toczy winna być przekazana do materiałów tego procesu a osoba która ją przekazywała winna otrzymać decyzję o odnowie wszczęcia dochodzenia (śledztwa ) z przyczyn wyżej omówionych.

10. Sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych — art. 17 § l pkt 8.

Przez pojęcie „sądy karne" należy rozumieć sądy, które w naszym porządku prawnym są powołane do orzekania w sprawach karnych a więc: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy wojskowe (art. 175 ust l Konstytucji RP).

Wyłączenie podsądności polskim sądom karnym może mieć zarówno charakter przed­miotowy jak i podmiotowy. Wyłączenia przedmiotowe odnoszą się do spraw zastrzeżonych dla innych niesądowych organów orzekających. Wyłączenia podmiotowe związane są z pewna kategorią immunitetów bezwzględnych tzn. tych które nie mogą być uchylone.

11. Brak skargi uprawnionego oskarżyciela — art. 17 § l pkt 9.

Ujemna przesłanka procesowa „brak skargi uprawnionego oskarżyciela'' odnosi się wyłącznie do postępowania sądowego, a zatem nie może być podstawą do wydania postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego a nawet o umorzeniu postępowania w pierwszej fazie procesu. Przesłanka ta ściśle związana jest z zasada skargowości (wcześniej omówioną). Omawiana przesłanka ma ograniczony zasięg działania przez jej względny charakter. Oznacza ona, że wdrożenie postępowania po jego umorzeniu na takich samych materiałach jest niedopuszczalne. Zmiana oskarżyciela na uprawnionego powoduje wdrożenie nowego procesu. Trafne jest zatem twierdzenie Sądu Najwyższego, iż rozstrzygnięcie sadu mówiące o tym, że oskarżyciel prywatny utracił prawo skargi nie prze­sądza, że uprawniony oskarżyciel np. publiczny też takie prawo utracił.

12. Brak wymaganego zezwolenia na ściganie (...) — art. 17 § l ust. 10, cz. I (...) chyba, że ustawa stanowi inaczej.

Zagadnienie zezwolenia na ściganie wiąże się (przede wszystkim) z problematyką immunitetów procesowych względnych tj. takich, które mogą zostać uchylone decyzja organu, który został ustawowo określony. Immunitety o których mowa należą do immu­nitetów formalnych, które ograniczają się do sfery procesowej i czynią one postępowanie niedopuszczalnym.

Poniżej przedstawione są podmioty korzystające z takich przywilejów wraz z przepi­sami prawnymi regulującymi te zagadnienia.

13. Brak wymaganego (...) wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej (...) (art. 17 § l ust. 10 cz. II).

Ta względna, ujemna przesłanka procesowa, wiąże się ściśle z unormowaniem jakie zawiera art. 12 k.p.k. Mówi on, że „w sprawach o przestępstwa ściganych na wniosek postępowanie z chwilą złożenia wniosku toczy się z urzędu (...)". Zostały tu wiec unor­mowane procesowe konsekwencje określonego prawem materialnym ścigania na wniosek. Z unormowań zawartych w omawianym przepisie wynika bez wątpliwości, że dotyczy ono zarówno ściganie na wniosek pokrzywdzonego, jak i wyjątkowo innego uprawnionego organu np. organu opieki społecznej oraz na wniosek dowódcy jednostki wojskowej (zob. art. 658 § 3 k.p.k.).

Złożenie wniosku o ściganie powoduje, iż postępowanie takie toczy się z urzędu. Uzależnienie ścigania od wniosku uprawnionego podmiotu powoduje to. że brak takiego wniosku jest negatywną (ujemną) przesłanką procesową. Jednakże z cz. II § l art. 12. wynika obowiązek nałożony na organ ścigania, pouczania uprawnionej osoby o prawie do złożenia takiego wniosku.

14. Zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie (art. 17 § l ust. 11 k.p.k.).

Wyliczenie negatywnych (ujemnych) przesłanek procesowych w art. 17 § l k.p.k. nie jest wyczerpujące (pełne), chociaż unormowanie ust. 11 stwarza pewien otwarty katalog dla wyliczenia „ewentualnych innych przesłanek ujemnych". Inne przesłanki procesowe wyni­kają lub mogą wynikać z przepisów innych ustaw lub umów międzynarodowych. Do takich „innych" przesłanek zaliczyć można abolicję zwaną generalnym aktem łaski. Przepisy abolicyjne mogą znajdować się w ustawie o amnestii.

Abolicja oznacza ustawowy zakaz wszczynania i nakaz umarzania wszczętych postępowań w określonych przez ustawę sprawach (o przestępstwa). Typowym przykładem normy abolicyjnej w dotychczasowych ustawach amnestyjnych była formuła „puszcza się w niepamięć i przebacza".

Pojęcie i rodzaje uczestników procesu karnego

W zależności od stadium w jakim znajduje się proces karny biorą, w nim udział różne podmioty tego procesu.

Uczestnikiem procesu karnego jest podmiot, który bierze udział w procesie w roli przez prawo karne procesowe wyznaczonej. Jest to osoba, która bierze udział w procesie v, roli ściśle określonej przepisami prawa karnego procesowego.

Uczestników procesu karnego najczęściej dzieli się na:

a) organy procesowe,

b) strony procesowe,

c) inni uczestnicy procesu.

Strony procesowe

Charakterystycznym wymogiem procesu kontradyktoryjnego jest istnienie stron proce­sowych. W doktrynie i teorii procesu karnego brak jest jednolitości w definiowaniu strony postępowania karnego.

Według S. Śliwińskiego stroną, jest osoba, w której imieniu dochodzone jest rosz­czenie będące przedmiotem postępowania, a także osoba, wobec której to roszczenie jest dochodzone.

M. Cieślak uważa, że stroną jest występujący w odpowiedniej roli procesowej podmiot interesów uwikłanych w spór procesowy, zaś K. Marsza! twierdzi, iż jest to podmiot stosunku spornego występujący w procesie we własnym imieniu. Inni autorzy jeszcze w inny sposób definiuj ą pój ecie strony.

Autor przyjął, chyba najpełniejszą definicję za J. Tylmanem i T. Grzegorczykiem. którzy stwierdzają, że ,,stronami postępowania karnego są jego uczestnicy, którzy działają w procesie we własnym imieniu, mając interes prawny w określonym rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu".

Chodzi zatem o takie osoby, dla których proces karny jest „ich" procesem i zaintere­sowani są oni rozstrzygnięciem w przedmiocie odpowiedzialności zgodnie z reprezen­towanym przez nich interesem prawnym.

Podziały stron procesowych zależne są od przyjętego kryterium. I tak strony można podzielić na:

a) —zasadniczą,

— szczególną;

b) —czynną,

— bierną;

c) —podstawową (karną),

— cywilną

d) strony specjalne:

— zastępcze;

- nowe.

STRONY PROCESOWE

1. CZYNNA

POKRZYWDZONY OSKARŻYCIEL PUBLICZNY

OSKARŻYCIEL PRYWATNY OSKARŻYCIEL

POSIŁKOWY POWÓD CYWILNY INNI W

POSTĘPOWANIACH SZCZEGÓLNYCH

(INTERWENIENT)

2. BIERNA

PODEJRZANY,OSKARŻONY, SKAZANY

POZWANY CYWILNIE

INNI W POSTĘPOWANIACH

SZCZEGÓLNYCH

(OSOBA ODPOWIEDZIALNA

POSIŁKOWO)

Oskarżyciel publiczny

Oskarżyciel publiczny (wg J. Tylmana, T. Grzegorczyka) to organ państwowy, który we własnym imieniu wnosi i (lub) popiera oskarżenie w sprawach o przestępstwa, które ustawa nakazuje lub zezwala ścigać skargą publiczną.

Oskarżyciel ten działa jak strona, jest stroną postępowania, która nie reprezentuje w nim swojego interesu prywatnego, lecz interes publiczny. Dąży zatem do uzyskania sprawiedliwego rozstrzygnięcia w przedmiocie sporu.

Oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator (art. 45 x^; i k.p.k.), zaś inny organ państwowy może nim być z mocy przepisów szczególnych ustawy, które też określaj ą zakres jego działania (art. 45 § 2 k.p.k.).

Asesor prokuratorski posiadający tzw. votum ma uprawnienia prokuratora do wys­tępowania wyłącznie przed sądem rejonowym (art. 99 ust. l ustawy o prokuraturze >. W pos­tępowaniu uproszczonym może także występować aplikant i asesor prokuratorski nie posia­dający votum.

Zatem prokurator posiada z mocy swojego stanowiska legitymację do procesu jako oskarżyciel publiczny.

Inny organ państwowy uprawniony do występowania w roli oskarżyciela publicznego zwany jest oskarżycielem publicznym ubocznym, gdyż zadanie to jest jego działaniem ubocznym, a nie zasadniczym zadaniem tego organu.

Ubocznymi nieprokuratorskimi oskarżycielami publicznymi mogą być:

a) organy Państwowej Inspekcji Handlowej,

b) organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej,

c) organy Państwowej Agencji Radiokomunikacyjnej,

d) urzędy skarbowe i urzędy kontroli skarbowej.

Organy te mogą występować jako oskarżyciele publiczni w ograniczonym zakresie przed sądem I instancji. Mogą jednak wystąpić z wnioskiem o uzasadnienie wyroku sadu I instancji, chociaż wyroku tego nie mogą zaskarżać.

Innymi oskarżycielami publicznymi nieprokuratorskimi mogą być:

• urzędy celne,

• organy Straży Leśnej,

• dyrektorzy Parków Narodowych,

• strażnicy Państwowej Straży Łowieckiej,

• podmioty uprawnione do występowania w sadzie w sprawach o wy-kroczenia w zakresie ograniczonym ustawami.

Zadaniem oskarżyciela publicznego jest realizacja funkcji ścigania karnego, zasady ciężaru dowodzenia i obalenia zasady domniemania niewinności.

Pokrzywdzony

W myśl art. 49 § l i 2 k.p.k. pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, a także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, chociażby nie miała osobowości praw­nej, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.

Pokrzywdzony w postępowaniu karnym działa w zasadzie samodzielnie i bezpoś­rednio. Za osobę nie fizyczną działa organ uprawniony do działania w imieniu tego podmiotu. Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba fizyczna małoletnia lub ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą, tenże pozostaje (art. 51 § 2 k.p.k.).

W przypadku śmierci pokrzywdzonego prawa jemu przysługujące mogą. wykonywać osoby najbliższe, a gdy nie są oni znani (ich brak lub nie ujawnienie) prawa te wykonuje prokurator (art. 52 k.p.k.).

W myśl art. 299 § l k.k., pokrzywdzony przestępstwem jest stroną postępowania przygotowawczego, zaś będzie stroną w postępowaniu sądowym, gdy występował będzie w charakterze oskarżyciela posiłkowego (prywatnego) (art. 55 k.p.k.) lub powoda cywilnego (art. 62 k.p.k.).

Fakt samego pokrzywdzenia osoby przez przestępstwo nie powoduje samo przez się — jak z powyższego wynika — stania się stroną w postępowaniu sądowym.

Osoba pokrzywdzona jako strona procesowa ma przez to samo szereg uprawnień, a także obowiązki.

Do uprawnień pokrzywdzonego należą:

1. Prawo do złożenia wniosku o ściganie przestępstwa ściganego na wniosek — art. 12 § i k.p.k.

2. Prawo do wnioskowania o dopuszczenie do udziału w postępowaniu sądowym w chara­kterze oskarżyciela posiłkowego — art. 54 § l k.p.k.,

3. Prawo do wnoszenia i popierania oskarżenia o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego — art. 59 k.p.k.,

4. Prawo do wytoczenia powództwa cywilnego w procesie karnym — art. 62 k.p.k..

5. Prawo do posiadania pełnomocnika — art. 87 § l k.p.k.,

6. Prawo do składania wniosków dowodowych — art. 167, 315, 316 § 3 k.p.k..

7. Prawo do brania udziału w czynnościach postępowania przygotowawczego — art. 315 § ,2, 316, 317, 318 k.p.k.,

8. Prawo wnioskowania o spisanie protokołu z każdej czynności dowodowej — art. 319 § 2 k.p.k.,

9. Prawo do poinformowania go o głównych decyzjach organu procesowego — np. o wszczęciu, odmowie, umorzeniu — art. 305 § 4 k.p.k., o zamknięciu postępowania przygotowawczego; art. 321 § 6 k.p.k., o przekazaniu aktu oskarżenia do sądu — art. 354 §2 k.p.k.,

10. Prawo do składania zażalenia na postanowienia, zarządzenia i inne czynności procesowe — art. 302 § 2, 306 § l, 323 § 2. 459 § 3 k.p.k.,

11. Prawo przeglądania akt, wykonywania odpisów uwierzytelnionych za zgodą prowadzącego postępowanie — art. 156 § 5 k.p.k. Na odmowę udostępnienia akt do przeglądania przysługuje zażalenie — art. 159 k.p.k.,

12. Prawo do pierwszeństwa zaspokojenia roszczeń wynikających z przestępstwa na ulegających przepadkowi przedmiotach przestępstwa lub ściąganych sumach poręczenia ^ majątkowego — art. 269 § l k.p.k.,

13. Prawo do wniesienia aktu oskarżenia o przestępstwo publiczno-skargowe, po spełnieniu wymogów art. 55 k.p.k.

Obowiązkiem pokrzywdzonego jest poddanie się oględzinom i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym, jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego — art. 192 § l k.p.k. Poza powyższym obowiązkiem, pokrzywdzony zobowiązany jest do wypełniania obowiązków świadka, gdyż w takim charakterze jest przesłuchiwany jako osobowe źródło informacji.

Oskarżyciel posiłkowy

Według obowiązującego k.p.k. oskarżycielem posiłkowym jest pokrzywdzony, który w sprawie o przestępstwo publiczno-skargowe, występuje z oskarżeniem obok prokuratora albo, gdy ustawa przewiduje zamiast niego (art. 55 k.p.k.).

Jeżeli oskarżyciel publiczny wnosi akt oskarżenia, pokrzywdzony (inna osoba upraw­niona) może aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (odczy­tywanie aktu oskarżenia) złożyć oświadczenie, iż będzie działała jako oskarżyciel posiłkowy (art. 54 § l k.p.k.). Wówczas będzie działała taka osoba obok oskarżyciela publicznego (oskarżenie uboczne).

Regułą jest dopuszczenie przez sąad osoby zgłaszającej taki wniosek do udziału w postępowaniu sądowym w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Sąd orzeka, że nie dopusz­cza osoby do działania w takim charakterze, jeżeli uzna, iż jest on osobą nieuprawniona albo, gdy oświadczenie takie zostało złożone po upływie terminu. Sąd oddala też takie żądanie, jeżeli ustawowo jest ono niedopuszczalne (w przypadku złożenia przez prokuratora do sądu wniosku o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności).

Jak mówią J. Tylman i T. Grzegorczyk „Pokrzywdzony staje się zatem oskarżycielem posiłkowym (ubocznym) przez samo złożenie oświadczenia, że będzie działał w tym charak­terze, a nie na mocy postanowienia sadu o dopuszczeniu go do procesu".

Oskarżyciel posiłkowy jest stroną w procesie z pełnymi uprawnieniami (niezależnie, czy działa sam czy obok oskarżyciela publicznego). Reprezentuje jednak siebie w związku z czym może:

1) wyłącznie popierać akt oskarżenia,

2) zaskarżać każde rozstrzygniecie lub ustalenie naruszające jego prawa lub szkodzące jego interesom — art. 425 § 3 k.k.,

3) zaskarżać wyrok w całości (także w odniesieniu do kary) — art. 447 § 2 k.p.k. za wyjątkiem, gdy w sprawach o wykroczenia sprawę rozpoznawał sąd jako instancja odwoławcza,

4) nie brać udziału w postępowaniu sądowym. Jego nieobecność nie tamuje biegu sprawy, chyba, że wnioskuje o nie przeprowadzaniu rozprawy bez jego obecności, a nieobecność należycie jest usprawiedliwiona — art. 117 § 2 k.p.k.,

5) korzystać z pomocy pełnomocnika — art. 87 §1 i 87 § 2 k.p.k.,

6) wnosić o ustanowienie przez sąd pełnomocnika — art. 78 w zw. z art. 88 § l k.p.k.,

7) może odstąpić od oskarżania — art. 55 § 4, 57 § l i 2, 55 § 3.

Obowiązkiem oskarżyciela posiłkowego jest miedzy innymi :

a) ponieść koszty procesu jako oskarżyciel prywatny — art. 640 i 632 pkt l k.p.k. Nie dotyczy to oskarżyciela ubocznego — art. 619 i 632 pkt 2 k.p.k.

b) ponieść koszty postępowania odwoławczego, jeżeli nie zostało ono uwzględnione — art. 636 § l k.p.k. W przypadku wielości oskarżycieli posiłkowych, skarżących orzeczenie ponoszą oni koszty według zasady słuszności — art. 633 k.p.k. Sąd może jednak zwolnić takiego oskarżyciela od pokrycia kosztów — art. 624 § l k.p.k.

Śmierć oskarżyciela posiłkowego nie tamuje biegu postępowania — art. 58 § l k.p.k.. może jednak spowodować zawieszenie postępowania lub umorzenie postępowania zgodnie z art. 56 § 2 w zw. z art. 61 k.p.k.

Osoba najbliższa może wstąpić w prawa zmarłego oskarżyciela posiłkowego w terminie 3 miesięcy od dnia śmierci — art. 61 § l i 2 k.p.k.

Oskarżyciel prywatny

Oskarżycielem prywatnym jest pokrzywdzony, który w sprawach o przestępstwa prywatno-skargowe wnosi do sądu i popiera przed nim akt oskarżenia — art. 59 § l k.p.k.

W postępowaniu przed sadami wojskowymi ten tryb ścigania nie jest dopuszczalny

— art. 661 kpk ma zastosowanie.

W przypadku wielości pokrzywdzonych mogą oni przyłączyć się do postępowania

— art. 59 § 2 k.p.k. Każdy jednak taki oskarżyciel prywatny zachowuje samodzielność w postępowaniu.

Do sądu taki akt może wnieść także ustawowy przedstawiciel pokrzywdzonego, jeżeli jest on małoletni lub ubezwłasnowolniony — art. 51 § 2 k.p.k., a także strony zastępcze, jeżeli pokrzywdzony zmarł — art. 61 k.p.k. W myśl art. 60 k.p.k., jeżeli wymaga tego interes społeczny, prokurator wszczyna z urzędu postępowanie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego. Jeżeli postępowanie o takie przestępstwo jest w toku, prokurator może wstąpić do postępowania obejmując sprawę oskarżeniem z urzędu, a pokrzywdzony korzysta wów­czas z praw oskarżyciela posiłkowego. Prokurator ten może w przyszłości odstąpić od dal­szego oskarżania — pokrzywdzony, który wniósł akt oskarżenia powraca do praw oskar­życiela prywatnego.

Pokrzywdzony — oskarżyciel prywatny może: odstąpić od oskarżania w tym także w sposób dorozumiany (art. 496 § 2 i 3 oraz art. 491 § l i 496 § 3 k.p.k.). Sąd wówczas postępowanie umarza. Zaleca się też tzw. pojednanie oskarżyciela prywatnego z oskarżonym i zawieranie ugody (art. 492 i 494 k.p.k.) o czym będzie mowa jeszcze w dalszej części opracowania.

Zatem, aby stać się oskarżycielem prywatnym muszą zaistnieć odpowiednie warunki:

1) przestępstwo może być ścigane w takim trybie,

2) prokurator nie objął ściganiem tego przestępstwa postępowaniem z urzędu,

3) wniesienie aktu oskarżenia,

4) złożenie oświadczenia o przyłączeniu się do toczącego się już procesu karnego w takiej sprawie,

5) złożenie oświadczenia o podtrzymaniu oskarżenia — wniesionego przez prokuratora, gdy ten odstąpił od oskarżenia,

6) złożenie oświadczenia o wstąpienie w prawa zmarłego oskarżyciela prywatnego.

Z oskarżeniem prywatnym można też wytoczyć powództwo cywilne, jeżeli są do tego odpowiednie podstawy prawne, przez co oskarżyciel prywatny może też pełnić rolę powoda cywilnego.

Powód cywilny — proces adhezyjny

Art. 62 k.p.k. upoważnia pokrzywdzonego, aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, do wytoczenia przeciw oskarżonemu powództwa cywilnego w celu do­chodzenia w takim postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośre­dnio z popełnienia przestępstwa (I. Wojciechowska).

Jeżeli według uznania prokuratora wymaga tego interes społeczny, może on sam wytoczyć lub popierać zgłoszone przez pokrzywdzonego takie powództwo cywilne (art. 64 k.p.k.).

Proces dotyczący roszczeń cywilnych w procesie karnym nazywany jest procesem adhezyjnym, chociaż nie stanowi samodzielnego fragmentu procesu. Toczy się on w ramach i w oparciu o przepisy regulujące proces karny, a wyjątkowo z zastosowaniem przepisów postępowania cywilnego. Roszczenie cywilne musi bezpośrednio wynikać z prawa cywil­nego i obejmować odszkodowanie, a także zadośćuczynienie.

„Powodem cywilnym w procesie karnym jest podmiot dochodzący od oskarżo­nego, zgodnie z prawem karnym procesowym, roszczeń majątkowych wynikających z popełnienia przestępstwa". Tym uprawnionym podmiotem jest —jak już wspomniano —" pokrzywdzony. Uprawnienia takie ma także zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim już pokrył wyrządzoną, szkodę pokrzywdzonemu lub zgodnie z umową ubezpieczeniowa zobo­wiązany jest do jej pokrycia.

W roli powoda cywilnego, lecz na rzecz innego podmiotu pokrzywdzonego mogą wystąpić także organy kontroli państwowe w zakresie w jakim ujawniły przestępstwo lub wniosły o wszczęcie postępowania, a w postępowaniu tym nie działa organ instytucji pokrzywdzonej — art. 49 § 4 k.p.k.

W roli powoda cywilnego może wystąpić także przedstawiciel ustawowy lub opiekun faktyczny pokrzywdzonego małoletniego lub ubezwłasnowolnionego — art. 51 § 2 k.p.k.

Wreszcie prawo do wytoczenia powództwa cywilnego w sprawie karnej ma również prokurator, jeżeli wymaga tego interes społeczny — art. 64 k.p.k.

Przedstawiciele ustawowi

Art. 96 k.c. mówi: „Umocowanie do działania w cudzym imieniu może opierać się na ustawie (przedstawicielstwo ustawowe) albo na oświadczeniu reprezentowanego (pełnomoc­nictwo)".

Art. 99 k.r. i o., mówi: „§ 1. Rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozos­tającego pod ich władzą rodzicielską...".

Art. 99 k.r. i o., mówi „Jeżeli żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka po­zostając pod władzą rodzicielską, reprezentuje je kurator ustawiony przez sąd opiekuńczy".

Art. 123 § l k.r. i o., mówi „Przy przysposobieniu ustaje dotychczasowa władza rodzicielska lub opieka nad przysposobionym".

Art. 175 do 177 k.r. i.o., mówi o opiece nad ubezwłasnowolnionym, zaś art. 178 do 184 k.r.i o., reguluj ą problematykę kurateli.

Kodeks postępowania karnego umożliwia działanie w procesie karnym przedstawicieli ustawowych, zarówno po stronie pokrzywdzonego, jak i podejrzanego (oskarżonego). Aby przedstawiciel ustawowy mógł działać w procesie strona musi być albo małoletnia (nielet­nia) albo ubezwłasnowolniona.

Art. 51 § 2 k.p.k., stwierdza co następuj ,,Jeżeli pokrzywdzony jest małoletnim lub ubezwłasnowolnionym całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje".

W tym przypadku przedstawiciel ustawowy uprawniony jest do wykonywania praw pokrzywdzonego, inaczej mówiąc działać za stronę, gdyż ona sama nie ma uprawnienia do podejmowania czynności procesowych skutecznych. Przedstawiciel ustawowy, działając za pokrzywdzonego, ale w jego imieniu może podejmować działania zarówno korzystne, jak i niekorzystne dla reprezentowanego.

Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego może np. :

a) złożyć wniosek o ściganie,

b) zaskarżać postanowienia wydane w postępowaniu przygotowawczym,

c) wytoczyć oskarżenie prywatne i powództwo cywilne,

d) wystąpić w roli oskarżyciela (prywatnego, posiłkowego, powoda cywilnego),

e) ustanowić pełnomocnika w toczącym się procesie.

Przedstawiciele procesowi

Przedstawicielem procesowym strony jest podmiot, który działa z woli reprezentowa­nej strony, w j ej imieniu i na j ego rzecz. Może on działać zarówno za stronę, jak i obok niej.

Zatem przedstawicielem procesowym strony biernej (oskarżonego) będzie jego obroń­ca, zaś strony czynnej (pokrzywdzonego) będzie pełnomocnik.

Obrońca z wyboru działa na mocy upoważnienia z woli reprezentowanego. Upoważ­nienie to może mieć formę pisma procesowego lub może mieć charakter oświadczenia zło­żonego do protokołu z czynności procesowej wykonanej przez uprawniony organ procesowy (art. 85 § 2 k.p.k.).

Obrońca z urzędu ma miejsce w następujących przypadkach, gdy:

1) oskarżony wnosi o ustanowienie obrońcy, a udowodni, że nie jest w stanie pokryć kosztów obrony (art. 78 k.p.k.),

2) oskarżony wnosi o ustanowienie obrońcy i skazanie go bez postępowania dowodowego (art. 387 § l k.p.k.),

3) obrona jest obligatoryjna, a oskarżony nie posiada ustanowionego obrońcy (art. 79. 80. 451 §2, 671 k.p.k.).

Obrońcę z urzędu ustanawia prezes sądu (art. 81 k.p.k.), sąd (art. 587 § l i 451 § 2 kpk), a ten akt sądu jest upoważnieniem obrońcy do podjęcia i kontynuowania przez niego odpowiednich działań.

Oskarżony musi mieć obrońcę, gdy (obrona obligatoryjna):

a) jest nieletni,

b) jest głuchy, niemy, niewidomy,

c) gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności,

d) nie zna języka polskiego (w mowie i piśmie),

e) gdy sprawa toczy się przed sądem okręgowym jako sądem I instancji (art. 450 § l k.p.k.).

f) przed sądami wojskowymi (art. 671 § l k.p.k.).

Obrońcę z urzędu może sąd wyznaczyć oskarżonemu, jeżeli uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności sprawy lub utrudniające obronę (obrona fakultatywna).

Pełnomocnik

Pełnomocnikiem jest przedstawiciel procesowy, z pomocy którego w postępowaniu karnym korzysta inna strona niż oskarżony oraz osoba, która w procesie nie jest stroną.

Pełnomocnikiem może być osoba uprawniona do takich ról w oparciu o ustawę o ustroju adwokatury (adwokat), a także radca prawny (inny pracownik instytucji nadrzędnej) działający w imieniu reprezentowanej instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej. Radca prawny może reprezentować także inne osoby prawne nie mające osobowości prawnej i osoby fizyczne w zakresie roszczeń majątkowych.

Udział pełnomocnika w postępowaniu nie wyklucza osobistego udziału osoby, która ten reprezentuje.

Pełnomocnictwo może mieć formę pisemna, ale może też być oświadczeniem osoby do protokołu z określonej czynności prawnej o ustanowieniu go.

Pełnomocnictwa udziela zainteresowana osoba fizyczna, a gdy dotyczy to innych osób — organ działający w jej imieniu. Przedstawiciel ustawowy może również ustanowić peino-mocnika. Inna osoba może ustanowić pełnomocnika osoby pozbawionej wolności podobnie jak przy pełnomocnictwie tymczasowym obrońcy.

Rzecznicy interesu społecznego

Odrębną kategorią uczestników procesu karnego są rzecznicy interesu społecznego. Mogą oni działać w procesie nie będąc stroną, a także nie występując w^; jej imieniu i nie realizując jej praw. Rzecznicy interesu społecznego reprezentują interes publiczny (w tym ogólny i społeczny) nawet, gdy ich działania są korzystne dla jednej, określonej strony. Są oni niezależni od strony, a ich status prawny jest wyraźnie uregulowany przepisami prawa, chociaż ich nazwa w kodeksie nie występuje.

Do grupy rzeczników interesu społecznego można zaliczyć:

a) przedstawiciela społecznego,

b) Rzecznika Praw Obywatelskich

c) Ministra Sprawiedliwości - Prokuratora Generalnego RP,

d) prokuratora nie działającego jako oskarżyciel publiczny,

e) instytucje wymienione w art. 304 § 2 k.p.k. (państwowe, samorządowe z obowiązkiem prawnym powiadamiania o przestępstwie).

Przedstawiciel społeczny jest reprezentantem organizacji społecznej, uczestnicząc w postępowaniu z uwagi na potrzebę ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu

---