POJĘCIE KULTURY

1. Kiedy po raz pierwszy w historii pojawia się pojęcie kultury i do czego nawiązuje?

Po raz pierwszy pojęcie kultury pojawiło się w Starożytnym Rzymie, użyte przez Cycerona w jego oracjach „cultura animi” - pojęcie to określało filozofię.

2. Na czym polega Herderowski przełom - wprowadzenie definicji deskryptywnej w miejsce definicji wartościujących?

Johann Gottfried von Herder ujmuje kulturę przede wszystkim jako narzędzie przystosowania rekompensujące niedostatki fizycznego wyposażenia człowieka w walce o byt (przykładowo: kobieta nie może zajść w ciążę i nie istnieje zapłodnienie in vitro, jak wtedy, ostatecznie stara się sobie wytłumaczyć swą bezpłodność? karą za grzechy, karmą?, jaki sens nadaje swemu cierpieniu? - czy problemy te znikają gdy pojawią się techniczne możliwości zapłodnienia?) Główny mechanizm kultury widział w przekazywaniu i przejmowaniu tradycji, dzięki której ustalają się wzory zachowań. Tradycja i określone cechy organiczne składają się na zasadę człowieczeństwa.

Nie ma ludów niekulturalnych i kulturalnych. Wszystkie społeczeństwa mają kulturę - nawet "dzicy". W oświeceniu mówiono o tym, że istnieje linearny postęp społeczny (doskonalenie intelektualnych i moralnych władz ludzkości), przekraczający to, co było wcześniej. Stąd ludy dzikie były traktowane jako mniej rozwinięte, a nie jako w ogóle pozbawione kultury.

Od epoki oświecenia, obok dominujących w niej oświeceniowych i ewolucjonistycznych tez o jednolitym i postępowym rozwoju dziejów zaczyna torować sobie drogę koncepcja różnorodnych i równorzędnych kultur - kultury są różne, ale żadna z nich nie jest ani lepsza, ani gorsza.

Współcześnie w antropologii i socjologii kultury, kulturę ujmuje się w rozumieniu:

a) wartościującym. Wartościujące rozumienie kultury zawiera ocenę kultur poszczególnych zbiorowości ludzkich. W rezultacie takiej oceny kultury klasyfikuje się jako lepsze lub gorsze, wyższe lub niższe, bardziej lub mniej "cywilizowane". Z wartościującym rozumieniem kultury związany jest termin "kulturalny", który jest odbiciem myślenia wartościującego. Określa on np. człowieka ocenianego pozytywnie jako oczytanego, obytego w towarzystwie, liczącego się z potrzebami i uczuciami innych.

b) opisowym (neutralnym, deskryptywnym). To pojęcie kultury rozumie ją jako zespół wielu zróżnicowanych zjawisk, których wzajemne powiązanie i uwarunkowania mogą być przedmiotem opisu i analizy, ale nie wartościowania. Z opisowym rozumieniem kultury związany jest termin "kulturowy"

3.Jak brzmi pierwsza antropologiczna definicja kultury?

Pierwsza naukowa definicję, jeśli chodzi o kulturę stworzył Edward Tyrol w tysiąc osiemset siedemdziesiątym pierwszym roku rozumiał on kulturę w ten sposób, że stanowi ona całkowite objęcie nauki, religii, prawa sztuki, zasady zachowań czy umiejętności jednostki ludzkiej należącej do danej społeczności.

Cyt. Kultura, czyli cywilizacja, jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa."

MODELE KULTURY

1. Jak definiuje kulturę Bronisław Malinowski?

2. Na czym polega instytucjonalna i funkcjonalna analiza kultury wg Malinowskiego?

3. Jakie zasady integracji społecznej wyróżnia Malinowski?

Trzonem życia społecznego jest dla Malinowskiego kultura, rozumiana jako całokształt dziedzictwa społecznego: "urządzenia, dobra, procesy techniczne, idee, zwyczaje i wartości", a także mit, magia i religia. Kultura ma cztery właściwości:

- stanowi całość,

- jest wewnętrznie zintegrowana,

- jej elementy pełnią swoiste funkcje,

- stanowi instrumentalny aparat zaspokajania ludzkich potrzeb.

Antropologia powinna skupiać się na analizie funkcji: jej celem jest wyjaśnienie faktów antropologicznych poprzez rolę, jaką odgrywają w integralnym systemie kultury, a także w zaspokajaniu potrzeb członków społeczeństwa.

Ludzie są w swoich działaniach motywowani przez potrzeby dwojakiego rodzaju: pierwotne, związane z ich naturą biologiczną, oraz wtórne, związane z ich naturą społeczną, faktem współżycia z innymi ludźmi w społeczeństwie. Ludzkie potrzeby są zaspokajane przez instytucje, czyli zbiorowości ludzi powiązanych wspólnym zadaniem, wspólnymi regułami i dysponujących wspólnymi urządzeniami technicznymi. Każda instytucja składa się z: zasady naczelnej (założonych celów, centralnych wartości), personelu, norm (technicznych lub powinnościowych), urządzeń materialnych, działań podejmowanych przez personel i funkcji, jaką realnie pełni. Na potrzeby pierwotne odpowiada pierwotna organizacja instytucjonalna:

a) instytucje zaopatrzenia w żywność

b) pokrewieństwa, małżeństwa i reprodukcji

c) ochrony i obrony przed zagrożeniami.

Na potrzeby wtórne odpowiadają instytucje prawne, ekonomiczne, wychowawcze i polityczne. Sens każdej instytucji jest zrozumiały tylko w kontekście całego swoistego systemu, w którym występuje.

Zmiany kulturowe mają charakter egzogenny, wynikają z kontaktu, zderzenia lub konfliktu z kulturami odmiennymi, kultury pierwotne są np. pod przemożnym wpływem cywilizacji europejskiej. Zaburzenie harmonii i aequilibrum (równowagi) kultury ma charakter przejściowy, kultura bowiem ma tendencję do odzyskiwania równowagi spójności.

Jeśli chodzi o nowoczesność w antropologii to zaczyna się od funkcjonalizmu. Jego rozwój przypada na dwudzieste lata poprzedniego stulecia. Powstał za sprawą B. Malinowskiego oraz A. Radcliffe-Brown, miejsce Wielka Brytania. Książka pod tytułem "Argonauci zachodniego Pacyfiku", którą napisał Malinowski daje temu nurtowi początek.

Główne tezy tego kierunku:

1. odrzucone propozycje ewolucjonistyczne jako spekulatywne

2. antropolog powinien opierać swoje tezy na empiryzmie , czyli musi wyjść od terenu i na nim zakończyć (minimum 3 lata badań).

3. tylko badania empiryczne rozstrzygają o prawdzie i fałszu w teoriach antropologicznych.

Każdy system charakteryzuje się tym, iż występujące w nim zjawisko spełnia tam swoją funkcję. Rozumiejąc funkcję, rozumiemy sens. Nie występują różnice pomiędzy nauką socjologii a nauką antropologii społecznej (twierdzenie R-B).Ta ostatnia odnosi się do struktur pozaeuropejskich, a pierwsza do europejskich. Antropologia zajmuje się systemem społecznym. System ma być charakteryzowany przez kulturę.

Utożsamienie dwóch terminów odnośnie systemu społecznego oraz struktury społecznej.

Koncepcja nazwana jako FUNKCJONALIZM STRUKTURALNY.

Struktura społeczna:

Jest możliwe badanie pewnych zachowań oraz produktów, jeśli idzie o przeszłość. Stosunki społeczne wraz z podmiotami postępowań są odpowiedzialne za tworzenie struktury społecznej (wiążące elementy kulturowe). Zinterpretowanie układów, jakie tworzą podmioty to zinterpretowanie struktury. Zachowania ludzkie są opisem danej struktury. Gdy przeanalizujemy zachowania ludzkie to będzie nam znajoma struktura społeczna. Przez organizację społeczną rozumiemy dynamiczny rozwój, jeśli idzie o system społeczny jego aspekt. Z organizacją wiążą się uporządkowane działania podmiotów, odpowiednio spełniane przez nich role.

Funkcja to sposób, w jaki działania ludzkie przyczyniają się do utrzymania ciągłości systemu.

Dla funkcjonowania systemu społecznego konieczne są takie wymogi jak:

1. solidarność społeczna, dzięki temu funkcjonuje zgodność oraz zapewniona jest ciągłość.

2. mają funkcjonować takie normy społeczne aby wszelkie nieporozumienia w społeczności mogły być rozwiązywalne.

3. działania ludzkie mają utrzymać ciągłość jeśli idzie o system społeczny, jest tu oczywiście mowa o instytucjach społecznych.

Instytucję społeczną tworzą zachowania podmiotów według pewnych norm oraz zasad.

Występują trzy rodzaje, jeśli idzie o badania społeczne:

1. badania które dotyczą budowy danego systemu, strony podobne i różne pomiędzy jednym a drugim systemem dokonanie klasyfikacji jeśli idzie o struktury, odnosi się to wszystko do morfologii społecznej

2. badania dotyczące sposobów działań danych systemów społecznych, kierunki, możliwości działania, funkcjonowanie, mechanizm utrzymujący system, odnosi się to do fizjologii społecznej

3. zmiana systemu sprawdzanie tego procesu, uwzględnienie wielu aspektów, na przykład czynnik czasu, struktury społeczne maja swoje osobliwe historie, asynchroniczność oraz synchroniczność badań.

4. Jakie wyróżnimy różnice pomiędzy funkcjonalistyczną definicją Malinowskiego a socjologiczną definicją kultury Czarnowskiego?

Stefan Czarnowski był polskim socjologiem, inaczej definiował kulturę, pojecie to rozumiał jako zobiektywizowaną część dorobku ludzkiego, która w sposób obiektywny dalej może być rozszerzana. Jest tu mowa o kategoriach zjawiskowych wchodzących w skład kultury. Każdy naród tworzy swoją kulturę poprzez to, co wytwarza i jest to przyjmowane przez wszystkich, co do tej kultury należą. Jednostka indywidualna dysponuje swoją kulturą, ale jest ona zawsze składnikiem grupowej kultury, do której jednostka przynależy.

5. Jak scharakteryzować dwa podstawowe modele kultury - model organiczny i model lingwistyczny?

1. Model organiczny - model powstały na skutek powiązania aspektów (gospodarka, wychowanie, ustrój polityczny, ład i prawo, magia i religia, oraz wiedza i rekreacja) i czynników (substrat materialny, organizacja społeczna i język). Jest to struktura systemu kulturowego - harmonijnego, zintegrowanego i stabilnego jako całość. Można więc traktować kulturę jako swoisty organizm (patrz Malinowski).

2. Model lingwistyczny - utożsamianie kultury ze sferą symbolicznego myślenia, a teoria antropologiczna budowana jest pod wpływem osiągnięć w badaniach nad językiem.

WZORY KULTURY

1. Na czym polega klasyfikacja typów kultury Fryderyka Nietzschego?

W swej pierwszej książce Narodziny tragedii Nietzsche wprowadził koncepcje apollińskości i dionizyjskości. Apollińskość jest dążnością do obrazowania świata, tworzenia jego pozoru, który przesłania prawdę o życiu i przez to pomaga je znosić. Z żywiołu apolińskiego wyrastają sztuki obrazowe - poezja, malarstwo i rzeźba. Przeciwstawieniem apollińskości jest dionizyjskość, żywioł będący istotą życia, dzika nieokreśloność, chaotyczność i nieokiełznanie. Dionizyjskość jest stałym motywem pojawiającym się w pismach Nietzschego aż do samego końca, jest przejawem przepełniającej życie woli ku mocy. Zdaniem Nietzschego w starożytnej Grecji doszło za pośrednictwem muzyki do zjednoczenia tych elementów w postaci klasycznej tragedii greckiej.

2. W jaki sposób klasyfikacja klasycznego typu kultury może być użyta w badaniach społeczeństwa „pierwotnego” i współczesnego?

Klasyczny typ kultury, czyli ten zaproponowany przez Tylora ewolucjonizm. Społeczeństwo „pierwotne” jest wg tej teorii pierwszym etapem kultury-cywilizacji, natomiast społeczeństwo współczesne jest jakby jej końcowym etapem.

3. Na czym polega metoda poszukiwania „wzoru kultury”, a także jej zalety i wady?

Poszukiwanie we wszystkich kulturach pewnego sposobu zachowania lub myślenia mniej lub bardziej ustalonego, znamiennego dla każdej zbiorowości układu cech kulturowych - pewnego schematu, szablonu podobnych zachowań. Zaletą jest fakt, iż owa metoda poszukiwania pozwala na szybką i łatwą klasyfikację poszczególnych kultur. Do wad zaliczyć można ubogość i ograniczenia jakie narzuca.

4.Jakie wzory kultury wyróżnić można w społeczeństwach Indian Ameryki Północnej?

Oba typy omawiane są przez Ruth Benedict - plemiona Zuni (Apollińskie - powściągliwi w ukazywaniu emocji, przywiązani do praw i rytuałów) oraz Kwakiutlowie (Dionizyjskie - porywcze, pełne chaotyczności i wigoru).

HOMO RELIGIOSUS

1. Jakie jest znaczenie podstawowych pojęć fenomenologii sacrum? (numinosum i odczucia numinotyczne - budzone przez numinosum, sacrum / profanum, hierofania / teofania / kratofania, mana, tabu, ikonoklazm / idolatria)

SACRUM - sacrum jest całkowitą negacją profanum; sacrum jest aczasowe, trwa w sobie i manifestuje się wobec ludzi w hierofianiach; sacrum jest przyczyną istnienia religii; sacrum ma naturę dialektyczną; sfera sacrum, istnieje realnie i niezależnie od człowieka, uczestniczenie w niej nie jest konieczne; refleksja nad ludzką kulturą i historią daje podstawy, aby mówić o jakimś sacrum. 1. Ujawnia pewną odmianę sacrum. Wtargnięcie w sferę profanum. 2. Określona postawa człowieka wobec sacrum.

PROFANUM - sfera świeckości; w sferze tej odbywają się wszystkie codzienne wydarzenia z życia człowieka.

HIEROFANIA - objawienie się świętości, każde wtargnięcie sacrum w sferę profanum; coś, co objawia sacrum; przejawy sacrum, są wyrażane w: symbolach, mitach, istotach nadprzyrodzonych; reprezentant świata profanum, które uzyskały w ludzkim poznawaniu rangę świętości; każda hierofania niesie w sobie ukryte sensy; ma miejsce w określonych warunkach historycznych; może mieć wartość lokalną bądź uniwersalną.

MANA - u Melanezyjczyków miała być źródłem wszelkich zjawisk religijnych; akt stworzenia kosmosu był możliwy dzięki mana bóstwa; ludzie i przedmioty posiadają mana, gdyż otrzymali ją od wyższych istot, które mają moc jej nadawania; kość zmarłego posiada mana, bo znajduje się w niej dusza zmarłego; człowiek może dowolnie korzystać z mana; nie jest bezosobowa.

TEOFANIA - objawienie bóstwa; teofania uświęca dane miejsce, dlatego, że sprawia, iż otwiera się ono, że nawiązuje ono łączność z niebem, jako punkt przejścia z jednej formy bycia do drugiej.

ONTOFANIA - objawienie się w istnieniu (manifestacja bytu); kamień kultowy w danym momencie historycznym objawia pewną odmianę sacrum, ukazuje, że sacrum jest czymś innym, różniącym się od otaczającego je środowiska kosmicznego, taka ontofania kamienia kultowego może zmienić swą formę w ciągu rozwoju historii: ten sam kamień w późniejszym czasie będzie przedmiotem czci nie dlatego, że objawia coś bezpośrednio, ale dlatego, że np. zostanie scalony z przestrzenią sakralną.

KRATOFANIA - objawienie się mocy; przedmiot czci i obawy; termin używany na określenie zjawiska przejawiania się w świecie sacrum, jako mocy; jedna z postaci hierofanii; to, o czym opowiada mit to kratofanii (objawienie mocy, w jaki sposób się ona ujawnia z chaosu, skąd mam moc by go pokonać)

TABU - głęboki i fundamentalny zakaz kulturowy, którego złamanie powoduje spontaniczną i niejednokrotnie gwałtowną reakcję ze strony ogółu przedstawicieli tej kultury; może obejmować czynności, miejsca, przedmioty lub osoby. (definicja może nie pasować do definicji Eliade) - zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zwierzętami lub przedmiotami oraz przebywania w określonych miejscach; jego złamanie powoduje groźną w skutkach interwencję sił nadnaturalnych (MANA)

IKONOKLAZM - był ruchem wrogim kultowi ikon, świętych obrazów, które stanowiły przedmiot adoracji. (definicja może nie pasować do definicji Eliade)

IDOLATRIA - Jak człowiek wierzy w konkretną religię i na pewnym etapie swojego życia odrzuca prawdy wiary, które do tej pory uznawał za słuszne, to w tym miejscu pojawia się pewna pustka - pustkę tę stara się wypełnić za pomocą idoli. (definicja może nie pasować do definicji Eliade), kult przedmiotów wyobrażających bóstwa, w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie przez idolatrię rozumie się:

- oddawanie czci wyobrażeniom Boga (obrazom, posągom), a nie samemu Bogu

- oddawanie czci, należnej tylko Bogu, innym bóstwom, reprezentowanym przez posągi, statuetki, itp.

NUMINOSUM - przedpojęciowa percepcja bóstwa. Poczucie całkowitej wyższości i niedostępności numinosum.

ODCZUCIE NUMINOSUM -

bezpośrednie:

vox viva - duch w sercu,

pośrednie:

tremendum - strach i groza, okazałość i wzniosłość,

mysteriosum/minum - cud i tajemniczość.

2. Jak konstruuje sferę sacrum i profanum człowiek religijny - Eliadowski homo religiosus?

Człowiek religijny konstruuje świat na podstawie dwóch sfer. Sfera profanum to sfera trywialna, codzienna, bez znaczenia religijnego. Jest to zwykła sfera życia (codzienność). Sfera sacrum to świętość i wyższość. Coś mistycznego i niedostępnego, a tym samym to do czego dąży homo religiosus. Konstruktywnie jest to warstwa ważniejsza. Homo religio sus dzieli świat na sferę sacrum i sferę profanum, sferę kosmosu i sferę chaosu, sferę harmonii i sferę nieładu.

3. Jakie znaczenie w konstrukcji przestrzeni sacrum odgrywają pojęcia centrum, przodu, wysokości, strony prawej? Jak wyjaśnić wartościowanie kierunków przez człowieka?

Są to pewne ustalone kierunki sakralne. Góra - niebiosa, coś niepojętego, trudnego do osiągnięcia - człowiek doń dąży. Centrum - miejsce mistycznego oparcia, punkt centralny, świat się wokół tego kręci, teraźniejszość (tu i teraz), przód - kierunek życiowego progresu, awans, tam gdzie mamy zwrócony wzrok (twarz) to do czego dążymy w życiu, to co stoi przed nami. Strona prawa - ręka którą piszemy (większość), kierunek wskazówek zegara, Jezus siedzi po prawicy, ideologia sprawiedliwości i dobra, ruch uliczny, przeciwieństwo lewicy. Wartościowanie kierunków przez człowieka (według Yin-Fu Tuan) ma podłoże anatomiczne - głowa, rozum - góra; twarz, oczy - kierunek poruszania się i postrzegania świata; prawa ręka - ręka dominująca; centrum - miejsce w którym stoimy, miejsce podparcia świata.

4. Jakie wyobrażenia odzwierciedlają się w obrazach świętej góry, katedry, mandali, axis mundi, drzewa świata, hortus conclusus, miasta idealnego itd.?

Axis mundi - oś świata,

Święta góra - coś trwałego wiodącego do góry, dającego poczucie kontaktu z niebiosami, możliwość zbliżenia do boga

Drzewo świata - yggdrasil (kultura skandynawska), centrum świata, coś naturalnego, pnącego się ku górze, koncepcja świata, ich oparcie, wielowarstwowość (podziemie, ziemia, niebo), połączenie.

Katedra/wieża - Twory ludzkiej ręki, połączenie niebios i ziemi, sfera sacrum, chęć połączenia się z Bogiem.

Hortus conclusus - ogród zamknięty, piękno odgrodzone (róże - ku czci Maryi)

Miasto idealne - Jerusalem, budowane na bazie koła (figura idealna, boska).

Mandala - harmonijne połączenie koła i kwadratu, gdzie koło jest symbolem nieba, transcendencji, zewnętrzności i nieskończoności, natomiast kwadrat przedstawia sferę wewnętrzności, tego co jest związane z człowiekiem i ziemią. Obie figury łączy punkt centralny, który jest zarówno początkiem jak i końcem całego układu.

CZAS I PRZESTRZEŃ

1. Co jest przedmiotem proksemiki?

Proksemika jest to nauka zajmująca się badaniem wzajemnego wpływu relacji przestrzennych między osobami (zobacz: dystanse personalne) oraz między osobami a otoczeniem materialnym (zobacz: terytorialność) na relacje psychologiczne, sposób komunikacji, itp. Zajmuje się też wpływem odwrotnym, a także badaniem różnic pomiędzy tymi relacjami w różnych kulturach (wpływ sposobu budowania miast, mieszkań, osiedli, parków, oświetlenia ulic itp. na zachowania). Uznawana jest za naukę leżącą na pograniczu psychologii i antropologii.

Rodzaje przestrzeni interpersonalnej:

1. dystans intymny

2. dystans osobisty

3. dystans społeczny

4. dystans publiczny

5. dystans VIP

2. Jak w różnych kulturach konstruowana jest przestrzeń trwała i półtrwała? Przestrzeń dospołeczna i odspołeczna?

Trwała - miasta, architektura (Geografia).

Półtrwała - meble, przedmioty, wszystko co można przenieść.

W kulturze np. Japonia ruchome ściany, Anglia charakterystyczna sieć dróg, strona jezdni, która poruszają się samochody.

Przestrzeń dospołeczna np. francuska kawiarenka, sprzyja wchodzeniu ludzi w interakcje

Przestrzeń odspołeczna np. dworce kolejowe, nie sprzyja wchodzeniu ludzi w interakcje

3. Jaką rolę w podkreślaniu relacji władzy i dominacji mogą odgrywać dystanse nieformalne?

Dystans pomiędzy władzą a rządzonymi ukazuje stosunek hierarchiczny względem nich. Rządzący jest często oddalony lub góruje nad poddanymi, ukazując tym samym alienację wobec nich oraz swoje zwierzchnictwo (władza od Boga). Przykłady: Szef z pracownikiem przy olbrzymim biurku, król na tronie, przemówienia np. komunistyczne.

4. Jak wyjaśnić różnicę pomiędzy czasem mitycznym (cyklicznym) a czasem historycznym (linearnym)?

Czas mityczny (cykliczny) jest przeżywany przez osobę wierzącą wciąż od nowa. Pozwala wyrwać się z czasu historycznego (profanum) i powrócić do wcześniejszych istotnych wydarzeń (sacrum) nieustanny powrót do początków. Ma to na celu kosmogoniczne odnowienie świata i umożliwia przeżywanie czegoś wielokrotnie. Np. Święta.

Czas historyczny (linearny) - płynie od początku do końca. Jego początkiem jest kosmogonia, a końcem Armagedon. Osoby niewierzące są skazane na pobyt w nim.

5. Jaką funkcję społeczno-religijną pełnią tzw. rytuałów odnowy?

Patrz pytanie wyżej.

6. Jaką funkcję społeczną pełnią tzw. rites de passage?

Rytuał przejścia ma na celu wprowadzenie jednostki do specyficznej i określonej grupy lub ogółu społeczeństwa. Pozwala w symboliczny sposób dokonać hierarchizacji i systematyzacji w ramach symboliki zmiany. Np. Małżeństwo, Kapłaństwo, otrzęsiny, kocenie, złożenie przysięgi wojskowej. Rytuał przejścia zamienia człowieka w kogoś innego, jest też symbolem dorastania.

CIAŁO, CHOROBA I ŚMIERĆ W KULTURZE

1. Jak rozwijał się w cywilizacji zachodniej stosunek do ciała, nagości, przestrzeni intymnej?
   
   Średniowiecze
   Stosunek do ciała i nagości był dwojaki. Z jednej strony traktowano ciało jako siedzibę grzechu (to, co duchowe stworzył Bóg i jest dobre to, co cielesne jest miejscem grzechu i jest złe). Mnisi np. często nie mogli się w ogóle rozbierać, musieli cały czas być w szatach. Z drugiej zaś strony, społeczeństwo świeckie było „obeznane” z widokami nagich osób biegnących np. do łaźni, nawet całych rodzin. Sypiano nago, lub w ubraniach. Sypiano nago nawet całymi rodzinami lub grupami. Przestrzeń intymna/prywatna jako taka nie istniała - ludzie generalnie mieszkali, kąpali się i żyli w grupach.
   Wiek XVI - XIX
   Następowały poważne zmiany. W sferach wyższych zanikała swoboda np. sypiania nago. Pobudki i kładzenie się spać zostały wplecione w życie towarzyskie (np. we Francji). Często przyjmowano gości w pokojach, gdzie znajdowały się łóżka. Wraz z awansem szerszych grup mieszczańskich poranne i wieczorne rytuały kładzenia się spać i pobudki wchodziły w sferę intymną.
   W okresie powojennym wstawanie, kładzenie się, nagość były tematami tabu. Ta tendencja następowała wraz z upływem lat. Można jako przykład porównać czasy średniowiecza i dzisiejsze obyczaje.
   
   2. Co rozumiemy pod pojęciem „synchronu” i w jaki sposób ma ono wyjaśniać różnice kulturowe w podejściu do ruchów ciała?
   
   SYNCHRON koncepcja, która głosi, iż ludzie pozostający ze sobą w bezpośrednim kontakcie albo poruszają się równocześnie (całkowicie lub częściowo) albo nie, zakłócając tym samym ruch otaczających ich osób.

Ludzie związani są pewną hierarchią rytmów stanowiących „specyfikę kulturową” wyrażaną za pośrednictwem języka i ruchów ciała.

„Uderzający przykład grupowego synchronu uchwycił jeden z moich studentów realizując pewne zadanie semestralne. Ukrywszy się za porzuconym samochodem sfilmował dzieci tańczące i skaczące przez skakankę na szkolnym podwórku w czasie przerwy na lunch. Początkowo wydawało się, że każde dziecko zajęte jest czymś innym. Po chwili dostrzegliśmy, iż jedna z dziewczynek jest bardziej ruchliwa niż pozostałe dzieci. Dokładniejsza analiza ujawniła, że porusza się ona prawie po całym dziedzińcu szkolnym. Młody człowiek, autor tego filmu przeglądał go ciągle od nowa, przestawiając projektor na różną szybkość. Stopniowo dostrzegł, że cała grupa poruszała się w synchronii wobec jakiegoś określonego rytmu. Najbardziej aktywne dziecko - najruchliwsza dziewczynka - była dyrygentem, a właściwie aranżerem, który zinstrumentalizował rytm podwórka szkolnego! Nie tylko uświadomiliśmy sobie występowanie rytmu i taktu, lecz takt ów wydawał się nam znajomy. Przy pomocy przyjaciela, interesującego się muzyką rockową, znaleźliśmy melodię, która odpowiadała „naszemu” rytmowi. Następnie zsynchronizowaliśmy muzykę z zabawą dzieci i raz utrafiwszy w rytm, przekonaliśmy się, że muzyka pozostawała w synchronie z zabawą dzieci przez cztery i pół minuty, czyli przez czas trwania filmu! (Edward T. Hall, Poza kulturą)”




3. W jaki sposób ciało podlega przemianie w trakcie tzw. rites de passage?

Podczas rytuałów przejścia ciało może przechodzić najróżniejsze zmiany - poczynając od obcinania włosów (starosłowiańskie postrzyżyny albo wstępowanie do wojska - lub odwrotnie, zapuszczanie włosów lub noszenie konkretnej fryzury - plemiona irokezów, kozacy lub punki), piercing, wydłużanie uszu przez ciężarki (plemiona z wysp wielkanocnych) powiększanie ust (plemiona afrykańskie) wydłużanie szyi przez obręcze (plemiona afrykańskie), tatuaże, aż po drastyczne blizny, rany, samookaleczenie, ucinanie palców etc (np. żydowskie obrzezanie - bez urazy…). Mogą to być też zmiany fizjologiczne, zwykłe dorastanie.

4. Na czym polega mitologizacja gruźlicy w XIX wieku oraz raka i AIDS w XX wieku? W czym np. przejawia się estetyzacja choroby? Jakie mity są przypisywane tym chorobom?

Generalnie można opisać tak, że pomimo, iż są to choroby prowadzące do śmierci, wiąże się z nimi pewien mit - że niosą coś z sobą i mają również inne znaczenie, niż tylko zakażenie lub choroba. Dla przykładu gruźlica w XIX wieku (koniec romantyzmu w latach 40) niejednokrotnie była wiązana z poetami, w przekonaniu, że tylko osoba wrażliwa może zapaść na taką chorobę. Powstawały w kulturze obrazy osoby chorej, kaszlącej, słabej, piszącej wiersze np., cierpiącej - obraz nabierał innego znaczenia niż obrzydzenie, czy strach.
Z kolei HIV w XX w. kojarzony był ze środowiskiem (oczywiście na początku) homoseksualnym, z narkotykami, seksem, więc niejako przesiąkał tymi tematami. Obie choroby nabierały pewnego elementu tajemniczości.

5. Na czym polega proces medykalizacji śmierci i jakie mamy jego przejawy w kulturze zachodniej?

Medykalizacja jest powiązana z instytucjonalizacją śmierci. Dawniej jak ktoś umierał było to zjawisko mistyczne, duchowe i poruszające. Towarzyszyła przeważnie cała rodzina (scenki w stylu osoba kona w łożu, a wszyscy krewniacy dookoła). Przeżywano to bardzo i kontemplowano nad śmiercią. Dzisiaj przez te procesy nie mówi się o śmierci jako takiej. Używa się zgon, odszedł, etc. Ludzie konają często w samotności, w szpitalach albo hospicjach. Śmierć przeszła ze znaczenia mistycznego do biologiczno/medycznego procesu.

„Medykalizacja śmierci to tragedia samego umierania. Zderzenie człowieka umierającego: bezbronnego i cierpiącego, z instytucją szpitala i kompletnie obcymi dla niego jej reprezentantami, lekarzami i pielęgniarkami, jest straszne. Pacjent nagle znajduje się w nieprzyjaznej, nieznanej mu przestrzeni, wśród obcych. Często słyszy, że "nie rokuje", że już się go nie wyleczy. Jest poddawany zabiegom, których nie rozumie, boi się. Zbiera się nad nim konsylium, które w medycznym żargonie rozmawia o nim, ale nie z nim i nikt mu nawet nie wytłumaczy, co mówią lekarze, bo nie ma na to czasu i takiego zwyczaju. Nie ma przy nim bliskich, a jeśli nawet są, to najczęściej personel każe im wyjść, gdy pacjent umiera.”

6. Jakie różnice zachodzą pomiędzy nowożytnym wyobrażeniem „ars bene moriendi” a zapoczątkowanym w XIX wieku procesem „odwracania się” od śmierci?

Ars bene moriendi - sztuka dobrego umierania, książki. Nawiązywało do dobrego umierania - godzenia się ze śmiercią, przygotowywania się do niej poprzez ćwiczenia i rytuały (jak u Buddystów - bliscy śpiewali lub powtarzali słowa by uświadomić zmarłemu, że nie żyję (Doh!) ). Podchodzono w sumie do tego „Skoro mam umrzeć, to chociaż zrobię to jak najlepiej. W końcu umiera się tylko raz…”.

Dzisiaj doświadczamy zjawiska odwrócenia się od śmierci. Związane jest to z faktem, że umieralność jest znacznie mniejsza. Ludzie nie myślą o śmierci, unikają trwając w przekonaniu, że będzie tak jak jest teraz. Za wszelką cene wypieramy śmierć z naszego życia.

MIT TRADYCYJNY I WSPÓŁCZESNY

1.Jak definiowany jest mit w potocznym uzusie językowym - w etnografii i etnologii - w religioznawstwie - w strukturalizmie i semiotyce?
-W etnografii i etnologii jest traktowany jako tradycja święta, forma pouczająca. Stanowi swoistą naukę społeczeństwa pierwotnego. W religioznawstwie tworzy podstawowy wzorzec życia, począwszy od pracy, aż po seksualność, czy nawet odżywianie się. Jest to historia sakralna zapoczątkowana prawydarzeniem, kosmogonią. Urzeczywistnia sacrum. W języku potocznym mit funkcjonuje jako baśń, fikcja, która może pouczać. W teorii semiotycznej mit jest słowem, systemem komunikowania się, bądź nawet bezpośrednim komunikatem tzw. „Chorobą języka”. W strukturalizmie mit jest prymitywną próbą wytłumaczenia świata, nacisk jest położony głównie na jego formę. Podzielono go również na mitemy, jest traktowany jako nadbudowa klasycznej formy językowej (signifiant i signifie).

2. Jaką metodę proponuje strukturalizm do analizy tradycyjnego mitu greckiego? Na czym polega poszukiwanie wiązek opozycji binarnych oraz pomysł wyróżnienia mitemów?

Strukturalizm wprowadza pojęcie mitemu, jako pewnego motywu, toposu wykorzystywanego do budowania mitów. Proponuje badać mitologię wyróżniając owe mitemy, które tworzą pewien określony schemat charakterystyczny dla wszelkich mitów. Są one ułożone w schemacie opozycji binarnych. Tak jak w fonemach przykładem jest „dom -tom”, tak w mitach: Edyp żeni się ze swoją matką, Kadmos szuka swojej siostry - mitem pokrewieństwa. Edyp zabija sfinksa, Kadmos zabija smoka. Odnosi się do podobnych sytuacji, ale zależny jest od innego kontekstu, przekazuje coś innego (dom - tom)

3.Czym jest mit współczesny, analizowany przez semiotykę? Jaka jest jego struktura i stosunek wobec języka jako pierwotnego łańcucha semiologicznego? Jakie jest podłoże polityczne mitu współczesnego? Jakie są sposoby jego dekodowania (demistyfikacja mitu / dekodowanie warstwy denotacyjnej i konotacyjnej), jakie sposoby produkcji i odczytywania? Jakie mity współczesności obserwujemy wokół nas?

Semiotyka bada mit w dwojaki sposób. Po pierwsze traktuje go jako znak, który trzeba odkodować. Są tego cztery fazy:

- Denotacja (warstwa wzrokowa),

- Konotacja (interpretacja),

- wskazanie mistyfikacji,

- szukanie znaczenia.

Traktowany jest jako nadbudowa systemu językowego:

Jest to słowo pożyczone i oddane, ale już w innej formie.

Produkcja i odczytywanie:

1. Nastawienie cyniczne (szukam formy dla treści),

2. Nastawienie demaskatorskie (odbieram mit jako oszustwo),

3. Nastawienie czytelnika mitu (mit jako całość, bezmyślne jego pochłanianie).

Mit współczesny jest trafnie wykorzystywany we wszelkich tworach pochodzących głównie od władzy. Plakaty wyborcze, propagandowe itd.

JĘZYK JAKO KRYTERIUM CZŁOWIECZEŃSTWA

1. Na czym polega symbolizm języka?
   
   
   
   
   Symbolizm języka - zasada o uniwersalnym obrazowaniu, obejmująca cały zakres myśli ludzkiej. Magiczny klucz do świata. Znak językowy (to, to co widzimy i słyszymy) nie ma pośredniego połączenia z obiektem, który opisuje. Fazą pośrednią jest pojęcie mentalne, które jest ludzkim wyobrażeniem.
   
   2. Jak strukturalizm definiuje język oraz znak? Z jakiego typu znaków zbudowany jest język?
   
   Strukturalizm traktuje język jako system znaków. Dzieli je na znaczące (forma) i znaczone (treść). Znaki dzieli się na naturalne i konwencjonalne. Naturalne stanowią znaki, które każdy człowiek odbiera tak samo np. uśmiech. Znaki konwencjonalne to te ustalone np. pięść z podniesionym do góry kciukiem = wszystko ok, dobra lub podawanie sobie dłoni jako symbol witania się.
   
   3.Jakie są wyznaczniki języka ludzkiego wg Hocketta?
   

- Dwustopniowości struktury:

a) Aspekt fonologiczny (fonemy - bez znaczenia)
b) Aspekt gramatyczny (morfemy - znaczące)

Cechy:
a) Kreacyjność - zdolność tworzenia nowego (np. wyrazów). Używanie języka jest twórcze.
b) Arbitralność - brak związku między formą a treścią
c) Autonomiczność - używanie języka do mówienia o sprawach odległych w czasie i przestrzeni.
d) Transmisja kulturowa - niegenetyczne przekazywanie języka (Chomsky miał inne zdanie).
e) Przemienność ról nadawcy i odbiorcy - nadawca staje się odbiorcą. Słyszy to co mówi.
f) Nieciągłość.
g) Semantyczność

i) Specjalizacja

j) Całkowite sprzężenie zwrotne Nadawca-Odbiorca
k) Samozwrotność - walor metajęzykowy

l) Wyuczalność

m) Dwuznaczność/nadużywalność

3.Jakie są podstawowe funkcje języka w schemacie aktu komunikacji językowej?
O czym mówi hipoteza „światów myślowych” Sapira-Whorfa?

a)Funkcje języka w akcie komunikacji językowej:

- ekspresywna - nadawca
- impresywna - odbiorca
- metajęzykowa - kod
- symboliczna - informacyjna
- poetycka - komunikat
- fatyczna - kontakt
- magiczna


b) Światy myślowe:

- Jednostki ludzkie nie bytują w świecie obiektywnym w sposób bezpośredni, jest to zawsze bycie ukształtowane przez język, który ukierunkowuje myślenie
- Stąd tzw. realny świat jest w dużej mierze funkcją wzorów językowych. W konsekwencji symbolizm językowy ma podstawowe znaczenie dla kultury
- symbolizm językowy staje się modelem dla wszelkich innych zachowań, które podległe są analogicznym wzorom

4.Jak w komunikatach językowych przejawia się kod rozbudowany i kod ograniczony i jakie implikacje wnoszą cechy tych kodów do koniecznych założeń pedagogiki szkolnej?

Kod rozbudowany - logicznie uporządkowany język, relacjonowanie stanów uczuciowych wg przyjętych konwencji, wysoko rozwinięta argumentacja.

Kod ograniczony - krótkie zdania, równoważniki zdań, wysoka emocjonalność wypowiedzi - np. wulgaryzmy.

Kod rozbudowany implikuje w pedagogice szkolnej język bardziej naukowy, wyrafinowany. Ograniczony implikuje emocjonalność. Rozbudowany jest bardziej adekwatny do sfery szkolnictwa.

---