1. Wprowadzenie do mikroekonomii.

Ekonomia jest nauką badającą, w jaki sposób społeczeństwo gospodarujące decyduje o tym, co, jak i dla kogo wytwarzać.

Za ojca ekonomii uważa się Arystotelesa, choć nazwa może pochodzić o Ksenofonta. On jako pierwszy zwrócił uwagę na problemy ekonomiczne, mianowicie na problem pracy niewolniczej, czy problem ceny.

Mikroekonomia to królowa nauk społecznych, dział ekonomii zajmujący się badaniem i opisywaniem zjawisk gospodarczych związanych z indywidualnymi decyzjami producentów i konsumentów oraz wzajemnych zależności między tymi zjawiskami. Główną dziedziną mikroekonomii jest teoria rynku analizująca zależności między popytem i podażą i problemem równowagi na poszczególnych rynkach dóbr materialnych, usług oraz czynników produkcji.

Makroekonomia to dział ekonomii zajmujący się badaniem zjawisk i procesów zachodzących w całej gospodarce.

Między mikro i makroekonomią występują istotne różnice:

1. makroekonomia zajmuje się agregatami, potrzebuje jednak podbudowy ze strony mikroekonomii

2. mikroekonomia ze swej istoty jest statyczna

Oba działy mikro i makroekonomia wzajemnie się uzupełniają. Są w stosunku do siebie kompelmentarne.

W ekonomii stosowane są dwa podejścia:

1. podejście pozytywne,

2. podejście normatywne.

Ekonomia pozytywna to nauka zajmująca się opisywaniem i wyjaśnianiem zjawisk i procesów gospodarczych w taki sposób, aby możliwe było ich przewidywanie. Ekonomista stosujący podejście pozytywne powstrzymuje się od wyrażania sądów wartościujących. W przypadku ekonomii pozytywnej celem jest np. przewidywanie wpływu zmiany stawki płacy minimalnej na bezrobocie, a nie ocenianie sprawiedliwości tej zmiany stawki minimalnej; wzrost ceny pomidorów powoduje zmniejszenie ilości nabywanych pomidorów; ja sprzeciwiam się...

Ekonomia normatywna ustala słuszne stany gospodarcze i formułuje według określonego systemu wartości. Udziela ona odpowiedzi na pytanie, jak być powinno, formułując sądy wartościujące. Np. ceny odżywek dla dzieci są za wysokie; ja popieram...

W mikroekonomii wyróżnia się pojęcie rzadkości. Jest to cecha

miejscu ilość tych dóbr jest ograniczona w stosunku do potrzeb. Z powodu rzadkości musimy dokonywać wyboru, co do alokacji (czyli rozmieszczenia) zasobów zarówno w odniesieniu do poszczególnych osób, grup, społeczności, czy danego kraju. Ekonomiści posługują się metodą naukowego poznania życia gospodarczego, która polega na obserwacji, budowaniu modeli i tworzeniu teorii. Ważną rolę w teorii ekonomii odgrywa zasada ceteris paribus. Jest to zasada badania naukowego polegająca na założeniu, że wszystkie zjawiska oraz procesu, poza badanymi, w obrębie modelu nie zmieniają się.

1. Gospodarowanie jako proces dokonywania wyborów.

Istota procesu gospodarowania polega na dokonywaniu wyborów dotyczących zastosowania rzadkich zasobów w procesie konsumpcji produkcji i podziału. Decyzje te dotyczą, co produkować, jak produkować, ile, dla kogo, i od kogo? Cele gospodarowania wynikają z potrzeb ludzkich. Potrzebom nazywa się stan przeżywany przez człowieka, odznaczający się niespełnieniem określonych warunków jest nim subiektywne odczuwanie braku niezaspokojenia lub pożądania określonych warunków i rzeczy, które człowiek uważa za niezbędne do życia, rozwoju, realizowania ról społecznych itd.

Do potrzeb człowieka (wg A. Maslowa) zalicza się:

Samorealizacji

Uznania

Kontaktów społecznych

Bezpieczeństwa

Podstawowe (biologiczne)

Środkami zaspokajania potrzeb są dobra. Dobrem nazywa się każdy środek służący bezpośrednio, lub pośrednio do zaspokojenia potrzeb ludzkich. Szczególnym rodzajem dobra jest usługa, która służy do zaspokojenia potrzeb ludzkich, przez bezpośrednie wykonywanie pracy, określonych korzyści dostarczają człowiekowi pewne stany, takie jak: nieskażone środowisko, czas wolny od pracy.

Aby móc zaspokoić potrzeby, człowiek musi posiadać dobra produkcyjne, czyli dobra służące do wytwarzania różnych dóbr. Związek pomiędzy zaspokojeniem potrzeb, a dobrami produkcyjnymi jest taki, że jedno bez drugiego nie może istnieć.

Wyróżnia się następujące rodzaje dóbr:

1. dobra produkcyjne, kupowane lub wytwarzane w celu dalszego ich wykorzystania w procesie produkcji, np. papier

2. dobra konsumpcyjne, zużywanie zaraz po ich wyprodukowaniu lub zakupie, w celu zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych np. żywność

3. dobra materialne - ich wartość można oszacować w pieniądzu np. samochód

4. dobra niematerialne - nie można ich przedstawić w pieniądzu np. talent

5. dobra ekonomiczne - dobro wytwarzane w procesie produkcyjnym; inaczej produkt np. rower

6. dobro rzadkie - dobro którego ilość jest w danym czasie ograniczona w stosunku do potrzeb ludzkich np. ropa naftowa. Wszystkie dobra ekonomiczne są dobrami rzadkimi.

7. dobro pierwotne - dobro dostarczane do konsumpcji lub produkcji bezpośrednio przez przyrodę np. rudy miedzi

8. dobro wolne - dobro którego ilość jest nieograniczona w stosunku do potrzeb ludzkich np. powietrze, siła wiatru

9. dobro prywatne - kupowane lub wytwarzane i wykorzystywane przez pojedynczych ludzi albo członków małych, dobrowolnie tworzonych grup, np. żywność

10. dobro publiczne - to dobro kupowane lub wytwarzane i wykorzystywane przez duże grupy lub rządy, np. obrona narodowa, latarnie morskie

11. dobra substytucyjne - są to dobra zamienne np. masło i margaryna

12. dobra komplementarne - to dobra wzajemnie się uzupełniające np. samochód i benzyna

13. dobro luksusowe (dobro wyższego rzędu) - to takie dobro, którego ilość nabywana rośnie w większym stopniu niż wzrasta dochód i maleje w większym stopniu niż maleje dochód np. diamenty

14. dobro podstawowe - to takie dobro którego ilość nabywana rośnie wolniej niż dochód i maleje wolniej niż dochód np. chleb

Czynniki produkcji - dobra pierwotne i ekonomiczne oraz praca stosowane w produkcji do wytwarzania innych dóbr i usług. Dzielą się na:

1. ziemię (A) np. powierzchnia ziemi, gleba

2. pracę (L) np. ludzie wraz ze swoją wiedzą, zdolnościami

3. kapitał (K) np. maszyny, urządzenia

Krzywa możliwości produkcyjnych (granica możliwości produkcyjnych - pokazuje wszystkie kombinacje ilości dóbr konsumpcyjnych i produkcyjnych, które można wytworzyć zatrudniając w sposób efektywny wszystkie zasoby czynników produkcji przy danej technice wytwarzania.

Koszt alternatywny jest to najlepsza z utraconych możliwości w wyniku dokonywania wyboru.

Gdy koszt alternatywny jest stały to granica możliwości produkcyjnych jest liną prostą o ujemnym nachyleniu, natomiast gdy koszt alternatywny jest rosnący to granica możliwości produkcyjnych jest wklęsła. Wszystkie punkty na granicy są osiągalne w danym czasie, punkty poza granicą to zbiór kombinacji dóbr nieosiągalnych w danym czasie mimo że istnieje technika i dostępne zasoby, punkty wewnątrz granicy to kombinacje dóbr osiągalne w danym czasie, ale przy nieefektywnym wykorzystaniu czynników produkcji.

W sytuacji, kiedy chcemy zwiększyć produkcję jednego dobra to możemy to zrobić tylko po przez zmniejszenie produkcji drugiego dobra.

Produkt całkowity - oznaczany jest symbolem Q, jest to ilość dóbr wytwarzanych w danym czasie mierzona w jednostkach naturalnych np. tysiące ton węgla, hektolitry wina.

Produkt marginalny (produkt krańcowy) - oznaczany symbolem MP, jest to przyrost produktu całkowitego wynikający ze zwiększenia o jednostkę nakładu jednego ze zmiennych czynników produkcji.

Prawo malejącego produktu marginalnego - mówi, że w wyniku powiększania nakładu jednego czynnika produkcji przy

stałej ilości pozostałych czynników produkcji i niezmienionej technice wytwarzania po przekroczeniu pewnego poziomu początkowego następuje zmniejszenie. Jeżeli stopniowo powiększamy nakład jednego czynnika produkcji przy stałej ilości innych czynników produkcji i niezmienionej technice produkcji to z każdej dodatkowego jednostki czynnika produkcji otrzymamy coraz mniejszą ilość produkcji.

1. Podstawowe określenia rynku. Istota popytu i podaży w gospodarce rynkowej.

Współczesne gospodarki mają charakter gospodarek mieszanych. Oznacza to, że gospodarka regulowana jest zarówno przez rynek jak i przez państwo. Rynki umożliwiają kontakt nabywców i sprzedawców dóbr i usług.

Rynek definiujemy jako proces wzajemnego oddziaływania kupujących i sprzedających , w wyniku którego zostają określone ceny oraz ilość kupowanych i sprzedawanych dóbr.

W znaczeniu ekonomicznym rynek jest formą nawiązywania kontaktów między kupującymi i sprzedającymi w celu ustalenia warunków transakcji,: sposobu, miejsca, czasu oraz ilości ekwiwalentu nabywanego towaru. Pieniężny ekwiwalent jednostki towaru nazywamy ceną towaru (price).Liczba jednostek pieniężnych wymienianych na jednostkę towaru nosi nazwę ceny absolutnej lub nominalnej (nominal price).

O rynku możemy mówić w dwóch znaczeniach: ogólnym i konkretnym. W znaczeniu ogólnym rynkiem jest ogół transakcji kupna i sprzedaży towarów, dokonujących się w sposób dobrowolny i ciągły, w wyniku których zostają określone ceny nominalne oraz ilość nabywanych i sprzedawanych towarów. W sensie konkretnym zaś rynki są zróżnicowane. Możemy je podzielić ze względu na rodzaj towarów, zakres wymiany i legalność przedmiotu transakcji.

Ze względu na rodzaj towarów będących przedmiotem wymiany rynki podzielimy następująco:

• rynek dóbr i usług,

• rynek dóbr produkcyjnych,

• rynek pracy,

• rynek ziemi, a więc rynek tytułów prawnych do dóbr pierwotnych,

• rynek dóbr kapitałowych w formie obiektów produkcyjnych,

• rynek pieniężny,

• rynek kapitału finansowego, na którym towarami są papiery wartościowe, takie jak weksle, bony skarbowe, obligacje i akcje,

• rynek tytułów prawnych, takich jak patenty, licencje, znak firmowy.

Ze względu na legalność transakcji rynki dzielimy na:

• rynki legalne (białe), zgodne z obowiązującymi normami i aktami prawnymi,

• rynki półlegalne (szare) np. zatrudnienie bezrobotnych, którzy są na zasiłku,

• rynki nielegalne (czarne) np. handel żywym towarem, handel narkotykami.

Z punktu widzenia geograficznego rynki dzielimy na:

• rynek lokalny,

• rynek krajowy,

• rynek światowy.

Jednostki działające na wolnym rynku kierują się własnymi celami i starają się odnosić maksymalne korzyści, nie uciekając się do jakiejkolwiek pomocy ani udziału państwa. Idea głosząca, że system taki może rozstrzygać, co, jak i dla kogo wytwarzać, jest jedną z najstarszych w ekonomii i wywodzi się od sławnego szkockiego filozofa i ekonomisty, Adama Smitha. Opublikowana przez niego w 1776 r. książka Bogactwo narodów pozostaje do dziś klasycznym dziełem ekonomii. Smith dowodził, że kierujące się własnym interesem jednostki są w swoim postępowaniu prowadzone przez „ niewidzialną rękę” w kierunku takich działań, które służą celom społeczeństwa jako całości. Doktryna niewidzialnej ręki definiuje się jako ogół założeń, twierdzeń, przekonań z określonej dziedziny polityki, filozofii, właściwej danej szkole, danemu myślicielowi, ekonomiście. „Jeżeli pozostawi się jednostce swobodę działania, to jednostka dążąc do realizacji własnych celów, własnych korzyści przyczynia się do najlepszego rozwiązania problemów gospodarczych w skali całego społeczeństwa”

W każdej koniunkturze rynkowej ważnym elementem rynku jest określenie relacji ceteris paribus, bowiem określają one zmiany wysokości zysku producenta i stanowią podstawę do podejmowania decyzji co, jak i dla kogo produkować. Na rynku konkurencji doskonałej rozwiązania tych problemów odbywa się metodą prób i błędów, tj. kolejnych zmian decyzji w wyniku których następuje koordynacja działań wszystkich uczestników rynku. Mechanizm taki określany jest mianem mechanizmu rynkowego (market mechanism) i dokonuje on dystrybucji rzadkich zasobów dóbr konsumpcyjnych oraz alokacji czynników produkcji.

Popyt, krzywe popytu i czynniki

Analizując rynek od strony konsumenta analizujemy popyt. Popyt D to ilość dobra, jaką nabywcy są gotowi zakupić przy różnym poziomie cen, przy założeniu że wszystkie elementy charakteryzujące sytuację rynkową pozostają bez zmian. Między ceną a ilością nabywaną danego dobra zachodzi ujemna relacja. Jest to związane z prawem popytu. Gdy cena rośnie danego dobra ceteris paribus ilość nabywana na to dobro maleje, i odwrotnie- wraz ze spadkiem ceny danego dobra ceteris paribus, ilość nabywana na to dobo rośnie.

Na decyzję nabywców o ilości nabywanego dobra i na rozmiary transakcji na danym rynku wpływają nie tylko ceny danego dobra, lecz także różne inne czynniki, zwane ogólnie czynnikami niecenowymi. Funkcja popytu (demand function) jest więc w istocie funkcją wielu zmiennych. Wyraża zależność ilości danego dobra, która ogółem mogłaby zostać kupiona przez nabywców na danym rynku i w danym czasie, od ceny danego dobra i od czynników niecenowych

Czynniki (determinanty) popytu:

• cena danego dobra,

• cena innych dóbr substytucyjnych i komplementarnych. Jeżeli wzrost ceny dobra B przy niezmienionej cenie dobra A spowodował wzrost ilości dobra A i spadek ilości dobra B nabytej przez konsumentów, to oba dobra są dobrami substytucyjnym. Natomiast jeśli wzrost ceny dobra B przy niezmienionej cenie dobra A spowoduje spadek popytu na oba dobra, to dobra te są komplementarne.

• przewidywanie co do przyszłych zmian cen. Kupujący antycypują (wysprzedają) zakupy dóbr przewidując wzrost lub spadek cen.

• dochód konsumenta (suma pieniędzy posiadanych i dostępnych w danym czasie),

• użyteczność danego dobra, którą tłumaczy się w znaczeniu ekonomicznym jako preferencję i gusta. Są one trudne do określenia . Mają jednak znaczny wpływ na kształtowanie się popytu. Preferencję i gusta są cechą indywidualną, ale zarówno moda jak i reklama potrafią zmienić ilość nabywanych towarów,

• czynnik losowy- wykształcenie, stan cywilny, płeć, miejsce zamieszkania itp.

Aby analizować wpływ czynników na ilość nabywaną danego dobra musimy stosować zasadę ceteris paribus. Czynnikiem cenowym jest tylko cena danego dobra (wykres 1- wzdłuż krzywej popytu), natomiast czynniki niecenowe to wszystkie pozostałe wyżej wymienione (przesunięcie krzywej popytu w prawo lub w lewo- wykres 2).

Wykres 1

Przesunięcie wzdłuż krzywej popytu,
jako ilustracja prawa popytu

P

P₁

P₂ D (popyt)

Q₁ Q₂ Q

Wykres 2

Przesunięcie krzywej popytu

P

P₁

D1

D2 D

Q₂ Q Q₁ Q

Zachowania nietypowe konsumenta:

• Efekt Veblena: (inaczej efekt prestiżowy) polega na tym, że niektóre gospodarstwa domowe nabywają tym większe ilości danego dobra, im jest ono droższe. Korzyść konsumenta polega na detemonstrowaniu swoich możliwości konsumpcyjnych.

• Efekt snobizmu polega na tym, że niektóre gospodarstwa domowe mniej cenią te dobra, które nabywane i konsumowane są przez innych. Niektórzy konsumenci w ogóle eliminują je ze swoich zakupów.

Efekt owczego pędu polega na tym, że gospodarstwo domowe tym bardziej sobie ceni dane dobro, im więcej nabywają go inni konsumenci.

Podaż, krzywe podaży i czynniki

Podaż S to ilość dobra, jaką sprzedawcy są gotowi zaoferować przy różnym poziomie cen. Podobnie jak to było z popytem, obserwacje rynku są podstawą do konstruowania krzywej podaży ilustrującej, ceteris paribus, zależność między ilością danego dobra oferowanego na sprzedaż a ceną danego towaru. Funkcja podaży jest funkcją o dodatnim, rosnącym nachyleniu. Wyraża ona prawo podaży, głoszące, że w miarę wzrostu ceny ilość danego dobra oferowana na sprzedaż rośnie, i odwrotnie: w miarę spadku ceny oferta sprzedaży zmniejsza się, ceteris paribus.

Wykres 3

Przesunięcie wzdłuż krzywej podaży, jako ilustracja prawa podaży

P

S(podaż)

P₁

P₂

Q₂ Q₁ Q

Wykres 4

Przesunięcia krzywej podaży

P

S₂ S S₁

P

Q₂ Q Q₁ Q

Ilustracją prawa podaży jest przesunięcie wzdłuż krzywej podaży

(wykres 3) , wywołane zmianą czynnika cenowego. Oznacza ono zmianę ilości oferowanej na sprzedaż pod wpływem zmiany ceny, ponieważ ceteris paribus każdej cenie odpowiada inna oferta sprzedaży.

Zmianę podaży ilustruje (wykres 4):

• w prawo w dół, jeżeli przy danej cenie następuje wzrost podaży,

• w lewo w górę, jeżeli przy danej cenie następuje spadek podaży.

Przesunięcie krzywej podaży interpretujemy jako wzrost lub zmniejszenie się ilości danego dobra oferowanej na sprzedaż na danym rynku wyłącznie pod wpływem czynników niecenowych.

Czynniki ( determinanty) podaży:

• cena danego dobra,

• ceny czynników produkcji, które wpływają na poziom zysku producenta,

• poziom techniczny produkcji,

• podatki

• koszty transportu itp.,

Na pozostałe czynniki składają się :

• dążenie do osiągnięcia zysku np. przyjęta strategia rozwoju przedsiębiorstwa, firmy,

• skłonność do ryzyka,

• horyzont czasowy decyzji,

Cena równowagi rynkowej i cena równoważąca rynek

Stan równowagi rynkowej- jest to taka sytuacja, w której siły działające na rynku równoważą się , tzn. nie występuje tendencja do zmiany ceny oraz ilości oferowanej na sprzedaż i ilości nabywanej. Graficznie stan równowagi rynkowej na rynku dobra wyznacza nam punkt przecięcia krzywej podaży i popytu określany symbolem E.

Wykres 5

Stan równowagi rynkowej

P S

P_E E

D

Q_E Q

Punkt przecięcia krzywej podaży i popytu to równowaga w ujęciu L. Walrasa i A. Marshalla.

Każdy podmiot gospodarczy reaguje na cenę zgodnie z zasadą ograniczonej maksymalizacji korzyści. Nabywcy zostali uporządkowani w zależności od tego, jaką najwyższą cenę są skłonni zapłacić na nabycie określonej ilości danego dobra; sprzedawcy zaś są uporządkowani w zależności od tego, za jaką najniższą cenę są skłonni sprzedać określone ilości tego dobra.

Kontrola cen przez państwo stwarza możliwość utrzymania ceny na poziomie odbiegającym od ceny równowagi rynkowej.

Jeżeli rząd ustali cenę poniżej ceny równowagi rynkowej, tzw. cenę maksymalną, to jest to przyczyną powstania na rynku niedoboru rynkowego (niedobór podaży). Cena ta ma za zadanie chronić interesy nabywców, ponieważ cena maksymalna to cena powyżej której dany towar nie może być sprzedany.

Wykres 6

Wprowadzenie ceny maksymalnej przez rząd

P S

P_E E

P_max niedobór

D

Q_S Q_E Q_D Q

Rząd wprowadzając regularnie prawne ceny maksymalne zobowiązuje się do objęcia tego segmentu rynku np. ceny mieszkań komunalnych. Alokacja dostępnej podaży w sytuacji, gdy cena maksymalna (pułap cenowy) są skuteczne, to muszą być zastosowane inne niż rynkowe sposoby alokacji:

• kto pierwszy, ten lepszy (mieszkania komunalne),

• sprzedawca sam decyduje, komu sprzeda rzadkie dobro- alokacja zgodna z preferencjami sprzedawców,

• władza gospodarcza racjonuje dobra wykorzystując to tego talony, bony, przydzielając je wg różnych kryteriów.

Jeżeli natomiast rząd ustali cenę powyżej ceny równowagi rynkowej, tzw. cenę minimalną, to jest to przyczyną powstania nadwyżki rynkowej. Cenę minimalną wprowadza rząd , by chronić interesy producenta.

Wykres 7

Wprowadzenie ceny minimalnej przez rząd

P S

nadwyżka

P_min

P_E E

D

Q_D Q_E Q_S Q

Ceny minimalne najczęściej występują na produktach rolnych oraz nakładach czynników produkcji.

4. Elastyczność funkcji popytu i podaży.

Wiedząc, że ilość nabywana danego dobra i ilość oferowana na sprzedaż ulega zmianie dzieje się to:

1. pod wpływem zmiany ceny tego dobra

2. pod wpływem zmiany czynników niecenowych

Aby zmierzyć jak wpływają różne czynniki na zmiany ilości nabywanej i sprzedawanej posługujemy się miernikiem nazwanym elastycznością funkcji.

Wyróżnia się następujące rodzaje elastyczności:

1. elastyczność cenowa popytu - jest miarą reakcji nabywanej dobra na zmianę ceny tego dobra c. p.

2. elastyczność mieszana popytu - miara reakcji ilości nabywanej dobra A na zmianę ceny dobra B c. p.

c) elastyczność dochodowa popytu - miara reakcji ilości nabywanej danego dobra, spowodowanej zmianą dochodów konsumentów c. p.

d) elastyczność cenowa podaży - miara reakcji ilości oferowanej dobra na zmianę ceny tego dobra c. p.

e) elastyczności punktowa - miara elastyczności w danym punkcie krzywej popytu (podaży)

Elastyczność cenowa popytu ma wartość ujemną, ale Marshal wprowadził wartość bezwzględną z elastyczności cenowej popytu. Znajomość elastyczności cenowej popytu na dane dobro odgrywa istotą rolę w ocenie sytuacji rynkowej przez producenta i sprzedawcę. Przychód ze sprzedaży producentów (TR) możemy określić jako iloczyn ilości danego dobra nabytej w danym czasie i jego ceny.

TR = Q*P

Z tego punktu widzenia popyt możemy podzielić na trzy kategorie:

1. jeżeli e=1 to przychód ze sprzedaży pozostaje bez zmian (TR jest maksymalny). Jest to popyt o elastyczności jednostkowej

2. jeżeli e>1 to TR wzrasta wraz ze spadkiem ceny, TR maleje wraz ze wzrostem ceny (ponieważ dobra posiadają niski substytut). Popyt określa się wówczas jako elastyczny.

3. Jeżeli e<1 to TR wzrasta wraz ze wzrostem ceny, TR maleje wraz ze spadkiem ceny (ponieważ dobra nie posiada bliskich substytutów). Popyt określa się wówczas jako nieelastyczny.

Czynniki od których zależy elastyczność cenowa popytu na dane dobro:

1. stopień substytucyjności. Im więcej substytutów na dane dobro tym większy jest współczynnik elastyczności cenowej. Dla dóbr doskonale substytucyjnych popyt jest doskonale elastyczny. Dla dóbr, które nie mają bliskich substytutów, lub nie mają substytutów popyt jest doskonale nieelastyczny, określany jako popyt sztywny.

2. rodzaj dóbr. Popyt na dobra wybitnie podstawowe, np. na sól kuchenną, jest w zasadzie nieelastyczny od popytu na dobra luksusowe. Dobra podstawowe muszą być bowiem używane w stałej ilości, niezależnie od zmiany ich ceny

3. znaczenie dobra dla konsumenta: dobro o dużym znaczeniu - to, które ma stosunkowo duży udział w budżecie konsumenta. Popyt na takie dobra jest stosunkowo elastyczny.

4. poziom ceny towarów. Elastyczność cenowa popytu jest różna w różnych punktach krzywej. Generalnie im wyższy poziom ceny tym elastyczność cenowa popytu jest większa.

5. czas trwania zmiany ceny. Elastyczność cenowa popytu w dłuższym okresie czasu jest większa niż w krótkim, a więc im dłużej trwa zmiana ceny tym większy jest współczynnik elastyczności cenowej popytu.

Elastyczność mieszana popytu. Jeżeli owa elastyczność jest większa od zera to przy interpretacji wyniku stwierdzamy, że są to dobra substytucyjne w stosunku do siebie, jeżeli elastyczność mieszana popytu jest równa zero to dobra te są dobrami niezależnymi, jeśli zaś elastyczność mieszana popytu jest mniejsza od zera to dobra te są dobrami komplementarnymi.

Elastyczność dochodowa popytu. Stanowi kryterium klasyfikacji dóbr. Jeżeli elastyczność dochodowa ma wartość większą od 0 to są to dobra normalne: luksusowe, podstawowe; gdy elastyczność dochodowa popytu jest większa od 1 to są to dobra luksusowe, a gdy jest w przedziale od 0 do 1 to są to dobra podstawowe. Elastyczność dochodowa popytu mniejsza od zera wskazuje, że są to dobra podrzędne.

Elastyczność cenowa podaży. Jeżeli wartość elastyczności cenowej podaży jest większa od 1 wówczas interpretujemy iż podaż jest elastyczna, gdy elastyczność cenowa podaży jest równa 1 to podaż jest jednostkowo elastyczna, zaś gdy elastyczność cenowa podaży jest mniejsza od 1 to podaż jest nieelastyczna. Elastyczność cenowa podaży zależy od:

1. rodzaju dobra. Doskonałą nieelastycznością charakteryzują się takie towary, jak dzieła sztuki i zasoby bogactw naturalnych oraz ziemi

2. czas reakcji. A. Marshal wyróżnił trzy fazy w których podaż charakteryzuje się odmienną elastycznością:

• okres infrakrótki, w którym podaż jest stała, a elastyczność cenowa podaży równa się 0,

• okres krótki, w którym podaż może wzrosnąć o tyle, o ile jest to możliwe przy stałym potencjale produkcyjnym. Można to osiągnąć jeżeli producenci nie wykorzystują w pełni możliwości produkcyjnych swoich firm. Elastyczność podaży jest względnie nieduża.

• okres długi, w którym firmy mogą podjąć prace inwestycyjne a do danej branży mogą wejść nowe firmy co spowoduje wzrost możliwości produkcyjnych danego dobra. Elasytczność podaży jest wówczas stosunkowo duża.

2. Koszty przedsiębiorstwa

Przedsiębiorstwo, aby wytwarzać dobra i usługi ponosi określone nakłady. Producent nabywając dobra i usługi (czynniki produkcji) płaci na nie określoną cenę.

Kosztami produkcji nazywamy wydatki pieniężne ponoszone w związku z działalnością gospodarczą np. zakup maszyn i urządzeń, zakup surowców i materiałów, zatrudnienie pracowników, itp.

Produkcja (wytwarzanie) dóbr wiąże się z ponoszeniem kosztów faktycznych którym towarzyszą określone koszty alternatywne, oznaczające utratę korzyści jaką można byłoby uzyskać, gdyby posiadane zasoby zostały wykorzystane w inny sposób. Każdej decyzji towarzyszy inny koszt alternatywny.

Menedżer - osoba, która organizuje i bieżąco kieruje działalnością danego przedsiębiorstwa

Przedsiębiorca - osoba, która spełnia funkcje wprowadzania innowacji i ponosi związane z tym ryzyko.

Zysk księgowy - zysk wynikający z kalkulacji księgowej, różnica między przychodami ze sprzedaży a kosztami

Zysk ekonomiczny (TP) - różnica między przychodami ze sprzedaży a całkowitymi kosztami ekonomicznymi TP = TR - TC

Koszty prywatne - koszty ponoszone przez przedsiębiorstwo, określane także mianem kosztów własnych.

Koszty społeczne - są to oprócz kosztów prywatnych również tzw. koszty zewnętrzne ponoszone przez osoby trzecie, niezwiązane z daną działalnością produkcyjną.

Koszty implicite - wyrażone w jednostkach pieniężnych koszty alternatywne, stanowiące utraconą możliwość uzyskania przez właściciela firmy właściciela firmy najlepszych korzyści związanych z podjęciem innych działalności i z innym zastosowaniem czynników produkcji będących jego własnością.

Koszty explicite - to koszty księgowe prywatne. Są to wydatki poniesione przez przedsiębiorstwo na zakup czynników w produkcji, produktów, usług niezbędnych do uruchomienia i wytworzenia określonej produkcji.

Podstawowe kategorie kosztów:

Koszt całkowity -(TC) - w sensie ekonomicznym to suma kosztów stałych i zmiennych. TC = FC + VC Stanowią go wydatki alternatywne i niealternatywne poniesione na zakup czynników produkcji niezbędnych do wytwarzania określonej ilości produkcji.

Koszt stały (FC) - koszt ponoszony przez przedsiębiorstwo niezależnie od ilości produkcji. Do kosztów stałych zaliczamy:

• opłata za wieczyste użytkowanie

• dzierżawa

• energia do oświetlenia hal, ulic, itp.

• opłata stała (licencyjna)

• opłata za wynajem budynku

• opłata za ubezpieczenie

• odsetki od kapitału

• czynsz

• amortyzacja

• podatek od nieruchomości, gruntu

Koszt zmienny (VC) - koszt, który zmienia się wraz ze zmianą ilości produkcji, a więc ze zmianą nakładu zmiennych czynników produkcji. Do kosztów zmiennych zaliczamy:

• płace menedżerów (brygadzistów)

• płace pracowników produkcyjnych

• koszty zużycia energii, gazu, wody

• wydatki za zakup materiałów, surowców

• cła

• podatek akcyzowy

Koszt marginalny (MC) - przyrost kosztu spowodowany dodatkowym nakładem czynników niezbędnych do wytworzenia dodatkowej jednostki produkcji MC =
=

Przeciętny koszt całkowity (AC) - koszt całkowity przypadający na jednostkę produktu AC =

Przeciętny koszt stały (AFC) - koszt stały przypadający na jednostkę produktu AFC =

Przeciętny koszt zmienny (AVC) - koszt przeciętny przypadający na jednostkę produktu AVC =

Produkt przeciętny (AP) - produkt przypadający na jednostkę nakładu czynnika produkcji AP =

Przychód całkowity (utarg całkowity) TR = P*Q

Pamiętaj w krótkim okresie występują koszty stałe i zmienne, zaś w długi okresie występują tylko koszty zmienne.

1. Konkurencja doskonała jako rynek doskonale przejrzysty.

CECHA RYNKU	KONKURENCJA DOSKONAŁA	OLIGOPOL	KONKU-RENCJA-MONOPO-LISTYCZNA	MONOPOL
Ilość kupujących i ich siła ekonomi -miczna .	Wielu kupujących , których siła ekon . jest b . mała i żaden z kupujących nie ma wpływu na kształtowanie się rynku .	Wielu kupujących bez możliwości kształtowania rynku .	Wielu kupujących .	Wielu kupujących , z których żaden nie ma siły kształtowania rynku .
Liczba sprzedają - cych .	Wielu , z których żaden nie ma siły oddziaływania na rynek .	Kilku lub kilkunastu .	Wielu .	1 sprzedawca .
Rodzaj produktu .	Jednorodny homogeniczny .	Jednorodny homogeniczny lub heterogeniczny .	Zróżnicowany , ma bliskie substytuty .	Nie ma bliskich substytutów .
Cena i wielkość produkcji .	Nie ma kontroli cen i wielkości produkcji .	Względna kontrola cen i wielkości produkcji .	Słaba kontrola produkcji .	Kontrola cen i wielkości produkcji .
Wejście i wyjście na rynek .	(wolne) Nie ma barier ani wejścia , ani wyjścia .	(ograniczone) Względnie silne bariery wejścia .	(słabo ograniczone) Słabe bariery wejścia , ale aby wejść na rynek trzeba ponieść koszty różnicowania produktu i reklamy .	(zablokowane) Silne bariery wejścia do branży : -techniczne -prawne -ekonomiczne .
Kształto -wanie ceny przez Sprzeda -jących .	Sprzedawca jest cenobiorcą .	Sprzedawca jest cenotwórcą .	Sprzedawca jest cenotwórcą .	Sprzedawca jest cenotwórcą .
Ksztalto-wanie cen przez kupują- Cych	Kupujący są cenobiorcami .
Warunki równo -wagi w Okresie Krótkim .	P = MC i P > min AVC	MR = MC P* > AVC	MR = MC P > AVC	np. MR = MC P > AVC
Czym konkurują Rynki	Kosztami	Ceną , różnicowaniem produktu , obniżaniem kosztów, marką, reklamą, promocją	Kosztami , różnicowaniem produktu, marką, reklamą, promocją	Nie ma konkurencji
Dostępność informacji (przejrzystość rynku)	Rynek doskonale przejrzysty (informacja doskonała)	Rynek nie jest doskonale przejrzysty	Rynek przejrzysty	Pełna przejrzystość rynku

Model rynku doskonale konkurencyjnego jest budowany według następujących założeń:

1. jednorodność produktu - produkty każdego z producentów są identyczne, nie posiadają znaków firmowych, a dla nabywców posiadają taką samą użyteczność. Przykłady: giełda złóż, giełda zbóż, giełda papierów wartościowych

2. rozproszenie popytu i podaży - istnieje wiele producentów (sprzedających) i wielu nabywców (kupujących). Jest ich tak wielu, że udział każdego z nich w zysku jest stosunkowo niewielki. Siła ekonomiczna każdego z tych produktów jest

3. niewielka i żaden z nich nie wywiera wpływu na poziom ceny rynkowej.

4. Pełna mobilność czynników produkcji - przyjmujemy założenie, że czynniki produkcji mogą bez przeszkód być przesuwane między różnymi gałęziami i regionami

5. Swoboda wejścia i wyjścia - oznacza to, że nie istnieją żadne przeszkody w tworzeniu i likwidowaniu przedsiębiorstwa

6. Doskonała przejżystość rynku - wszyscy kupujący i sprzedający posiadają pełną informację o produktach i cenie

7. Doskonała podzielność dóbr i czynników produkcji - oznacza, że i czynniki produkcji i dobra mogą być nabywane i stosowane w dowolnie małych ilościach

8. Bierna rola rządu - który nie zakłóca samoczynnych procesów rynkowych

Jeżeli są spełnione założenia od 1 do 4 to mówimy o czystej konkurencji

W warunkach doskonałej konkurencji cena na produkt danej firmy jest ukształtowana przez relację między podażą na popytem na danym rynku. Firma doskonale konkurencyjna cenę przyjmuje jako daną. Popyt w firmie konkurencji doskonałej jest popytem doskonale elastycznym (P = MC = MR = AR)

Warunek konieczny do wszystkich zadań w krótkim okresie to P = MC (jest to warunek konieczny, ale nie wystarczający, gdyż P = MC > AC).

Ogólna zasada optymalizacji:

1. MR>MC rozszerzenie produkcji

2. MR=MC sytuacja optymalna

3. MR<MC redukowanie produkcji

8. Monopol, Konkurencja monopolistyczna, Monopol dyskryminujący, Oligopol

Monopol- jest to taka struktura rynku, gdzie na rynku danego dobra znajduje się jedna firma, która składa się na gałąź:

• sytuacja, kiedy występuje jeden nabywca, a wielu producentów określana jest jako monopol popytu tzw. monopson,

• gdy występuje jeden sprzedawca to monopol podaży określamy jako monopol,

• po stronie popytu i po stronie podaży występuje po jednym podmiocie i jest to monopol bilateralny,

Monopol ma charakter przejściowy. Trwały monopol jest możliwy tylko wówczas, jeżeli chroniony jest przez państwo.

Cechy monopolu:

• jeden producent nie posiadający konkurencji,

• brak bliskich substytutów,

• monopolista posiada kontrolę nad ceną, a wynika to z faktu, że jest on jedynym producentem, dostawcą danego produktu,

• sprzedawca jest cenotwórcą.

Monopolista jest tylko jeden na rynku np. jedyny we Wrocławiu dostawca gazu, energii, PKP ale tylko na przewozy towarowe.

Krzywa popytu na dany produkt jest krzywą monopolisty, który może wpływać na zmianę ceny, poprzez zmianę wielkości produkcji swego produktu.

P,C

d (popyt monopolisty)

Q

CHARAKTERYSTYKA RYNKU PO STRONIE POPYTU

Popyt Podaż	Wielu	Kilku	Jeden
Wielu	Konkurencja doskonała	Oligopol ( oligopsol )	Monopol popytu ( monopson )
Kilku	Oligopol podaży	Oligopol bilateralny ( dwustronny )	Monopson ograniczony
Jeden	Monopol podaży ( monopol )	Monopol ograniczony podaży	Monopol bilateralny ( dwustronny )

Jeżeli jest to dla niego korzystne, to monopolista wykorzystuje swoją siłę. Monopolista zna wielkość popytu na swój produkt i elastyczność popytu na dane dobro. Monopolista ma do dyspozycji cały popyt na swój produkt. Monopolista praktycznie nie reklamuje swoich produktów.

W warunkach monopolu, krzywa popytu ma nachylenie ujemne. Ilość nabywana jest funkcją ceny danego dobra Q_D= D(P). Elastyczność cenowa popytu jest w przedziale (o, nieskończoność)

Warunek konieczny do wszystkich zadań to MR = MC

Konkurencja monopolistyczna - konkurencja między producentami, którzy dokonali pełnego zróżnicowania swego produktu, przez co wyodrębnili z całego rynku segment na którym uzyskali wyłączność wobec lojalnych klientów. Przykłady: usługi lekarskie we Wrocławiu, usługi fryzjerskie we Wrocławiu, itp.

Cechy konkurencji monopolistycznej:

1. na rynku występuje wiele producentów z których każdy dostarcza niewielką cześć podaży

2. nabywcy preferują produkty i ich dostawców, dostawcy preferują określonych nabywców

3. producenci konkurują między sobą znając popyt na swój produkt

4. rynek przejrzysty

5. sprzedawcy nie zachowują się strategicznie.

Monopol dyskryminujący (dyskryminacja cenowa) - różnicowanie cen przez firmę monopolistyczną nieuzasadnione różnicami w kosztach wytworzenia. Przykłady: stosowanie zróżnicowanych cen przez lekarzy dla bogatszych i biedniejszych pacjentów, zróżnicowanie cen przy sprzedaży biletów do kin i teatrów dla młodzieży i dorosłych

Oligopol - to taki rynek, którego nie opisujemy przy pomocy jednego uniwersalnego modelu. Forma rynku na którym występuje niewielu uczestników po stronie podaży (oligopol podaży), po stronie popytu (oligopol popytu) lub po obu stronach (oligopol bilateralny). Przykłady: Europejska Wspólnota Węgla i Stali, OPEC, produkcja samochodów

Wyróżnia się:

• oligopol homogeniczny - oligopol podaży, którego uczestnicy dostarczają na rynek identyczne produkty np. rynek przypraw tradycyjnych, produkcja cukru

• oligopol herterogoniczny - oligopol podaży, którego uczestnicy dokonują dyferencjacji produktu np. rynek telefonii komórkowych (operatorzy), rynek kawy

KARTEL- jest grupą firm, które wchodzą w porozumienie zachowując się jak pojedynczy monopolista i maksymalizują sumę swych zysków.

Kartel z punktu widzenia legalności dzielimy na:

• legalny i jawny np. Europejska Wspólnota Węgla i Stali, OPEC (Organizacja Państw Eksporterów Ropy Naftowej), której członkowie spotykają się regularnie, aby ustalić poziom cen i produkcji,

• nielegalne i tajne (zmowy) np. kartel narkotykowy

• współpraca w zakresie wybranych dziedzin działalności tzn. alianse np. wspólne badania naukowe, prowadzenie wspólnej rezerwacji miejsc w samolotach przez linie lotnicze

Zmowa jest jawnym lub tajnym porozumieniem między przedsiębiorstwami, które ma na celu uniknięcie wzajemnej konkurencji.

Współpraca w oligopolu może przybierać różne formy:

1. pełna współpraca - polega na połączeniu lub przejęciu przedsiębiorstw i utworzeniu jednego nowego przedsiębiorstwa

2. współpraca może dotyczyć ustalania cen - ustalanie wielkości produkcji i podziału rynku; ta forma współpracy ma formę kartelu

Bariery wejścia i wyjścia na rynek

Zarówno w monopolu jak i oligopolu występują silne bariery wejścia i wyjścia na rynek.

Przez swobodę wejścia rozumie się stan, kiedy wszystkie przedsiębiorstwa mają dostęp do tych samych technologii. Natomiast przez możliwość wyjścia z gałęzi rozumiemy sytuację, gdy nie istnieją utopione, czyli bezpowrotnie utracone nakłady, a opuszczając daną gałąź przedsiębiorstwo może odzyskać wszystkie poniesine do tej pory wydatki inwestycyjne, łącznie z pieniędzmi wydanymi na zdobycie wiedzy i podniesienie renomy przedsiębiorstwa.

Rynek sporny to rynek, ma którym istnieje swoboda wejścia i wyjścia. Umożliwia zastosowanie taktyki nagłego wtargnięcia i natychmiastowego wycofania się z gałęzi.

Naturalna bariera wejścia to taka bariera, która nie została rozmyślnie stworzona przez działające już w gałęzi firmy. Im trudniejsze do pokonania są takie bariery naturalne, tym bardziej uzasadnione będzie zlekceważenie groźby konkurencji ze strony potencjalnych przybyszów. Gra w oligopol zostaje wówczas ograniczona do konkurencji między działającymi przedsiębiorstwami. Tam, gdzie naturalne bariery wejścia są niskie, może zajść jeden z dwóch przypadków:

• albo istniejące już firmy zaakceptują tę sytuację i groźba konkurencji ze strony przybyszów zapobiegnie nadużywaniu przez nie siły rynkowej,

• albo też stare przedsiębiorstwa będą starały się same stworzyć jakieś dodatkowe bariery wejścia.

Istnienie monopolu uzależnione jest od istnienia barier blokujących wejście na rynek. Bariery te mogą mieć charakter:

• barier ekonomicznych,

• barier technicznych,

• barier prawnych.

Ograniczenie wejścia do branży występuje w przypadku:

• wyłącznej własności na określone surowce,

• posiadanie patentu na dany produkt,

• wyłączność sprzedaży na danym regionie, na danym rynku regionalnym,

• posiadania prawa do marki.

Wyżej wymienione czynniki mogą być potencjalnymi źródłami monopolu, ale powstanie monopolu jest możliwe tylko wówczas, jeżeli:

• państwo prowadzi politykę protekcyjną blokującą możliwość wejścia na rynek np. koncesje, licencje, polityka importowa,

• różnicowanie produktów przez producentów. Producent tworzy dla swojego produktu odrębny popyt, zamykając możliwości substytucji.

---