Wydawcy literatury popularnonaukowej

oraz podręczników szkolnych i akademickich w II Rzeczypospolitej

Spis treści

Wstęp

Praca Wydawcy literatury popularnonaukowej oraz podręczników szkolnych i akademickich w II Rzeczypospolitej ma na celu przybliżyć losy wydawnictw powstałych w okresie międzywojennym na terenie Polski oraz wybranych wydawnictw rozwijających się w tym okresie. Przedstawiono ich działalność oraz ważniejsze wydane pozycje popularnonaukowe, za szczególnym uwzględnieniem podręczników szkolnych i akademickich. Aby łatwiej zrozumieć sytuację wydawnictw ukazano także ogólne tło historyczne państwa.

Skupiono się przede wszystkim na Księgarni Wydawniczej Trzaska, Evert i Michalski i Książnicy-Atlas. Dzieje Księgarni Św. Wojciecha, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich oraz Naszej Księgarni zostały ukazane w formie skróconej, gdyż nie rozpoczęły swojej działalności w wybranym okresie.

Do napisania pracy posłużono się bogatą bibliografią, która zamieszczona została na ostatniej stronie. Niestety, część prezentowanych wydawnictw została opisana w pozycjach, które ukazały się przed rokiem 1955, co wiązało się z trudnościami w zdobyciu do nich dostępu.

Rozwinięcie

Rys historyczny: książka a historia

Po 120 latach prysły kordony. (…) Wolność! Niepodległość! Zjednoczenie! Własne państwo! Na zawsze! Chaos? To nic. Będzie dobrze.

W 1918 r. zakończyła się I wojna światowa. 11 listopada tego roku Polska odzyskała niepodległość. Ciężkie zniszczenia wojenne dotknęły każdy element życia polskiego obywatela. Ponadto terytorium Polski nie stanowiło jednolitego organizmu gospodarczego - tereny spod różnych zaborów różniły się systemem gospodarczym i odmienną strukturą ekonomiczną. W kraju było w obiegu pięć różnych walut. Obowiązywało kilka różnych ustawodawstw celnych, walutowych, skarbowych, handlowych itp. W 1924 r., dzięki reformie walutowej, zdeprecjonowana marka polska została zastąpiona przez złoty (prawna stabilizacja złotego została przeprowadzona w 1927 r.).

Dopiero w 1921 r. Pokój ryski i decyzja Rady Ambasadorów ustaliły ostateczne granice Polski: ponad 389 tysięcy kilometrów kwadratowych przy ludności ok. 27 milionów (wg spisu z tego samego roku).

Mimo konfliktów i trudności odrodzenie Polski stwarzało korzystne warunki dla rozwoju książki. Podstawowymi zadaniami zaraz po wojnie było wyrównanie zapóźnień, które wyniknęły z prawie studwudziestoletniej zależności od zaborców - należało przezwyciężyć różnice, które powstały między poszczególnymi ziemiami, spolonizować wszystkie instytucje życia publicznego, stworzyć warunki polityczne, prawne, gospodarcze i kulturalne.

Mocnymi podstawami, na których można było budować kulturę książki, były osiągnięcia z okresu niewoli oraz entuzjazm odbudowy. Nie zdołano jednak w pełni przezwyciężyć zapóźnień z poprzedniej epoki, zwłaszcza w dziedzinie organizacji i techniki drukarskiej, choć i w tym zakresie osiągnięty został postęp.

W okresie międzywojennym wydawnictwa były w trudnej sytuacji - nastąpił kryzys polskiej książki (brak taniej książki dostępnej dla szerszego ogółu czytelników). Po ukończeniu pierwszej wojny światowej dał się zaobserwować stopniowy upadek firm wydawniczych, nie umiejących widocznie dostosować się do nowych warunków egzystencji.

Przeważały rozproszone, rzemieślnicze warsztaty drukarskie małe i średniej wielkości dysponujące przestarzałym sprzętem. W 1930 r. 5 firm zatrudniało ponad 100 pracowników; w 1937 r. z działających wówczas 4635 warsztatów 80 % posługiwało się maszynami sprzed I wojny światowej.

Wydawnictwo książek szkolnych wymykało się w dość szybkim tempie z rąk zawodowych wydawców i przechodziło do zakładów wydawniczych prowadzonych przez nauczycieli i pedagogów, jak na przykład „Nasza Księgarnia” i „Książnica Atlas”, oraz przedsiębiorstw uspołecznionych, jak Zakład Narodowy im. Ossolińskich i Księgarnia Świętego Wojciecha w Poznaniu.

Księgarnia Wydawnicza Trzaska, Evert i Michalski

„Księgarnia Wydawnicza Trzaska, Evert i Michalski”, mimo początków w trudnym okresie kryzysu gospodarczego, została doprowadzona do rozkwitu dzięki jej właścicielom: Władysławowi Trzasce, Janowi Michalskiemu i Ludwikowi Evertowi oraz redaktorowi merytorycznemu Stanisławowi Lamowi (współpraca od 1 września 1924 r.). Istniała od 1920 r. do końca lat 50. i rozwijała swoją działalność w Warszawie. Początkowo była to mała księgarnia i wydawnictwo, które publikowało książki sensacyjno-przygodowe. Z czasem przekształciła się w dużą placówkę księgarsko-wydawniczą.

Historia firmy sięga 1916 r., kiedy to Jan Michalski i Władysław Trzaska - obaj pracujący jako księgarze (pierwszy w księgarni Edwarda Wendego, drugi w Księgarni Michała Arcta) postanowili założyć nową księgarnię wydawniczą. Ich spotkanie nie zostało dokładnie wyjaśnione - nie istnieją żadne dowody na poparcie którejkolwiek tezy. Podobnie jak ze sprawą początkowego kapitału firmy.

Przyszli właściciele prężnie rozwijającej się firmy mieli wiele trudności, aby zakupić, przebudować i adaptować lokal (przy ul. Krakowskie Przedmieście 13) z pomieszczeń hotelowych na potrzeby księgarni. Ponieważ prace te wymagały sporo nakładów finansowych, Michalski i Trzaska zaczęli szukać wspólnika, który poprzez 40% wkład gotówkowy zadowoliłby się dywidendami oraz stałby się honorowym prezesem spółki. Osoba Ludwika Everta (który był przedstawicielem fabryk Scheiblera w Łodzi na Cesarstwo Rosyjskie) okazała się idealna. 15 września 1919 r. zawiązano spółkę akcyjną „Księgarnia i Dom Wydawniczy Trzaska, Evert i Michalski”, jednak księgarnia została oficjalnie otwarta 29 maja 1920 r. Władysław Trzaska prowadził gospodarkę finansową, reprezentował spółkę na zewnątrz i sprawował nadzór nad działalnością księgarni sortymentowej. Jan Michalski zajmował się sprawami handlowymi, zaopatrzeniem oraz działalnością wydawniczą. Czuwając nad działalnością wydawniczą, zajmował się także sprawami druku, broszurowania, opraw oraz reklamą i propagandą. Propagowaniu wydawnictw służyły liczne katalogi nakładowe i sortymentowe, prospekty, biuletyny oraz ogłoszenia w prasie i organizowane wystawy okolicznościowe w oknach księgarni.

Firma mogła prowadzić działalność w Polsce, jak i poza jej granicami. Uzyskała osobowość prawną i mogła kupować i sprzedawać dla swoich celów nieruchomości oraz zakładać na terenie Polski i za granicą oddziały, filie, sklepy i zakłady przemysłowo-handlowe.

Ponieważ początki firmy przypadały na okres inflacji i częstych zmian cen, pracownicy Księgarni (początkowo zatrudniano 8 osób) musieli włożyć dużo wysiłku, żeby utrzymać firmę na wysokim poziomie. Po dwóch miesiącach działalności zatrudniono nowe osoby, m.in. Jerzego Herdana (kierownictwo działu książek i czasopism zagranicznych; pracował w latach 1920-1939), Karola Wołczyńskiego (dział sprzedaży ratalnej - do 1935 r.), Halinę Grzywińską (kierownik działu ekspedycji księgarskiej). We wrześniu 1939 r. personel placówki liczył już 128 osób.

Właściciele Księgarni od początku jej istnienia chcieli zając się działalnością wydawniczą, myśleli o opracowaniu książek popularnych, żeby później, poprzez zdobyte dzięki niemu fundusze, zająć się wydawnictwami popularnonaukowymi i encyklopedycznymi.

Sporna jest sprawa pierwszych książek wydanych przez Księgarnię: ze wspomnień córki Władysława Trzaski, Hanny Kalinowskiej, wiadomo, że były to powieści o treściach sensacyjnych i przygodowych, wydawane w dużych nakładach - książki z serii „Tarzana” Burrougsa Rice'a (w tym cyklu wydano: Syn Tarzana, Tarzan groźny, Tarzan i złoty lew, Tarzan król zwierząt, Tarzan nieposkromiony oraz tego samego autora Księżniczka na Marsie). Natomiast Maria Łusakowska i Mieczysław Fuksiewicz dowodzą w swoich publikacjach, że to Kwiat współczesnej poezji polskiej. Antologia współczesnej poezji polskiej (opracowana przez Leopolda Staffa) była pierwszą wydaną i sygnowaną przez Księgarnię książką.

Firma organizowała również kolportaż swych wydawnictw na terenie kraju, posiadała przedstawicielstwa wojewódzkie, przez co uniezależniona była od sieci księgarskiej - pozwalało to na rozprowadzanie wydawnictw zeszytowych i sprzedaż ratalną droższych wydawnictw.

Do wybuchu II wojny światowej ukazało się ok. 350 pozycji w 400 tomach, w tym wiele kilkakrotnie wznawianych, a łączna objętość przekroczyła 8 tysięcy arkuszy. Podczas II wojny światowej firma została zlikwidowana. W 1945 r. jej działalność wznowił Władysław Trzaska.

W latach 1924-1939 redaktorem naczelnym wydawnictw firmy był Stanisław Lam. Firma podjęła się wówczas wydawania encyklopedii oraz słowników, ogłaszając m.in. Podręczny słownik geograficzny E. Maliszewskiego i B. Olszewicza, Ilustrowaną encyklopedię TEM i jej uzupełnienie Encyklopedia XX wieku. Inne dzieła tego typu to: Polska, jej dzieje i kultura, Wielka literatura powszechna, Wielka geografia powszechna, Wielka historia powszechna, Leksykon ilustrowany, Encyklopedia powszechna w dwu tomach, Encyklopedia powszechna dla wszystkich, Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych, Encyklopedia staropolska A. Brucknera.

Wydawnictwa Księgarni w latach 1920-1939

Księgarnia Wydawnicza Trzaska, Evert i Michalski nie wydała dużo książek beletrystycznych; były to wydania pojedynczych tytułów (np. Śmierć Ignacego Dąbrowskiego z 1921 r.). Najczęściej ukazywały się książki popularnonaukowe - najwięcej wydanych książek dotyczyło podróży, przygód oraz hobby (np. fotografowanie, samochody), a nierzadko wydawanych w seriach: „Biblioteka Podróżnicza”, „Biblioteka Wiedzy”, „Biblioteka Fotograficzna”, „Biblioteka Automobilisty”, „Biblioteka Dnia Dzisiejszego”.

Jeśli chodzi o książki naukowe, nie pojawiały się one zbyt często w wydawnictwie (pojawiły się zaledwie 23 pozycje). Fakt ten był spowodowany brakiem odpowiednich fachowców w redakcji oraz trudnościami w wykonywaniu recenzji wydawniczych.

Księgarnia prowadziła sortyment polski i obcojęzyczny ze specjalizacją w wydawnictwach naukowych, medycznych i technicznych i z dużym działem czasopism.

Książki z różnych dziedzin wiedzy

Wydawnictwa popularnonaukowe

Wydawnictwa popularnonaukowe firmy można było podzielić na 4 działy: medycynę, fizykę, ekonomię i budownictwo. Książka dr Rudolfa Francka Poradnik lekarski dla wszystkich miała spełniać oczekiwania czytelników z zakresu zdrowia i chorób. Była to jedna z pierwszych publikacji w Polsce tego typu. Pierwsze egzemplarze pojawiły się w 1932 r.

Podobnym profilem książek był cykl poradników Johnsona Petera Müllera: Mój system dla kobiet - 15 minut działalności dla zdrowia, Mój system dla dzieci i Mój system - 15 minut dziennie dla zdrowia. Zamieszczone w nim były liczne ilustracje.

Kolejną pozycją byłą książka W. Pitkina Życie zaczyna się po czterdziestce - jej zaletami były fachowość tekstu, jak również przystępna forma językowa oraz niska cena.

Słowniki

Pod koniec lat 20. pozycje słownikowe różnych oficyn były już na wyczerpaniu, natomiast te, które znajdowały się jeszcze na rynku, zawierały przestarzałą pisownię lub brak było w nich zapisów wymowy. W 1925 r. „Księgarnia Wydawnicza TEiM” wydała pierwszy tom Słownika angielsko-polskiego pod redakcją W. Kiersta. Było to również pierwsze wydanie zeszytowe firmy. W 1930 r. został on uzupełniony tomem drugim - Słownik polsko-angielski.

Podręczniki i lektury szkolne

Podręczniki dla szkół wyższych

„Księgarnia Wydawnicza TEiM” wydawała ksiązki i podręczniki przeznaczone dla studentów oraz nauczycieli akademickich. Miały one charakter opracowania naukowego albo skryptu związanego z medycyną, matematyką i chemią. Łącznie wydano 32 pozycje tego typu, z czego 21 dotyczyło medycyny, 10 matematyki i 1 chemii. Do współpracy w opracowywaniu tych pozycji zapraszano znanych specjalistów z różnych dziedzin.

Pierwszą książką zakresu medycyny była książka Roberta Bernhardta O pochodzeniu anafilaktycznem niektórych chorób skóry (1921). Był to zarówno debiut wydawniczy oficyny, o czym świadczy fakt, że na broszurowej okładce nie widnieje sygnet firmy (przedstawiający Europę na byku), ale używany w latach 1921-1925 stylizowany inicjał „Trzaski, Everta i Michalskiego” znajdujący się w elipsie zbudowanej z kółek.

W przypadku książki Rentgenodiagnostyka chorób narządu trawienia firma po raz pierwszy skorzystała z usług Drukarni Narodowej (składanie tekstu). Dzięki temu można było w tej pozycji zamieścić 60 rysunków i 16 rentgenogramów oraz oprawić ją w twardą półpłócienną oprawę.

Pierwsza książka z dziedziny matematyki wydaną przez firmę dotyczyła wykładów Czesława Białobrzeskiego mówiące o teorii względności (1922). Książkę tę wielokrotnie wznawiano (1923, 1925, 1935, 1939) ze względu na przystępną cenę oraz popularny charakter.

Opracowanie książki Choroby skóry Roberta Bernhardta z 1935 r. cieszyło się wielką popularnością. Książka wydana była na dobrym papierze, zawierała liczne ilustracje w tekście oraz zaopatrzona była w twardą okładkę ze złoceniami. Doczekała się także uzupełnień autora, i mimo wysokiej ceny, rozchodziła się bardzo szybko.

Podręczniki dla szkół zawodowych

W okresie międzywojennym wszystkie firmy, które opracowywały książki przeznaczone dla szkół, a zwłaszcza te do nauki zawodu, obowiązywało uzyskanie opinii Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Również „Księgarnia Wydawnicza TEiM” stosowała się do tego obowiązku - w większości książek zamieszczano informacje: Podręcznik polecany dla szkół średnich i zawodowych. Rozporządzenie Ministra… lub Polecone do użytku szkolnego przez Ministerstwo Wyznań Religijnych u Oświecenia Publicznego.

Pierwsze podręczniki dla szkół zawodowych firma wydała w 1922 r. Dotyczyły technologii materiałów i ślusarstwa (np. Technologia metali Franciszka Tokarskiego, którą kilkakrotnie wznawiano ze względu na dużą popularność, czy Wytrzymałość materiałów Stanisława Krasuskiego). Wydawano również książki dla uczniów szkół handlowych oraz dotyczące leśnictwa, np. Korespondencja handlowa Stanisława Lipińskiego czy Hodowla lasu Ryszarda Biehlera.

Wydawano także książki dotyczące techniki i nauki, handlu, ekonomiki i buchalterii.

Podręczniki dla szkół średnich

„Księgarnia Wydawnicza” wydała 15 opracowań przeznaczonych specjalnie dla szkół średnich. Największym powodzeniem cieszyły się podręczniki z zakresu nauk ścisłych, głównie matematyki.

W 1922 r. firma wydała Zbiór zadań z geometrii płaskiej Romualda Litwińskiego oraz Badanie zależności funkcjonalnej. W tym samym roku ukazał się cykl wykładów Algebra elementarna, który składał się z trzech części. Z zakresu chemii wydano Chemię organiczną Wiktoryna Zielińskiego (listopad 1922).

Samouczki

Samouczki adresowane były do szerokiego odbiorcy, szczególnie dla młodzieży. Opracowano samouczki przeznaczone do nauki języka angielskiego, niemieckiego, francuskiego i włoskiego. Składały się przeważnie z 12 zeszytów, które zawierały 40 lekcji. W opracowaniach zamieszczano także ilustracje, a na końcu każdego z nich - słownik. W 1922 r. wydano książkę Angielski dla wszystkich C. Heywodca i M. Peirce'a - stała się ona dla redaktorów firmy wzorem do naśladowania przy opracowywaniu popularnych samouczków językowych. W 1935 r. wydano Samouczek polsko-jugosławiański, który uzupełniał całość wydawnictw językowych.

Serie wydawnicze

Prace nad wydaniami serii zaczęto w 1929 r. W większości sięgano po autorów z innych krajów (głównie angielskojęzycznych - 48 przypadków, niemieckojęzycznych - 5 przypadków, włoskojęzycznych - 3 przypadki i szwedzko- i francuskojęzycznych w dwóch przypadkach).

W 1922 r. przejęto wydawaną pod redakcją J. Zielińskiego i B. Janowskiego „Bibliotekę Rolniczą” (ukazywała się od 1911 r.). Seria składała się z 27 pozycji i opracowywana była przez autorów polskich. Wydawana była tylko do 1923 r.

Księgarnia wyszła naprzeciw zapotrzebowaniom społeczeństwa, wydając pierwsze tomy „Biblioteki Fotograficznej” i „Biblioteki Automobilisty”. Na rynku brakowało takich książek, a zapotrzebowanie na nie rosło.

Najobszerniejszą serią była „Biblioteka Wiedzy”. Pierwsze tytuły wydane w 1931 r. były wielokrotnie wznawiane, co świadczy o ich popularności. W tym samym czasie zaczęto wydawać nową serię „Biblioteka Podróżnicza”. Ostatnim wydawnictwem seryjnym wydanym przed wojną była „Biblioteka Dnia Dzisiejszego”.

„Biblioteka Fotograficzna”

Zainteresowanie fotografią było ogromne, ze względu na jej duży rozwój na świecie i w Polsce. Dlatego w 1929 r. firma wydała pierwszy tom „Biblioteki Fotograficznej” - była to książka Wacława Niemczyńskiego Podręcznik fotografii dla amatorów i zawodowców. Seria miała być szeregiem podręczników i książek szkoleniowych z dziedziny fotografii oraz książki o wyższym stopniu trudności dla specjalistów. Opracowania zawierały liczne ilustracje bądź czarnobiałe i kolorowe tablice.

Seria została całkowicie wydana w latach 1929-1931 (wydano 8 tytułów książek), jednak wiele uzupełnionych pozycji wznawiano również później.

„Biblioteka Automobilisty”

Odbiorcami serii mieli być czytelnicy zainteresowani tematyką samochodową.

Pierwszy tom ukazał się w 1930 r., a ostatni (jedenasty) rok później. „Bibliotekę Automobilisty” można było podzielić na 3 części:

1. Budowa i eksploatacja samochodów i motocykli (dla kierowców zawodowych): A. Tuszyński Samochód nowoczesny, Chory samochód, Motocykl, jego budowa i obsługa, W. Pruchnaua Elektrotechnika samochodowa i Akumulatory samochodowe.

2. Aktualne przepisy ruchu drogowego (dla kierowców początkujących): Nowe przepisy o ruchu samochodowym w Polsce, Sztuka kierowania samochodem E. Minchejmera i E. Olechnowicza.

3. Mapy samochodowe Polski.

W doborze opracowań „Biblioteki Automobilisty” oparto się głównie na książkach napisanych przez Adama Tuszyńskiego. Jedna z nich: Samochód nowoczesny, oprócz tego, że posiadała ilustracje i porady, przeznaczona była także dla uczniów szkół zawodowych jako podręcznik. Podobnie jak książki: Motocykl, jego budowa i obsługa oraz Egzamin kierowcy w pytaniach i odpowiedziach.

Wszystkie opracowania „Biblioteki Automobilisty” zawierały dużą ilość rycin - fachowych, technicznych rysunków ukazujących np. silniki i ich części w przekroju lub opisujące przebieg naprawy i usunięcie zaistniałych usterek.

Charakterystyczna była okładka serii „Biblioteka Automobilisty” - choć nie było na niej sygnetu specjalnego „Biblioteki” to wspólny dla wszystkich tych książek układ graficzny okładki kwalifikuje je do tej samej grupy książek.

„Biblioteka Wiedzy”

Celem redaktorów serii „Biblioteka Wiedzy” (Jan Michalski, Hanna Kalinowska - córka Władysława Trzaski, Czesław Michalski) było przedstawienie zagadnień współczesnej nauki światowej. Pierwszy tom serii pojawił się w 1931 r. - była to książka Cuda Wszechświata. Łatwy wstęp do rozpoznania nieba Augusta Chanta Clarence'a. Ogólnie w serii wydano 48 tytułów książek. W trakcie opracowywania „Biblioteki Wiedzy” korzystano z usług 25 tłumaczy (m.in. Jana Parandowskiego, który przetłumaczył Historię świata H.G. Wellsa). W większości wydawano książki autorów obcych (tłumaczono z języka angielskiego, niemieckiego, włoskiego i francuskiego). Na przestrzeni 9 lat w serii ukazywały się pozycje, które dotyczyły: medycyny (9 pozycji), fizyki (6), historii (6), geografii (5), zoologii i oceanografii (4), biologii i chemii (3), po 2 dzieła z dziedziny psychologii i astronomii oraz po 1 z dziedziny psychologii, socjologii i fizjologii człowieka.

Symbolem „Biblioteki Wiedzy” była główka Pallas Ateny, bogini mądrości, nauki i sztuki.

„Biblioteka Podróżnicza”

W serii „Biblioteka Podróżnicza” redakcja postawiła na autorów zagranicznych. Najwięcej było tłumaczeń z języka angielskiego.

Celem wydawania serii było prezentowanie podróży i przygody. Zakładano, że młodzi czytelnicy chętniej zgłębią swoją wiedzę na temat dalekich krajów i kontynentów oraz ludzi tam żyjących.

„Biblioteka Dnia Dzisiejszego”

Wydawanie „Biblioteki Dnia Codziennego” zapoczątkowano w 1938 r. W założeniu redakcji miała zawierać szereg książek o charakterze informacyjnym tak pomyślanych, że każda z nich pobudzała do rozmyślań i rozważań nad najciekawszymi tematami nauki współczesnej.

Pierwsza ukazała się książka Serca maszyn J. Harrisona, omawiająca historię silników parowych i spalinowych. Inne książki to: Radio usta XX wieku, Cuda budownictwa, Lotnictwo - ziszczone marzenia Ikara, Na stalowych szynach. Wspólną cechą tych książek była niewielka objętość, przy której ciekawie prezentowano najnowocześniejsze rozwiązania techniczne.

Redakcja była przygotowana do kontynuacji serii po 1939 r., jednak wybuch wojny przerwał proces wydawniczy. Po wojnie serii nie wznowiono.

Współpraca z drukarniami

Drukarnia Narodowa

Wśród stałych klientów Drukarni Narodowej znajdowały się firmy: Kasa im. Mianowskiego, F. Hoestick, Gebethner i Wolff, Altenberg ze Lwowa czy Fiszer i Majewski z Poznania oraz B. Połaniecki ze Lwowa. Nie wiadomo, jakie czynniki spowodowały, że firma Trzaski, Everta i Michalskiego nawiązała współpracę z Drukarnią Narodową.

Drukarnia stosowała różne rodzaje składu i techniki druku, rotograwiurę oraz posiadała bogaty garnitur czcionek. Najważniejszymi jej zaletami była terminowość, nienaganna jakość druku i szybkie tempo pracy. W rezultacie za lata 1920-1934 wydano w tej drukarni 106 tytułów. Teksty odbijane w Drukarni były cenione na wystawach krajowych i zagranicznych.

Najczęściej firma odbijała w Drukarni teksty, które należały do kolejnych serii. Zapoczątkowała je „Biblioteka Fotograficzna” - W. Niemczyńskiego Poradnik fotografii dla amatorów i zawodowców oraz Cuda wszechświata C. Clarence'a („Biblioteka Wiedzy”).

Pierwszym dziełem całkowicie powierzonym Drukarni była Ilustrowana encyklopedia (5 tomów) - poszczególne tomy wychodziły regularnie, kierownictwo firmy było zadowolone z jakości ich wykonania.

Drukarnia Ludwika Wacława Anczyca i S-ki

Oficyna Anczyca najwięcej druków wykonała dla Gebethnera i Wolffa, Michała Arcta, Jakuba Mortkowicza z Warszawy oraz Ossolineum i H. Altenberga ze Lwowa.

Druki wydawane w Drukarni charakteryzowały się ładną i czytelną czcionką, dobrym papierem i staranną oprawą.

Do najcenniejszych i najlepiej od strony graficznej opracowanych należało niewątpliwie dzieło F. Hoesicka Goethe i najpiękniejsze dni jego życia i Wielka literatura powszechna.

Drukarnia Jana Buriana

Firma związała się z Drukarnią Jana Buriana na krótko w roku 1925 r. Była miejscem składu i druku Ilustrowanej encyklopedii powszechnej. Prace jednak przerwano i przeniesiono do Drukarni Narodowej w Krakowie.

Książnica Atlas

Wydawnictwo „Książnica-Atlas”, Zjednoczone Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze powstało ze zjednoczenia dwu wydawnictw: założonego w 1884 r. wydawnictwa „Książnica Polska” Polskiego Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych (dalej: TNSW) oraz założonego przez Eugeniusza Romera w 1921 r. wydawnictwa kartograficznego „Atlas”.

Wydawnictwo działało we Lwowie i w Warszawie w latach 1924-1941 oraz we Wrocławiu w latach 1946-1951.

Po wojnie, w 1951 r. wydawnictwo zostało podzielone między Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych i Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych.

W okresie II Rzeczypospolitej było jednym z najważniejszych wydawnictw polskich. Naczelnym dyrektorem został Jan Piątek, Jan Treter pełnił obowiązki dyrektora administracyjno-handlowego, natomiast Eugeniusz Romer prezesa Rady Nadzorczej. Program wydawniczy obejmował podręczniki szkolne i książki pomocnicze dla szkół ogólnokształcących, wydawnictwa kartograficzne, jak również serie wydawnicze dla młodzieży: „Biblioteka Iskier” i „Biblioteka Iskierek”.

Historia „Książnicy Polskiej” i „Atlasu”

W 1916 r. z przekształcenia Administracji Wydawnictw Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych w spółkę z o.o. powstała „Książnica Polska TNSW”. Nastąpił wówczas duży rozwój instytucji jako wydawnictwa podręczników szkolnych. W 1923 r. firma stała się spółką akcyjną.

Podstawowym zadaniem firmy było wydawanie podręczników szkolnych dla szkół wszelkich typów, map i atlasów geograficznych i historycznych. Poza tym „Książnica-Atlas” wydawała kilkanaście pism naukowych. Wkrótce rozpoczęła również wydawać dzieła naukowe, literaturę piękną, podróżniczą, książki dla dzieci i młodzieży, lektury szkolne i inne.

Od 1921 r. przedsiębiorstwo posiadało własną księgarnię we Lwowie (którą w 1936 r. przejął Aleksander Mazzucato) oraz księgarnię w Warszawie (przejętą w 1935 r. przez firmę W. Michalak i S-ka). Od 1924 r. siedzibą naczelnego dyrektora była Warszawa, a zarząd pozostał we Lwowie.

Wydawnictwo początkowo podjęło się wydawania miesięcznika „Muzeum”. Czasopismo powstało wtedy, gdy widoczny był niemal brak czasopism naukowych, wskutek czego otwierało ono swe łamy gościnnie także sprawom naukowym, pozostającym czasem w luźnym tylko związku ze sprawami wychowania i szkolnictwa. „Muzeum” niebawem zostało przekształcone na czasopismo poświęcone wyłącznie sprawom pedagogicznym, szkolnym, zamieszczającym sprawozdania z literatury naukowej z zakresie literatury dla młodzieży oraz z tych dzieł naukowych, które mają dla nauki szkolnej wybitne znaczenie - w ten sposób pismo przetrwało 39 lat.

Inne wydawnictwa Towarzystwa nie rozpoczęły się od razu z powodu braku funduszów.

Wybuch wojny oddalił dalsze przekształcenie Administracji, dopiero po przejściu pierwszego okresu zawieruchy wojennej, Walne Zgromadzenie Towarzystwa (które odbyło się 11 czerwca 1916 r.) utworzyło z dawnej „Administracji wydawnictw” osobną instytucję pod nazwą „Książnica Polska” TNSW. Na czele Rady Nadzorczej stanął profesor uniwersytetu lwowskiego dr Eugeniusz Romer, pierwszym dyrektorem został wybrany Jan Piątek.

Początkowo Zarząd Książnicy pracował w trudnych warunkach: brakowało papieru u składaczy, rekwirowano czcionki, brakowało płótna, kleju i nici. Występowały także trudności komunikacyjne, wstrzymywano ruch na poczcie i na kolei, co utrudniało rozprzedaż. Mimo to, w ciągu pierwszego roku wydano i przygotowano do druku 32 dzieła.

Trudności wydawnicze zwiększały się - najgorzej było z zaopatrzeniem się w odpowiednią ilość papieru drukowego, koniecznego do wzmagającej się nieustannie produkcji.

Wielką trudność stanowił także brak własnej drukarni. Dzięki usiłowaniom dyrekcji w latach 1917-1918 udało się Książnicy Polskiej wejść w stałe porozumienie z dyrekcją drukarni udziałowej „Grafia” we Lwowie. Zbliżenie obu tych instytucji postępowało ku pożytkowi obu zakładów i doprowadziło w 1923 r. do zupełnej fuzji „Grafii” z „Książnicą”. W ten sposób została rozwiązana sprawa własnej drukarni.

Dyrekcja instytucji starała się o rozszerzenie swych wydawnictw na terenie okupacji austriackiej i niemieckiej, weszła w kontakt z Radą Okręgową polskich towarzystw pomocy ofiarom w Kijowie, docierając wydawnictwami aż do kresów polskości na wschodzie.

Zakres działania instytucji szybko wzrastał. Zarząd „Książnicy Polskiej” musiał myśleć o znacznym rozszerzeniu liczby współpracowników, o powiększeniu lokalu, o własnej księgarni i punktach oparcia w ważniejszych miastach Polski.

W 1916 r. wydano Geografję Polski Stanisława Pawłowskiego i Mapę wojenno-polityczną Eugeniusza Romera, która rozeszła się 50 tysięcznym nakładzie po całej Polsce. W 1918 r. wydano mowę księdza arcybiskupa Teodorowicza w obronie Polski pt. Z dziejowej chwili.

W 1918 r. firma podjęła wydawnictwo „Prac geograficznych” w języku polskim i francuskim. W tym czasie rozesłano 4 prace, w których pouczano cudzoziemców o prawach Polaków do Litwy, Wschodniej Galicji, Pojezierza i Pomorza oraz Śląska. Wydano: Stosunki narodowościowo-wyznaniowe na Litwie i Rusi J. Czekanowskiego, Ludność rzymskokatolicka w polsko-ruskiej części Galicji S. Pałowskiego, Polacy na kresach pomorskich i pojeziernych E. Romera oraz Polacy na Śląsku A. Dudzińskiego. Poprzez wydawnictwa o charakterze społeczno-politycznym firma starała się przyczynić do odbudowy państwowości.

Ponieważ porozumienie się z innymi dzielnicami Polski i zagranicą ze Lwowa, znajdującego się do końca 1920 r. na terenie wojennych działań, było połączone z wielkimi trudnościami, utworzono w Warszawie filię „Książnicy Polskiej”, do której przydzielono początkowo jednego dyrektora. Z biegiem czasu oddział ten powiększał się, ze Lwowa przenoszono coraz to nowe działy, tak, ze w niedługim czasie właściwy zarząd instytucji znalazł się w Warszawie, we Lwowie zać pozostała produkcja, druk i prasa oraz ekspedycja pod zarządem dyrektora Emila Żychiewicza.

W tym czasie przypada złącznie się „Towarzystwa nauczycieli szkół wyższych” we Lwowie ze „Stowarzyszeniem nauczycielstwa polskiego” w Warszawie. Działalność wydawnicza warszawskiego stowarzyszenia obejmowała głównie książki dla nauczycieli, a więc książki metodyczne i dydaktyczne.

Z chwilą fuzji lwowskiego Towarzystwa z warszawskim Stowarzyszeniem w 1919 r. przejęła „Książnica Polska” także dział wydawniczy Stowarzyszenia i rozwinęła go znacznie, obejmując dzisiaj swą działalnością wydawniczą także bardzo obszerny dział książek dla nauczycieli.

Firma otworzyła własną księgarnię, przy ul. Nowy Świat 59, dokąd przeniesiono wszystkie warszawskie biura instytucji. Uroczyste otwarcie nastąpiło 26 czerwca 1920 r. Kolejną otwarto w 1922 r. przy ul. Czarnieckiego 1 (dziś: Żoliborz).

Instytucja rozwijała się szybko i pomyślnie, pomimo ciężkich warunków ekonomicznych i finansowych w całym państwie:

• drożyzna papieru,

• drożyzna robocizny,

• wysokie ceny.

Pomimo tego „Książnica” wydawała nowe i coraz lepsze podręczniki szkolne, obejmując swą działalnością coraz inne działy wiedzy, rozszerzając stale swój zakres działania. W 1923 r. wydano 127 książek i broszur objętości 1274 arkuszy.

Wydawnictwo map przysparzało wiele trudności. Drobne mapy sporządzano w zakładzie litograficznym „Karnalit” we Lwowie, większe w Instytucie Wojskowo-geograficznym we Wiedniu i u G. Freitaga we Wiedniu. Ze względów państwowych i handlowych „Książnica” postanowiła sporządzać je w kraju i w tym celu założyć odpowiedni instytut kartograficzny. Ponieważ przerastało to siły finansowe instytucji, w 1920 r. stworzono spółkę akcyjną kartograficzną „Atlas”, która zakupiła kamienicę przy ul. Łyczakowskiej 5 i przejęła od Książnicy wszystkie wydawnictwa kartograficzne.

Powstanie „Książnicy-Atlasu”

W 1924 r. „Książnica Polska” dokonała zjednoczenia z „Atlasem” tworząc „Książnicę-Atlas”, potężną spółkę akcyjną kartograficzną i wydawniczą. Zawładnęła w dużej mierze rynkiem księgarskim, szczególnie w dziale podręczników szkolnych, produkując przeważną część używanych w Polsce książek szkolnych, oraz dzieła ze wszystkich zakresów wiedzy i nauki, wydając najlepsze w Polsce, podziwiane przez zagranicę, mapy i atlasy.

Ok. 1925 r. firma zatrudniała 280 osób, w filii warszawskiej 45 osób.

Książnica-Atlas” od początku swojego istnienia była emanacją potężnego zrzeszenia nauczycieli szkół średnich i wyższych, początkowo tylko w zaborze austriackim, a po runięciu granic, także w innych dzielnicach odrodzonej Polski; później w całej Polsce.

Na początku II wojny światowej, w 1939 r. oddział lwowski firmy został znacjonalizowany, a w 1941 r. zniszczony przez Niemców. W Warszawie spalone zostały magazyny. W 1946 r. działalność wydawnicza została wznowiona we Wrocławiu. Firma istniała do 1951 r., w którym została przejęta przez Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych.

Wydawnictwo Świętego Wojciecha

Księgarnia Św. Wojciecha została założona w Poznaniu w 1895 r. dzięki staraniom arcybiskupa Floriana Stablewskiego. Drukarnia powstała w 1899 r. do wydawania „Przewodnika Katolickiego”. Był to tygodnik dla rodzin i bractw chrześcijańskich. Drukarnia jest najstarszą katolicką oficyną wydawniczą w Polsce. Istnienie firmy objęło 3 różne pod każdym względem ćwierćwiecza: końcowy okres zaborów i pierwszą wojnę, lata międzywojenne i okupację hitlerowską oraz okres powojenny:

1. Końcowy okres zaborów i pierwsza wojna.

Do 1914 r. nastąpił szybki rozwój firmy w jedną z ważniejszych polskich placówek księgarskich i wydawniczych. Działała ona we wszystkich trzech zaborach.

Kiedy kierownictwo firmy objął ks. Piotr Wawrzyniak nastąpił jej przełomowy moment - firma otrzymano statut prawny spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Jej celem była katolicka działalność naukowa, oświatowa i społeczno-dobroczynna. Zainicjowano wydawanie książek o tematyce społecznej i religijnej (serie: „Odczyty i Broszury Popularne dla Towarzystw Polskich”, „Głosy na Czasie”, „Teatr Ludowy”, „W Pogoni za Prawdą” i inne). oraz patriotycznej.

2. Lata międzywojenne i okupacja hitlerowska.

Na dwudziestolecie międzywojenne przypada najpełniejszy rozwój wydawnictwa. Dynamika rozwoju firmy już w latach dwudziestych postawiła ją w pierwszym rzędzie placówek spełniających trudną do przecenienia rolę w życiu umysłowym, społecznym i kulturalnym Wielkopolski i całego kraju.

Drukarnia miała swoje filie w Warszawie, Lublinie, Wilnie i Krakowie. Od 1914 r. miała w posiadaniu maszynę rotograwiurową. W 1919 r. otwarto papiernię „Malta” pod Poznaniem i fabrykę miazgi papierniczej na Górnym Śląsku.

1. Kraków

Księgarnia Św. Wojciecha przystąpiła do spółki wydawniczej „Głos Narodu”. W 1921 r. powstała Księgarnia Krakowska. Po likwidacji spółki „Głos Narodu” jej część przejął Karol Roleksa, który prowadził przedsiębiorstwo z udziałem księgarni.

2. Wilno

W sierpniu 1922 r. otwarto własny oddział w Wilnie - wielką księgarnię sortymentową, którą kierowali kolejno Leon i Bolesław Żynda, ojciec i syn. Prowadzono w niej sprzedaż hurtową prawie wszystkich wydawnictw w Polsce. Założenie przy oddziale wileńskim antykwariatu miało ogromne znaczenie, głównie w odniesieniu do używanych książek szkolnych. Z pomocą zakładów naukowych Uniwersytetu Stefana Batorego zainstalowano przy antykwariacie prawdopodobnie pierwszą w kraju kamerę dezynfekującą używane książki przy pomocy chloropikryny. Kamera dezynfekującą byłą także udostępniona wszystkim społecznym zakładom naukowym.

3. Lublin

Kierownikami oddziału w Lublinie, zorganizowanego w sierpniu 1923 r., byli kolejno Gustaw Szczepkowski i Zygmunt Krankowski. Oddział ten nastawiony był na zaspokojenie potrzeb środowiska Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, stosowano również kolportaż dobrych książek we wsiach i miasteczkach.

4. Warszawa

Pierwszym i najstarszym oddziałem była placówka warszawska, która była kontynuacją Księgarni i Wydawnictwa Mateusza Szczepkowskiego, założonych w 1899 r. Od chwili powstania placówka ta pozostawała w żywym kontakcie handlowym z Księgarnią Św. Wojciecha w Poznaniu.

Publikacje wydawnicze

Publikacje wydawnictwa obejmowały bardzo szeroki zakres tematyczny - oprócz literatury religijnej, teologicznej, tekstów biblijnych, modlitewników, wydawano także świecką literaturę piękną autorów polskich i obcych (głównie dla dzieci i młodzieży), liczne podręczniki (w tym akademickie), prace krytyczno-literackie, publicystykę oraz ksiązki naukowe.

W latach 1919-1939 ukazało się ok. 320 tytułów podręczników, w nakładzie ponad 100 milionów egzemplarzy. W ten sposób firma uzyskała monopol na podręczniki w skali całego kraju. W tym czasie szczególnie interesowano się również wydaniem tekstów Pisma Świętego i biblistyki.

Działalność pozawydawnicza

W okresie międzywojennym działalność firmy obejmowała, oprócz wydawania książek i czasopism, zakłady graficzne (wcześniej wspomniane „Malta” i „Kostuchna”).

Autorami książek religijnych byli m.in. o. Jacek Woroniecki, ks. Aleksander Żychliński, ks. Kazimierz Zimmermann. Księgarnia Św. Wojciecha była pierwszym wydawcą powieści historycznych Zofii Kossak-Szczuckiej. Debiutował tu m.in. Gustaw Morcinek. Swoje utwory publikowali: Wiktor Gomulicki, Ewa Szelburg-Zarembina, Jan Sztaudynger i inni.

3. Okres powojenny.

Wybuch II wojny światowej zastał całą instytucję Księgarni w pełnym rozkwicie. Po całkowitej likwidacji macierzystego domu, jak i wszelkich agend wraz z bogatym archiwum w Poznaniu, wszelka własność spółki została przejęta w październiku na rzecz Rzeszy Niemieckiej przez szefa zarządu cywilnego.

Po II wojnie światowej dopiero w 1957 r. wydawnictwo zaczęło się ponownie rozwijać, szczególnie w edycji Pisma Świętego i podręczników do nauki religii.

Oficyna Ossolińska

Zakład Narodowy im. Ossolińskich został założony w 1817 r., działalność rozpoczął w 1827 - i był jedyną w swoim rodzaju instytucją, która w myśl założeń statutowych jej fundatora [Józefa Maksymiliana Ossolińskiego - przyp. autorka] utrzymywała bibliotekę z pracownią naukową, muzeum i galerię obrazów ze specjalną pracownią oraz dział wydawniczy. Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich zostało utworzone dla wydawania czasopisma Wiadomości i dziełach uczonych (wydawane w latach 1826-1869). Ossolineum podjęło się wydawania podręczników szkolnych, a w 1878 r., za dyrektury Wojciecha Kętrzyńskiego, uzyskano monopol na druk wszystkich podręczników dla szkół elementarnych na terenie Galicji (do 1918 r.).

W latach niewoli Ossolineum stało się potężnym ośrodkiem nauki i kultury polskiej. W jego murach odbywały się doroczne spotkania naukowe, urządzano wieczory literackie i koncerty. Podjęto prace edytorsko-wydawnicze, które zaowocowały m.in. reedycją Słownika języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego, wielkiego uczonego i przyjaciela J. M. Ossolińskiego. W ossolińskiej oficynie wydawniczej, której początki wiążą się z uruchomieniem w 1833 r. drukarni, a rozkwit przypadł na lata 1918-1939, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, publikowano rozprawy z historii piśmiennictwa polskiego, podręczniki, prace krytyczne. Dzięki zasługom i zaangażowaniu kolejnych dyrektorów: Wojciecha Kętrzyńskiego (1876-1918), Ludwika Bernackiego (1918-1939; dyrektor Zakładu do wybuchu II wojny światowej), Zakład Narodowy pomnażał swoje zbiory i służył kulturze i nauce polskiej.

W okresie międzywojennym, oprócz podręczników szkolnych, wydawano również prace naukowe, podręczniki akademickie oraz literaturę piękną. W tym czasie (dyr. L. Bernacki, A. Tęczarowski, A. Lewak) ukazał się Psałterz Floriański, Monumenta Poloniae typographica [z łac.: „Pomniki polskiej typografii”], zaczęto wydawać serię „Biblioteka Narodowa”. Zakład miał w posiadaniu trzy drukarnie, a dochód z publikacji przeznaczany był Bibliotece.

Działalność wydawnicza

Po I wojnie światowej Zakład Narodowy znalazł się w trudnej sytuacji finansowej. Powodem był upadek monopolu na wydawanie książek szkolnych, dewaluacja kapitałów w gotówce i papierach wartościowych oraz dewastacja majątków ziemskich w wyniku działań wojennych.

Problemem dla Zakładu była również ustawa o reformie rolnej z 15 lipca 1920 r., która ustanawiała, że dobra fundacyjne mają być parcelowane na równi z dobrami prywatnymi. W tym wypadku Zakład musiał podjąć wysiłki w celu zdobycia nowych dochodów na utrzymanie instytucji. Zdecydowano się na działalność wydawniczą. Ossolineum musiało się liczyć z tym, że będzie konkurować z uznanymi firmami wydawniczymi, takimi jak: Gebethner i Wolff, Trzaska-Evert-Michalski czy wydawnictwo Polskiej Akademii Umiejętności.

W tym czasie rozpoczął się nowy okres w historii zakładu narodowego i wyznaczył mu nowe zadania w odradzającej się rzeczywistości, głównie rozbudowę działu wydawniczego. Zasługą wydawnictwa był przede wszystkim rozwój działu podręczników szkolnych. Dorobek w tej dziedzinie to nie tylko milionowe nakłady książek, ale głównie dorobek myśli pedagogicznej, psychologii i dydaktyki.

Działalność wydawnicza przynosiła dochody, które pozwalały na pokrycie kosztów utrzymania Biblioteki, Muzeum i Galerii obrazów oraz na prowadzenie i rozwijanie działalności naukowej, kulturalnej i oświatowej.

Udział w życiu naukowym i kulturalnym to organizowanie przez Zakład zjazdów i konferencji naukowych oraz uczestnictwo w zjazdach i kongresach będących okazją do wspólnej wymiany myśli, terenem nawiązywania kontaktów, naukowej współpracy i współdziałania w podejmowaniu nowych zadań, opracowywaniu wytycznych i ich realizacji.

Dzieje Zakładu świadczą o tym, że był zawsze związany z losami kraju, jego kulturą i nauką. Był placówką, która wnosiła do rozwoju kultury narodowej nowe treści. Był też i pozostał nim zawsze warsztatem pracy naukowej. Działalności wydawniczej Zakładu nie należy mierzyć tylko ilością wydanych tytułów i wysokością nakładu, znacznie jej daleko szersze polega przede wszystkim na propagowaniu polskiej myśli naukowej, osiągnięć naukowych z różnych dyscyplin, na szerzeniu oświaty poprzez książkę i podnoszenie kultury czytelniczej w kraju.

Wydawnictwa popularnonaukowe

Biblioteka Wychowania Fizycznego i Sportu

Od 1925 r. wydawana była przez Zakład Narodowy Biblioteka Wychowania Fizycznego i Sportu. Obejmowała różne dyscypliny sportu: lekkoatletykę, żeglarstwo, kajakarstwo, narciarstwo, szermierkę, tenis, pływanie, zasady gry w piłkę nożną, także ćwiczenia harcerza w polu i ćwiczenia w terenie. Publikacje tej serii poświęcone były rozwojowi i zastosowaniu nowoczesnych metod wychowania fizycznego, reformom wychowawczym w dziedzinie sportu, współczesnemu wychowaniu fizycznemu w Polsce oraz określały właściwy stosunek do sportu, zwłaszcza zawodowego.

Podręczniki

Podręczniki dla szkół średnich i powszechnych wydawane przez Zakład Narodowy w okresie międzywojennym zajmowały pierwsze miejsce wśród książek tego typu wydawanych w Polsce. Powstało wiele nowych książek podręczników dla szkół powszechnych i średnich do nauki języka polskiego. Były opracowywane od 1924 r. pod redakcją S. Maykowskiego i J. Balickiego. Spowodowały one przełom w dotychczasowym układzie wypisów i czytanek.

Podręczniki akademickie

Ossolineum wydało: w dwóch tomach Historię filozofii W. Tatarkiewicza, Historię Kościoła J. Umińskiego, Psychologię W. Witwickiego, Humanizm i reformację w Polsce I. Chrzanowskiego i S. Kota, Początki piśmiennictwa polskiego i Gramatykę polską (w trzech częściach: I. Głosownia historyczna, II. Słowotwórstwo, III. Odmiana (Fleksja) Historyczna).

W 1930 r. Polska Komisja Międzynarodowa Współpracy Intelektualnej wyróżniła i umieściła na Liśce dwudziestu najlepszych dzieł z literatury polskiej Kurs logiki i Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk T. Kotarbińskiego (Wydane w 1929 r.).

Podręczniki akademickie wydawane przez Oficynę Ossolińską zastępowały dotychczasowe podręczniki, ale również przewyższały je ujęciem przedmiotu, układem treści, formy - w ten sposób zyskały uznanie profesorów krajowych i zagranicznych.

Podręczniki dla szkół średnich

Jednym z podręczników dla szkół średnich wydanych przez Zakład była Literatura polska J. Kleinera, A. Brüknera, Z. Alexandrowicza, S. Maykowskiego i J. Balickiego z 1938 r. Stanowił również wstęp do studiów uniwersyteckich.

Ponieważ zreformowane szkoły średnie ogólnokształcące miały przygotowywać do studiów wyższych, musiały zmienić wykaz podręczników, z których do tej pory korzystały. Najlepiej w tym przypadku sprawdzały się książki S. Maykowskiego i J. Balickiego. Powstał komplet książek ich autorstwa przeznaczony dla klas gimnazjalnych szkoły ogólnokształcącej: Kraj lat dziecinnych, Będziem Polakami, Miej serce i Mówią wieki.

Wydawnictwo Ossolineum wniosło duży wkład do dziejów naszej kultury, poprzez edycję dzieł, monografie z dziedziny historii, literatury, sztuki i myśli polskiej, wydawnictwa źródłowe.

Nasza Księgarnia

W 1921 r. został założony przez Związek Nauczycielstwa Polskiego Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia” Spółka Akcyjna. Jego statut zatwierdzono w czerwcu tego samego roku przez ówczesnego Ministra Handlu oraz Ministra Skarbu, a działalność edytorską rozpoczęto w sierpniu.

Wydawnictwo zajmowało się głównie publikowaniem książek dla nauczycieli oraz dla dzieci i młodzieży. Dla nauczycieli przeznaczono serie: „Biblioteka Dzieł Pedagogicznych”, „Z praktyki szkolnej”, „Biblioteka Samokształceniowa” oraz Encyklopedię wychowania. Spośród autorów polskich ukazały się tu prace wybitnych pedagogów, m.in. Stanisława Karpowicza, Janusza Korczaka, Władysława Sterlinga i wielu innych. Drugą dziedziną działalności wydawniczej firmy były książki dla dzieci i młodzieży oraz popularne czasopisma „Promyk” i „Płomyczek”. W dziale tych książek autorami byli m.in.: Janina Porazińska, Ewa Szelburg-Zarembina, Władysław Umiński.

W latach 1920-1939 przewagę w produkcji wydawniczej stanowiły książki metodyczne dla nauczycieli oraz podręczniki szkolne. Udział ilościowy książek dla dzieci w ogólnej produkcji był znacznie mniejszy (niż dziś), jednak książki te odznaczały się niską ceną i bogatą szatą graficzną. Do września 1939 r. nakładem „Naszej Księgarni” ukazały się 454 tytuły.

W latach 1939-1945 firma nie przerwała wydawania książek. Zmieniła formy działalności przystosowując je do warunków pracy konspiracyjnej.

Zakończenie

Praca ukazuje sytuacje poszczególnych wydawnictw, a także wpływu historii na ich losy. Opisując poszczególne firmy widać wyraźnie ich doniosłe znaczenie z okresu lat międzywojennych, a także, w niektórych przypadkach, po II wojnie światowej.

Wyjaśniono, dlaczego wydawanie akurat książek popularnonaukowych stało się priorytetem i przynosiło znaczące zyski.

Poznane firmy wiele wniosły w historię książki wydając popularne pozycje i zajmując czołowe miejsca na listach międzynarodowych pod względem jakości wydawnictw.

Bibliografia

1. Bieńkowska Barbara, Książka na przestrzeni dziejów. Warszawa 2005, s. 211-241, 318-334

2. Dr A. Z., Powstanie i rozwój „Książnicy Atlasu” 1885-1924. W: „Przegląd Wydawnictw Książnicy-Atlasu” 1924 nr 7/8, s. 137-146

3. Fiszer Ludwik, Wspomnienia starego księgarza. Warszawa 1959, s. 206-220

4. Fuksiewicz Mieczysław, Wielki księgarz, wielka firma (w 100-lecie urodzin Władysława Trzaski). W: „Przegląd Księgarski i Wydawniczy” 1982 nr 10, s. 3-5

5. Historia Drukarni i Księgarni Świętego Wojciecha. W: Drukarnia i Księgarnia Św. Wojciecha Sp. z o.o. [online]. 2010 [dostęp: 6 listopada 2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.diksw.pl/web/pl/o_firmie/historia.html>

6. Kocyba-Kamińska Wiesława, Oficyna Ossolińska w latach 1920-1939. Wrocław 1973, s. 5-44, 86-145,157-175

7. Kraśko Nina, Instytucje wydawnicze w II Rzeczypospolitej. Warszawa 2001

8. Olczak-Kardas Monika, „Nasza Księgarnia” na łamach „Głosu Nauczycielskiego”. Wybór źródeł za lata 1921-1939. Kielce 2006

9. Pieczonka Marek, „Księgarnia Wydawnicza Trzaska, Ebert i Michalski”. Działalność Wydawnicza. Kraków 1993, s. 5-46, 55-99

10. Romer Eugeniusz, Powstanie i rozwój Atlasu. Karta z dziejów polskiego przemysłu kartograficznego. W: „Przegląd Wydawnictw Książnicy-Atlasu” 1924 nr 7/8, s. 152-160

11. Słownik Pracowników Książki Polskiej. Warszawa-Łódź 1972 [hasła: Evert Ludwik, Michalski Jan, Trzaska Władysław, Lam Stanisław, Piątek Jan, Romer Eugeniusz, Bernacki Ludwik]

12. Stemaryt, Pięćdziesięciolecie Drukarni Św. Wojciecha. W: „Przegląd Księgarski” 1947 nr 12, s. 324-326

13. Węcławski Marek, Z dziejów księgarni Św. Wojciecha. W: „Chrześcijanin w Świecie” 1986 nr 3, s 82-98

14. Wojciechowski Bolesław, Z działalności Księgarni św. Wojciecha. W: „Więź” 1976 nr 3, s. 145-149

15. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, pod redakcją Małgorzaty Orzeł i Marty Pękalskiej. Wrocław 2008

16. Zieliński Henryk, Historia Polski: 1918-1939. Wrocław i in. 1983, s. 50-55, 116, 119-122, 331-340, 361-364

Zieliński H., Historia Polski: 1914-1939, s. 50.

Kocyba-Kamińska W., Oficyna Ossolińska…, s. 35.

Fiszer L., Wspomnienia starego księgarza, s. 215.

Pieczonka M., „Księgarnia Wydawnicza…”, s. 5.

Jan Michalski - księgarz i nakładca; w latach 1909-1911 pracował w księgarni M. Arcta; w 1913 r., w celu uniknięcia służby w wojsku rosyjskim wyjechał do Lwowa i do wybuchu I wojny światowej pracował w księgarni G. Gebethner i Sp. w Krakowie. W czasie wojny został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Dachau, zmarł podczas ewakuacji więźniów z wycieńczenia .

Władysław Trzaska - księgarz i nakładca; praktykował przez 4 lata w księgarni E. Wende i Spółka, jednocześnie kształcił się w Szkole Handlowej Zgromadzenia Kupców. W 1907 r., po trzyletniej nieobecności w kraju (pracował we Francji), powrócił do kraju i podjął pracę w firmie Gebethner i Wolff, później w księgarni M. Arcta, gdzie pracował do 1919 r. W czasie I wojny światowej za kolportaż nielegalnej prasy został aresztowany i osadzony w Cytadeli na 3 miesiące. Po II wojnie światowej kontynuował działalność firmy.

Pieczonka M., „Księgarnia Wydawnicza…”, s. 9.

Ludwik Evert - absolwent Wyższej Szkoły Handlowej im. Kronenberga w Warszawie; podczas I wojny światowej przebywał w Moskwie, w 1918 r. powrócił do kraju. W 1938 r. wycofał się z udziału w księgarni i wydawnictwie, jednak pozostawił w firmie swoje nazwisko.

Op. cit., s. 11.

Op. cit., s. 11.

Słownik pracowników książki polskiej, s. 582.

Stanisław Lam - wydawca, redaktor, publicysta, krytyk literacki; skończył studia polonistyczne na Uniwersytecie we Lwowie.Współpracował m.in. z: „Gazetą Lwowską” (1913-1914), „Gazetą Narodową” (1914), „Czasem” (1918), „Dziennikiem Powszechnym” (1919-1920), „Tygodnikiem Ilustrowanym” (1920-1924), „Naokoło Świata” (1924).

Pieczonka M., „Księgarnia Wydawnicza…”, s. 15.

Op. cit., s. 15.

Op. cit., s. 70.

Op. cit., s. 42.

Pieczonka M., „Księgarnia Wydawnicza…”, s. 56.

Op. cit., s. 57.

Ibidem.

Pieczonka M., „Księgarnia Wydawnicza…”, s. 59.

Ibidem.

Op. cit., s. 60.

Op. cit., s. 63.

Op. cit., s. 79.

Ibidem.

Pieczonka M., „Księgarnia Wydawnicza…”, s. 84.

Ciekawostką może być fakt, że większość redakcji firmy było zwolennikami motoryzacji, z Janem Michalskim na czele.

Pieczonka M., „Księgarnia Wydawnicza…”, s. 87.

Op. cit., s. 88.

Op. cit., s. 89.

Op. cit., s. 98 [cyt. za] Andrews Roy Chapman, Reklama w katalogu, 1939.

Op. cit., s. 124.

Jan Piątek (1881-1948) - nauczyciel, księgarz, wydawca. Od 1911 r. był sekretarzem Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych, od 1916 r. dyrektorem naczelnym spółki „Książnica Polska TNSW” we Lwowie. Zasługą Piątka było m.in. wydanie Małego atlasu geograficznego Eugeniusza Romera, encyklopedii Świat i życie, a także podjęcie w 1935 r. wydawania beletrystyki. Zabiegał o upowszechnienie książki i rozbudowę bibliotek szkolnych

Eugeniusz Romer (1871-1954) - geograf, kartograf, profesor uniwersytecki, współzałożyciel wydawnictw, bibliograf. Romer miał duże zasługi w rozwoju polskiego przemysłu wydawniczego, głównie w zakresie kartografii. Od 1916 r. był prezesem Rady Nadzorczej spółdzielni wydawniczej „Książnica Polska Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych” we Lwowie. Romer zorganizował przy „Atlasie” naukowo-badawczy Instytut Kartograficzny (1921 r.). Do września 1939 r. Romer był prezesem Rady Nadzorczej „Książnicy-Atlas” oraz kierownikiem prowadzonego w dalszym ciągu Instytutu Kartograficznego nazwanego jego imieniem.

Ibidem.

Op. cit., s. 138.

Ibidem.

Op. cit., s. 142.

Ibidem.

Op. cit., s. 143.

Op. cit., s. 144.

Ibidem.

Op. cit., s. 145.

Dr A. Z., s. 137.

Bieńkowska B., Książka na przestrzeni dziejów, s. 328.

Bieńkowska B., Książka na przestrzeni dziejów, s. 321.

Historia Drukarni i Księgarni Św. Wojciecha Sp. z o.o. [online].

Rotograwiura to metoda druku wklęsłego (najczęściej stosowana przy druku czasopism, gdzie przeważa materiał ilustrowany i przy wielkich nakładach).

Ibidem.

Dziś chloropikryna stosowana jest do dezynsekcji pomieszczeń.

Op. cit., s. 87.

Biblistyka to część teologii zajmująca się badaniem Biblii.

Kocyba-Kamińska W., Oficyna Ossolińska…, s. 5.

Bieńkowska B., Książka na przestrzeni dziejów, s. 333.

Ibidem.

Ludwik Bernacki - historyk literatury i teatru, edytor, bibliotekarz, bibliograf, bibliofil. W 1906 r. został skryptorem Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, w 1907 r. wicekustoszem, w 1916 r. - kustoszem, w 1917 r. zastępcą dyrektora, a po śmierci W. Kętrzyńskiego, od 1918 r. - dyrektorem. W ciągu 20 lat kierowania Ossolineum przez Bernackiego ustalił się profil humanistyczno-slawistyczny Biblioteki, a jednocześnie przekształciła się struktura Zakładu. Główny nacisk położono na gromadzenie zbiorów specjalnych jako warsztatu pracy badawczej oraz na rozwój Wydawnictwa, któremu odzyskanie niepodległości otwierało nowe perspektywy. Została nawiązana współpraca z zagranicą, w 1927 r. uzyskano dla biblioteki egzemplarz obowiązkowy periodyków. Bernacki przeprowadził rozbudowę i reorganizację Wydawnictwa Zakładu, które wydając nadal podręczniki dla szkół średnich (zwłaszcza do nauki literatury i języka polskiego) poszerzyło znacznie zakres swoich publikacji . Od 1923 r. posiadało własnego dyrektora (początkowo był nim A. Tęczarowski, a następnie Antoni Lewak). Bernacki kładł duży nacisk na stronę graficzną wydawnictw, jego zasługą było to, że Wydawnictwo ossolińskie zajęło w zakresie humanistyki i wydań ozdobnych jedno z czołowych miejsc w Polsce międzywojennej. Wydano m.in.: światłodrukową podobiznę Biblii Szarospatackiej (1930) oraz pełnotekstową edycję Psałterza Floriańskiego (1939). Na międzynarodowym Zjeździe Bibliotekarzy i Bibliofilów w 1932 r. w Paryżu referował projekt podjętego przez Ossolineum wydawnictwa Monumenta Poloniae typographica . Został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1928 r.) i Srebrnym Wawrzynem PAL za szerzenie czytelnictwa (1935 r.).

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, pod red. Małgorzaty Orzeł i Marty Pękalskiej, s. 3.

Kocyba-Kamińska W., Oficyna Ossolińska…, s. 35.

Op. cit., s. 38.

Op. cit., s. 158.

Op. cit., s. 159.

Op. cit., s. 175.

Kocyba-Kamińska W., Oficyna ossolińska…, s. 106.

Op. cit., s. 111.

Kocyba, s. 118.

Kocyba, s. 157.

Dippel S., O księgarzach…, s. 91.

1

---