Kajetan Polakowski

Inwazja ludów Mezopotamii na Egipt predynastyczny?
Elementy Kultury Uruk w Egipcie predynastycznym doby Kultury Nagadyjskiej

odcisk uruckiej pieczęci cylindrycznej - źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Uruk3000BCE.jpg

W niniejszym tekście chciałbym pokrótce przedstawić i scharakteryzować wybrane elementy kultury materialnej, które wskazują na kontakty kultury uruckiej z Egiptem predynastycznym. Okres, w którym obecna jest w Mezopotamii Kultura Uruk, obejmująca czasowo niemal całe IV tysiąclecie p.n.e. jest współczesny dla poszczególnych faz Kultury Nagada tj. Nagada I, II i III. Przejawy takich kontaktów pojawiają się zasadniczo w Nagada II datowanej na lata od ok. 3600 p.n.e., do ok. 3200 p.n.e. Z tego okresu znane są zabytki, których genezy należy upatrywać na Bliskim Wschodzie. Podobny stan ma miejsce także w późniejszym okresie tj. Nagada III (3200 p.n.e. - ok. 3050 p.n.e.). Wówczas dochodzi do transmisji motywów ikonograficznych np. mitycznych zwierząt z krzyżującymi się długimi szyjami czy też przedstawienia władcy w charakterystycznej pozie dominacji, która znana jest miedzy innymi z palety Narmera. Również w architekturze obserwuje się liczne paralele, które mają wyraz chociażby w budownictwie z cegły suszonej tzw. palace - façade i obecności terakotowych stożków do dekoracji. Te ostatnie odnaleziono w Buto i były naśladownictwami zabytków znanych m.in. z Uruk i Tell Brak, które wykorzystywano do układania charakterystycznej mozaiki sztyftowej, zdobiącej budynki o przeznaczeniu kultowym. Elementy te wskazują na silne wpływy ze wschodu w tworzenie się scentralizowanego i silnego ośrodka państwowego.

W okresie IIB i IIC stanowisko eponimiczne Nagada staje się ważnym ośrodkiem. Elita sprawuje wtedy kontrolę nad rezerwami złota na terenie Pustyni Wschodniej. Już sama nazwa starożytna miasta Nubt, może być tłumaczona jako „złota”, a eksploatacja tak cennego kruszcu wpłynęła na wysoką pozycję warstwy rządzącej. Równocześnie w Mezopotamii dochodzi do silnego rozwoju miasta Uruk i ekspansji ludności z południa na północ, która wpływa stymulująco na wymianę dóbr. Na cmentarzysku T w Nagada, gdzie chowano elitę miasta, odnajdywane były w grobach charakterystyczne formy ceramiczne takie jak dzbany z dzióbkiem (ang. spouted - jars). Obiekty, z których wydobyto owe dzbany można datować na okres Nagada II i wczesny Nagada III. Wiadomo, że jest to typowa ceramika dla Kultury Uruk, a odnalezione egzemplarze były najprawdopodobniej jej naśladownictwami, wykonywanymi z gliny nilowej. Owe dzbany znane są też z grobów w Badari i Abydos. Na innym cmentarzysku w Mostagedda w regionie Badari znaleziono zbliżone formy, które są pewnymi importami z Bliskiego Wschodu. Taki wniosek został wysunięty przez badaczy po dokładnych oględzinach naczyń - zarówno materiał, z którego zostały wykonane jak i technika są typowe dla stosowanych przez garncarzy z południowej Mezopotamii. Identyczne niemal dzbany odnaleziono w kontekstach późno - uruckich w Choga Mish i w Habuba Kabira South.

Również w regionie Badari znaleziono inne formy ceramiczne popularne w II połowie IV tysiąclecia na terenie Międzyrzecza Tygrysu i Eufratu m.in. z Tello i Suzy. Mowa o dzbanach z czterema uchwytami (ang. four - lugged jars). Pierwszy fragment naczynia pochodzi z Cmentarzyska Predynastycznego 3800. Został on znaleziony na powierzchni niedaleko splądrowanego grobu. Drugie, kompletne już naczynie, pochodzi z Cmentarzyska Predynastycznego 1600 - 1800 w Mostagedda, z grobu 1837. W tym przypadku był to jedyny dar, więc trudno precyzyjnie wydatować pochówek, jednakże sąsiadujące groby można z powodzeniem przypisać do połowy okresu Nagada II.

Kolejne znane naczynie pochodzi z grobu 5112 w Matmar i znajduje się obecnie w British Museum - nr kat. EA 63689. To predynastyczne stanowisko znajduje się kilka kilometrów na północ od Mostagedda. Dzban wykonano ręcznie w dość prymitywny sposób z wykorzystaniem bardzo chropowatej gliny aluwialnej. Grób 5112, w którym pochowano dziecko, można datować na okres Nagada IIC - D1. W tym przypadku odsłonięto także muszle cowrie, malachit i galenit (bryłki rudy ołowiu). Elementy te zostawione jako dary, wskazują na dużą rangę pochówku.

Ważną grupę zabytków ze względu na funkcję, stanowią pieczęci. W tym omówieniu skupię się głównie na pieczęciach cylindrycznych, gdyż stanowiły one niezwykle ważny element w rozwoju społeczności w „okresie” protohistorycznym. Pomimo ich niewielkiej liczby znanej z egipskich kontekstów predynastycznych, która oscyluje w granicach kilkunastu sztuk, warto przyjrzeć im się bliżej. Uważa się, że jedynie cztery z nich są potwierdzonymi importami, a pozostałe stanowią lokalne imitacje. Trzy sztuki pochodzą z Nagada, a czwarta z Matmar.

Jedna z pieczęci z Nagada odnaleziona w grobie 1863, znajduje się obecnie w Muzeum Petriego i posiada numer katalogowy UC 5374. Została wykonana z wapienia i przedstawia kształty, które można interpretować jako ryby. Wniosek ten nasuwa się podczas porównania owej pieczęci z zabytkami znanymi z Mezopotamii i datowanymi na II połowę IV tysiąclecia m.in. z Tepe Gawra, Tell Brak i Suzy. W tym przypadku przedmiot ten można datować na podstawie ceramiki, na okres Nagada IIC.

Kolejny zabytek pochodzi z grobu T29 w Nagada i jest również datowany na kult. Nagada IIC, a materiałem, którego użyto był wapień. Przedstawienie ukazuje migdałowate elementy, które umieszczono między łukami. Być może są to schematyczne przedstawienia oczu. Grób T29 jest uznawany jako jeden z pierwszych pochówków na elitarnym cmentarzysku T, a umieszczenie w nim pieczęci, świadczy o bardzo wysokim statucie złożonej w nim osoby.

Trzeci z omawianych zabytków pochodzi najprawdopodobniej również z Nagada i znajduje się obecnie w Berlinie (nr kat. 15388 Vorderasiatisches Museum). Wykonana została z szarego wapienia. Przedstawienie składa się z kształtów przypominających ryby, które rozdzielają zagadkowe owalne elementy. Nie jest wykluczone, że autor tej interesującej pieczęci chciał za pomocą owych kształtów (podobnie jak miało to miejsce w omawianej wyżej pieczęci), zaprezentować oczy. Zbliżony zabytek znany jest z Suzy i datowany na schyłek późnej Kultury Uruk.

Pieczęć cylindryczną datowaną na kult. Nagada II D1, odsłonięto też z grobu 3039 w Matmar. Legitymuje się ona wymiarami 2,3 cm wysokości i 1,7 cm średnicy i została wykonana z kremowo - szarego wapienia. Autor podzielił przestrzeń na cztery wertykalne panele, w których następnie umieścił rozmaite kształty. W dwóch panelach linie ukośne, w jednym trzy migdałowate dość płaskie elementy, a w ostatnim linie przypominające „ornament jodełkowy”. W tym przypadku trudno orzec, czy jest to pewny import z Mezopotamii, jednakże należy pamiętać, iż wczesnoegipskie pieczęci wykonywano najczęściej ze steatytu lub kości.

Reasumując, pieczęci cylindryczne przejęła elita egipska w okresie nagadyjskim, głównie do celów administracyjnych. Podobnie jak to miało miejsce w Mezopotamii, również w predynastycznym Egipcie stały się one popularnym narzędziem, na którym widniało wiele zapożyczeń z terenów Międzyrzecza. Podobnie jak w kwestii form ceramicznych, również pieczęci są początkowo chętnie przyjmowane w prawie niezmienionej formie i stanowią o wysokim statucie posiadających je osób. Niemniej jednak w okresie wczesnodynastycznym ikonografia mezopotamska w Egipcie zostaje zarzucona. Jest to związane prawdopodobnie z dalszym gwałtownym rozwojem politycznym oraz społecznym. Elita egipska zaczyna tworzyć scentralizowany i silny ośrodek państwowy. Dawne motywy zostają po części zastępowane nowymi własnymi, które w dużej mierze wywodzą się z elementów powiązanych z kulturą lokalną.

Inną kategorię przedmiotów wykonanych z wypalonej gliny, stanowią niewielkie krążki, nazywane obecnie najczęściej tokenami. Podobne przedmioty znane są ze stanowisk mezopotamskich z warstw późno uruckich m.in. Tell Brak, Jebel Aruda i Habuba Kabira. Zabytki te często pokryte są czerwonym pigmentem, a na ich powierzchni zanaczano różnego rodzaju trudne w interpretacji piktogramy i oznaczenia. Jako hipotetyczne elementy wysokiego statutu społecznego, są dość często spotykane w grobach (Abadiya grób B101 w Egipcie oraz Tepe Gawra i Arpachiyah w Mezopotamii). Można domniemywać, iż per analogiam dla pieczęci cylindrycznych również tokeny zostały zaadoptowane ze „świata” mezopotamskiego doby późnej Kultury Uruk.

Omawiając importy i zapożyczenia obecne w Egipcie predynastycznym Kultury Nagadyjskiej, należy zastanowić się nad możliwą drogą owej transmisji. Niektórzy badacze np. Rice i Smith zaproponowali tzw. południowy szlak wokół Półwyspu Arabskiego nad Morze Czerwone i dalej przez Wadi Hammamat do Górnego Egiptu. Inni z Mooreyem na czele optują za tzw. szlakiem północnym przez kolonie uruckie w północnej Mezopotamii i południowej Anatolii, dalej drogą lądową lub morską w kierunku Delty Nilu. Nie ma wątpliwości, iż północna droga jest znacznie krótsza i łatwiejsza do przebycia. W tym wypadku kolonie uruckie na północy miały stanowić swoiste przyczółki i punkty etapowe łączące Huzystan i południową Mezopotamię z Egiptem w wymianie dóbr. Dodatkowo za drogą południową nie przemawia wiele świadectw archeologicznych. Również obecność charakterystycznych form ceramicznych (spiral reserved slip pottery) w Buto w północno - zachodniej Delcie, świadczą na korzyść północnej drogi wymiany.

Silny i ekspansywny rozwój miasta (państwa) Uruk w II połowie IV tysiąclecia p.n.e. zbiegł się czasowo z wzrostem ekonomicznym, dokonującym się w Dolinie Nilu. Znaczącą rolę w tym procesie odegrała bez wątpienia, wspomniana już, eksploatacja drogocennych kruszców na Pustyni Wschodniej. Pozwoliło to Egiptowi wejść w łańcuch silnych kontaktów handlowym o charakterze międzynarodowym. W czasie, gdy Egipt nie stanowił jeszcze jednolitego organizmu państwowego, a władcy powoli, lecz skutecznie umacniali swą władzę, szczególną rolę odgrywały importy. Przedmioty takie, jak wysublimowane pieczęci czy „egzotyczne” formy naczyń sprowadzane z daleka, stanowiły towar unikatowy i elitarny. Towarem tym mogły posługiwać się jedynie najbogatsze osoby z warstwy rządzącej, które tworzyły elitę predynastycznego Egiptu.

Wybrana literatura:

- Adams B., „Elite graves at Hierakonpolis” (w:) Aspects of Early Egipt, J. Spencer (red.), British Museum Press, Londyn 1996.

- Bourriau J., “Umm el - Gaab. Pottery from the Nile Valley before the Arab conquest”, Cambridge University Press, Cambridge 1981.

- Brunton G., Caton - Thompson G., “The Badarian civilisation and Predynastic remains near Badari”, British School of Archeology in Egypt, Londyn 1928.

- Delougaz P., Alizadeh A. (red.), “Choga Mish Volume I. The first five seasons of excavations 1961 - 1971”, Parts I and II, Oriental Institute Publications vol. 101, Chicago 1996.

- Hendrickx S., “The relative chronology of the Nagada Culture. Problems and possibilities” (w:) Aspects of Early Egipt, J. Spencer (red.), British Museum Press, Londyn 1996.

- Moorey P.R.S., “Ancient mesopotamian materials and industries”, Winona Lake, Indiana 1999.

- Rice M., “Egypt's making. The origins of ancient Egypt 5000 - 2000 BC, Londyn 1990.

- Wilkinson T.A.H., “Early Dynastic Egypt”, Londyn 1999.

- Wilkinson T.A.H., “Uruk into Egypt: imports and imitations”, (w:) Artefacts of Complexity Tracking the Uruk in the Near East, J.N. Postgate (red.), Britisch School of Archeology in Iraq 2002.

---