Niedostosowanie społeczne to problem (Konopnicki):

1. Społeczny - uniemożliwia konstruktywną socjalizację jednostki w środowisku, czego skutki bezpośrednio lub pośrednio odczuwają róże warstwy społeczne

2. Psychologiczny - w wyniku zaburzeń osobowości, charaktero lub psychopatycznych, powoduje defekty w sferze kontaktu, aktywności i harmonii życia wewnętrznego jednostki

3. Pedagogiczny - z powodu dewiacji osobowościowych utrudnia adaptację, edukację i wychowanie.

Rodzaje niedostosowania społecznego

Według J. Konopnickiego wyróżniamy trzy podstawowe rodzaje niedostosowania społecznego:

a) manifestowane w postaci zahamowania jednostki w środowisku

b) manifestowane postawą demonstracyjno - bojową jednostki w środowisku

c) manifestowane skrajną aspołecznością. Pod pewnymi względami zawiera ona cechy zahamowania, a pod innymi - wyraźnej wrogości do otoczenia. Różni się jednak od nich. Nie jest to zasadniczo niedostosowanie (z psychologicznego punktu widzenia), bo jednostka nie cierpi z powodu swojej sytuacji. Jednak z uwagi na ogromną szkodliwość społeczną wymaga zajęcia się takimi jednostkami, chociażby po to, by wiedzieć, przed kim i dlaczego chronić społeczność dziecięcą.

Niedostosowanie społeczne manifestowane w postaci zahamowania jednostki w środowisku

Wyróżnić tutaj możemy cztery podrodzaje:

1. Brak zaufania do ludzi, nowych rzeczy i sytuacji

Ten syndrom obejmuje symptomy osłabienia naturalnej pewności siebie. Dzieci takie nie mogą przemóc swej ostrożności wobec obcych, nie mogą skutecznie rywalizować ze swoimi rówieśnikami. Rzadko kiedy są dokuczliwe dla innych. Ten rodzaj zachowania występuje bardzo często u dzieci pochodzących z tzw. dobrych domów o korzystnych warunkach materialnych, bądź u dzieci, które napotykają na trudności w nauce szkolnej. Jest to reakcja obronna przed niepowodzeniami szkolnymi, która przy pomyślnej sytuacji dziecka, wyraźnie osłabia się, chociaż nie w każdym przypadku. U dzieci z tej grupy występuje brak zaufania w każdej sytuacji, na każdym kroku, podczas gdy dzieci normalnie przechodzą do innego typu działalności bez utraty zaufania we własne siły, jeżeli jakaś praca im się nie udaje. Ponadto dziecko takie nie stara się w ogóle osiągnąć większej skuteczności swego działania czy mistrza w jakiejś pracy, ono wyraźnie pragnie, aby je do tej pracy zmuszano.

Przyczynami takiego zachowania mogą być ponadto:

- burzliwe życie psychiczne (stresy) matki w ostatnich miesiącach ciąży

- częste zapadanie dziecka na choroby

- mała odporność fizyczna

- przebyte choroby we wczesnym dzieciństwie i tzw. wielokierunkowe osłabienie psychofizyczne, często powodujące objawy neurastenii

2. Depresja, w swych łagodniejszych formach objawia się jako różnorodność i zmienność poziomu (stopnia) reakcji (z dnia na dzień) oraz brak energii fizycznej. Ostrzejsza faza wyraża się utrzymywaniem się stanu apatii oraz tendencją do niepokoju lub frustracji - co ujawnia się w pewnej skłonności do ciągłych irytacji i wybuchów wściekłości.

O ostrzejszej fazie depresji mówimy wówczas, kiedy dziecko jest apatyczne, „bez życia” i chętnie kryje się w samotności. Występuje wówczas zahamowanie normalnych dążeń dziecka do osiągania sukcesów, a w krańcowych fazach unika ono w ogóle społecznych kontaktów. Skłonność do irytacji i wybuchów występuje wtedy, gdy dziecko nie może osiągnąć sukcesów.

Wszystkie te przyczyny mogą być między innymi powodem niepowodzeń szkolnych, trudności w nauce i wychowaniu, kontaktach społecznych i prowadzą przeważnie do zaburzeń w socjalizacji, załamania psychicznego, przerwania nauki, a więc niewiary w możliwości dalszej pomyślnej edukacji. Na taką niekorzystną sytuację zewnętrzną i wewnętrzną jednostki przyjmuje się określenie „załamanie planu życiowego”. Oznacza osobniczy stan psychospołeczny, spowodowany konfliktami wewnętrznymi i urazami psychicznymi lub negatywnymi czynnikami zewnętrznymi, tkwiącymi w rodzinie, szkole, nieformalnych grupach rówieśniczych lub w innym ośrodku, co prowadzi jednostkę do niedostosowania społecznego, zaburzeń w socjalizacji i niewiary w możliwość pomyślnej realizacji zadań życiowych w żadnym zakresie.

3. Wycofanie się, dotyczy niechęci jednostki do nawiązywania kontaktów społecznych i częstych przypadków izolacji, wyobcowania w środowisku.

W wycofaniu rozróżniać będziemy „uwarunkowaną doświadczeniem (niepowodzeniem w tej dziedzinie) niechęć do jakichkolwiek stosunków z ludźmi i brak potrzeby kontaktów z ludźmi, znany pod nazwą autyzmu. Granice pomiędzy tymi formami są bardzo trudno uchwytne: nie jest rzeczą łatwą odróżnić obronne „wycofanie się” od „autyzmu”. Często spotykamy się z twierdzeniem, że autyzm jest wynikiem jakiegoś defektu umysłowego, powstałego w wyniku uszkodzenia kory mózgowej; dzieci autystyczne spotykamy bowiem także w rodzinach dobrych i o dobrej społecznej reputacji. Rodzin takich nawet nie można podejrzewać o pozbawienie dziecka uczucia, szczególnie wtedy, jeśli interesujące nas dziecko ma rodzeństwo, z którym nie ma żadnego kłopotu.

4. Niekonsekwentne postępowanie jest formą zachowania się jednostki działającej „pod przemożnym wpływem bodźca, który w danej chwili jest najsilniejszy. W przeciwieństwie do dziecka nieśmiałego i ostrożnego, dziecko takie odznacza się tendencją do zaspokajania swych potrzeb bez względu na konsekwencje.

Dziecko takie nie uznaje ani przeszłości, ani przyszłości, a tylko chwilę bieżącą. Pociąga to za sobą wiele przykrości, daje się bowiem łatwo użyć do wszelkiego rodzaju złośliwości i bezsensownych kawałów.

Z powodu braku „integracji czasowej” nie jest w stanie niczego się nauczyć ze swego poprzedniego doświadczenia. Wszelkie upomnienia i kary nie mają wpływu na dziecko. Nie może ono w sobie wyrobić żalu z powodu niewłaściwości swych czynów (odporność na warunkowanie), ale nie może także reagować wrogością na brak poczucia bezpieczeństwa.

Takie dziecko podobne jest do dziecka określanego jako „skrajnie aspołeczne”, ale tylko pozornie. W przeciwieństwie do aspołecznego może ono nawet być przyjemne dla otoczenia, jego złośliwości bowiem nie mają charakteru celowych antyspołecznych posunięć.

Dziecko niekonsekwentne może być łatwo wykorzystywane przez prawdziwych aspołeczników do wszelkiego rodzaju przestępczej pomocy w gangach, jest znakomitym obiektem do zdemoralizowania.

Pod wpływem określonych bodźców, w określonych sytuacjach działa spontanicznie, prymitywnie reagując na bodźce zewnętrzne, np. z powodu osłabienia funkcji umysłowych. Niewiele korzysta z doświadczenia. Nie ma czasu na poznawczą analizę sytuacji, czyli na umysłowe zastosowanie próby i błędu. Nie musi ono być wcale mało inteligentne, a niekonsekwencja może być jego jedynym defektem.

Niedostosowanie społeczne manifestowane postawą demonstracyjno - bojową jednostki w środowisku

Charakteryzuje się znacznie silniejszą i gwałtowniejszą reakcją emocjonalną, niż wymaga tego zdarzenie czy określona sytuacja. Konopnicki wyróżnia cztery podstawowe typy:

1. Wrogość w stosunku do dorosłych

2. Otwarta wrogość

3. Wrogość w stosunku do dzieci

4. Łagodniejsze formy aspołecznego zachowania

Wrogość w stosunku do dorosłych

Wiążę się ze sferą rozwoju życia uczuciowego dziecka, które w wieku 13 - 16 lat, przechodzi okres wczesnej adolescencji. W tym okresie powinien mieć zapewnioną potrzebą bezpieczeństwa, uznania i szacunku. W przeciwnym razie będzie jej brak kompensować poza domem, najczęściej w szkole, pierwotnie poprzez zwracanie uwagi na siebie - najczęściej nauczyciela. Jeżeli fazy niepokoju o uczucie dorosłego występuje zamiennie z fazami wrogości, możemy z dużym prawdopodobieństwem twierdzić, że dziecko jest pozbawione poczucia bezpieczeństwa w rodzinie.

Otwarta wrogość

Może wystąpić w domu rodzinnym, a także w szkole i w szerszym środowisku. Odrzucenie przez jedno z rodziców powoduje wrogość wobec winowajcy. Gorzej jest, gdy odrzucenie występuje ze strony obojga rodziców.

Do niedostosowanych przypadków należą anomalie typu sadystycznego, przejawiane względem jednego bądź obojga rodziców, rodzeństwa i innych domowników, w tym osób starszych. Takie zachowanie powoduje z czasem wrogość do dziecka wszystkich członków rodziny.

Sytuacja wygląda inaczej gdy mamy do czynienia z dzieckiem o uszkodzonym centralnym układzie nerwowym lub ze stanami frustracyjnymi jakie mogą wystąpić także u dzieci normalnych. Wówczas swoją wrogość w stosunku do rodziców dziecko wyraża w postaci aspołecznego zachowania, którym świadomie chce przynieść im wstyd i spowodować zmartwienie z powodu np. ucieczek z domu, kradzieży, złego zachowania itp.

W miarę pogłębiania się zaburzeń w socjalizacji, stopień wrogości i krąg znienawidzonych osób powiększa się, powodując ucieczkę w samotność bądź poszukiwanie w środowisku podobnych sobie jednostek aspołecznych. Kary i nagany nie mają żadnego znaczenia dla wrogiego dziecka, najwyżej potwierdzają jego przypuszczenia, że nie jest kochane, a to z kolei prowadzi do mnożenia wrogich ataków i całkowitej utraty rodziców.

Wrogość występuje jako mechanizm niszczenia uczucia tak długo, jak długo dziecko nie przestało całkiem kochać rodziców. Wrogość jest niestałą formą zachowania się. Jeżeli dziecko przekona się do dorosłych (stwierdzi ich lojalność w stosunku do siebie), może w zmienionych warunkach przy zapewnieniu mu poczucia bezpieczeństwa nawet zupełnie się poprawić.

Do podstawowych przyczyn otwartej wrogości należą:

- urazy doznane w życiu płodowym lub w czasie porodu

- brak poczucia bezpieczeństwa dziecka w rodzinie

- niewłaściwy stosunek nauczyciela do dziecka

Wrogość w stosunku do dzieci

Jest odbiciem stosunku dziecka do dorosłych, jednak o znacznie mniejszym napięciu.

Łagodniejsze formy aspołecznego zachowania

Należą tu takie symptomy jak: brak pragnienia, by zadowolić dorosłych, pewna forma okazywania niezależności czy obojętności w kontakcie z nimi, łagodniejsze formy autyzmu. Takie formy zachowania nie należą do jaskrawo dostrzegalnych w środowisku. W przypadku konstruktywnej socjalizacji reedukacyjnej, przy odpowiedniej postawie nauczyciela - wychowawcy i jego oddziaływaniach terapeutycznych na dziecko, mogą ulec zanikowi, w wyniku czego wychowanek niedostosowany społecznie może dojść do normy.

Niedostosowanie społeczne manifestowane w postaci „skrajnej aspołeczności”

Mamy z tym do czynienia, gdy brak jest zainteresowania dziecka tym, czy dorośli aprobują jego zachowanie. Naturalną rzeczą jest, że dziecko od najmłodszych lat obserwuje co gniewa dorosłych. Jego wrażliwość uzależniona jest od istnienia potrzeby dobrych stosunków z dorosłymi i uzyskania aprobaty swego zachowania się. Jego wiedza o tym, co jest słuszne, opera się na instynkcie i doświadczeniu. Jeżeli tego nie ma, to nie ma do czego apelować, dziecko nie czuje się winne złego postępowania, nie pragnie przebaczenia, nie szuka sympatii i ma bardzo mało (albo wcale) skrupułów w wyrządzaniu komuś krzywdy.

W poszukiwaniu skutecznego działania nie jest ono skrępowane tym, co jest społecznie uważane za możliwe do przyjęcia. Może ono osiągnąć tą skuteczność przez napastowanie i dokuczanie innym dzieciom. W grach jest często nieuczciwe, próbuje korzystać z sytuacji (też kradzież). Jest przebiegłym kłamcą i nie ma skrupułów.

Dzieci takie pozornie wyglądają normalnie, nie przeżywają żadnych stanów frustracyjnych, nie ukazują wiele żalu i wzruszenia. Przez rówieśników traktowane jako niekoleżeńskie, nie są lubiane, a jeśli zawierają przyjaźnie, to na krótko.

Dziecko przejawiające skrajną aspołeczność traktuje ją normalnie, bez subiektywnego przeżywania popełnianych przez siebie przestępstw. Są trzy podstawowe przyczyny skrajnej aspołeczności:

1. Uszkodzenie systemu nerwowego dziecka

2. Dewiacje wychowawcze w domu rodzinnym

3. Destrukcja ze strony dorosłych bądź rówieśników w szerszym środowisku społecznym

Charakterystyka niedostosowanych społecznie

charaktero -, psycho- i neuropaci

Antyspołeczne postawy, przeżycia psychiczne, zaburzone stany emocjonalne i przestępcza działalność znacznie utrudniają lub wręcz uniemożliwiają niedostosowanym społecznie dostosowanie się do warunków życia, do ludzi, do norm oraz do obranych celów i wartości. Przy dłużej trwających niepomyślnych warunkach życia i rozwoju biopsychicznego, u niedostosowanych społecznie pogłębiają się stany patologiczne i dewiacje społeczne na tle osobowościowym (charaktero-, psycho-, neuropatycznym) lub środowiskowym.

Charakteropaci

Do bezpośrednich oraz pośrednich przyczyn charakteropatii należą:

1. Zapalenie opon mózgowych

2. Choroba Heinego - Medina

3. Uszkodzenia mózgu

O bezpośrednim wpływie mówimy wówczas, gdy na skutek działania czynnika chorobotwórczego następują zmiany organiczne w tych ośrodkach mózgu, które mają decydujące znaczenie dla kształtowania się uczuciowości i woli jednostki.

Wpływ pośredni istnieje wówczas, gdy innym zaburzeniom lub uszkodzeniom spowodowanym chorobą towarzyszą trudności wychowawcze.

Do najbardziej typowych objawów można zaliczyć: drażliwość, wybuchowość, skłonność do czynów impulsywnych i wyładowań afektywnych w postaci wybuchów wściekłości, przebiegających nierzadko ze zwężeniem pola świadomości. Inne cechy charakteropatyczne przypominające psychopatie to: skłonność do kradzieży, kłamstwa, ucieczek z domu, włóczęgostwa, lenistwa, brak poczucia dystansu wobec starszych, brak karności, nieumiejętność zgodnego współżycia z otoczeniem, okrucieństwo, skłonność do nałogów, lekceważący stosunek do zadań życiowych i społecznych, skłonność do wybryków płciowych. W lżejszych przypadkach, pod wpływem umiejętnego oddziaływania wychowawczego, możliwe jest częściowe lub niemal całkowite wyrugowanie złych właściwości charakteru. Natomiast w niepomyślnych warunkach środowiskowych utajone cechy charakteropatyczne mogą się wyzwolić i wtórnie rozbudować. Zanikanie cech psychopatycznych, i to samo dotyczy charakteropatów, nie jest jednak dowodem wyleczenia, lecz wyrazem kompensacji.

Psychopaci

Jako psychopatię określamy wrodzone odchylenie od normy w zakresie życia popędowego, emocjonalnego i woli, powodujące, że ważne, normalne cele życiowe albo tylko bardzo trudno, albo też nie są wcale osiągane na skutek niedociągnięć w spełnianiu zadań życiowych lub też na skutek niedostosowania do otoczenia. Na powstanie psychopatii mają wpływ czynniki genetyczne w połączeniu z wpływami środowiskowymi, także tymi, które działają na płód. Można zatem powiedzieć, że decydują o niej wpływy środowiskowe, gdy dziecko o słabszej strukturze nerwowej, o małej odporności psychicznej, o dużej wrażliwości może w sprzyjających warunkach wychowawczych rozwijać się dobrze, ale w niekorzystnych warunkach środowiskowych grozi mu ukształtowanie osobowości psychopatycznej.

Inne cechy psychopatyczne to:

1. Psychopata to jednostka, która ma „odchylenia od normy” o cechach negatywnych lub pozytywnych

2. Inność w zakresie cech społecznych, osobistych i emocjonalno - wolicjonalnych powoduje trudności wychowawcze, trudności w dostosowaniu się do środowiska i inne. Istnieje konflikt między tendencjami psychopaty i środowiska.

3. Pomimo w pełni sprawnego intelektu lub nawet w przypadku wybitnej inteligencji nie są zdolni do zmiany swojego sposobu postępowania, chociaż zdają sobie sprawę z niepomyślnej sytuacji własnej w środowisku. Dzieje się tak dlatego, że decydujący wpływ na sposób postępowania psychopaty w otoczeniu wywierają czynniki emocjonalne, wolicjonalne, popędowe, wykazujące odchylenia od normy.

4. Psychopatia to stan trwały odznaczający się swoistymi formami zachowania. zaznaczają się ostrzej w okresie somatycznego osłabienia organizmu, a mianowicie w okresie dojrzewania, a potem na skutek osłabienia starczego.

Typy psychopatów:

1. Psychopaci indyferentni, do których należą hipertymicy o nastroju pogodnym, są ożywieni i łatwo nawiązują kontakty z otoczeniem. Przyjaźni ludziom, co stanowi tylko pozorną, powierzchowną powłokę ich osobowości i nie ma głębszego podłoża uczuciowego. W sytuacjach trudnych, osoby te stają się drażliwe, nieprzyjemne, kłótliwe. Stają się beztrosko nieodpowiedzialni, lekkomyślnie zaniedbują przyjęte obowiązki i zobowiązania. Starają się za to osiągnąć cel (nierzadko nierealny) zamierzony w inny sposób: kłamstwem, intrygą, samochwalstwem i butą. Za nieosiągnięcie celu obarcza osoby drugie, otoczenie, warunki życiowe, będąc przekonanym o słuszności swych sądów, ponieważ jednostki te nie są w stanie krytycznie ocenić własnych błędów i wad, widząc je natomiast u innych, co także prowadzi do wrogich ustosunkowań i konfliktowości oraz trudności wychowawczych, które są przejawem niedostosowania społecznego.

2. Psychopaci bezwolni i depresyjni są przeciwstawnym typem hipertymika. taka jednostka jest podatna na wpływy środowiska. Jest taki, jakie jest środowisko, przy czym ulega nie tylko łatwo wpływom zewnętrznym, ale także wewnętrznym. Nie umie oprzeć się i przeciwstawić wpływom otoczenia, ale też ulega łatwo wewnętrznym czynnikom motywacyjnym, nie umie panować nad swoimi popędami, temperamentem, stanami uczuciowymi. Nie jest więc ani zły, ani dobry, tylko taki, jakie są aktualne wpływy decydujące o jego postępowaniu. Nie posiada energii i siły woli, żeby przeciwstawić się bodźcom na niego oddziaływującym, ale też nie umie konsekwentnie realizować własnych zamierzeń i planów. Tacy uczniowie są roztargnieni, leniwi, wykazują brak koncentracji myśli. W trudniejszych sytuacjach, łatwo się zniechęcają, są bezradni i popadają w stan depresji, co poważnie utrudnia im naukę, dalszy proces socjalizacji oraz ogólny rozwój.

Zalecenia:

1. Dzieci psychopatyczne (podobnie jak charakteropaci) powinny być wychowywane bez specjalnych środków i metod wychowawczych, za to powinny mieć stworzone jak najkorzystniejsze warunki dla rozwoju i kształtowania cech psychicznych.

2. Proces edukacji powinien przebiegać wśród dzieci normalnych, jedynie w przypadkach trudnych powinni być skierowani do zakładu wychowawczego.

Zresocjalizowany psychopata, po opuszczeniu zakładu wychowawczego z powodu swoich dewiacyjnych cech osobowości zagrożony jest recydywą. W zależności od środowiska, w jakim się znajdzie, może być jednostką zupełnie poprawną, ale może też przylgnąć do skrajnej grupy przestępczej i ponownie stać się niedostosowaną społecznie lub wręcz niebezpieczną w środowisku, ponieważ, jak wiadomo, nie potrafi oprzeć się wpływom środowiska, a także nie panuje nad własnymi popędami, uczuciem i temperamentem.

Neuropaci

Ich zachowanie jest gwałtowne i agresywne, impulsywne. Są ruchliwi i ekstrawertyczni. cechuje ich postawa wrogości, skłonność do reakcji zaczepnych i negatywna postawa wobec wszelkiej władzy. Agresywne zachowanie się jest prowokacją obronną na tle lęku związanego z zależnościami. U młodzieży tego rodzaju lęk powstał jako rezultat odtrącenia, szczególnie przez rodziców. Słabość lub nawet brak uczuć winy, a więc słabość mechanizmu kontroli wewnętrznej przez antycypację uczuć winy jest tu rezultatem nieudanego procesu identyfikacji z rodzicami, co wynika zarówno z reguły odtrącenia, jak i stosowania wobec dziecka niekonsekwentnej i surowej dyscypliny. Emocjonalne podłoże internalizacji norm moralnych zostało jednak zachowane, gdyż istnieje wytworzona we wczesnych okresach rozwojowych potrzeba wzajemnej emocjonalnej zależności. Skłonność do agresji jest skutkiem frustracji potrzeby emocjonalnej zależności: frustracja ta staje się źródłem konfliktu między skłonnością do manifestowania uczuć pozytywnych a lękiem przed karzącym potraktowaniem takich manifestacji, czyli przed odtrąceniem. Reakcje agresywne stanowią doskonały sposób rozwiązywania konfliktu między potrzebą wzajemnej emocjonalnej zależności a lękiem przed odtrąceniem, gdyż wywołuje agresywną kontragresję, co pozwala na deprecjonowanie wartości, których nie można osiągnąć lub których osiągnięcie budzi intensywny lęk.

Neuropatów można podzielić na:

1. Agresywno - lękowych ze skłonnościami do neurotyczności. Młodzież ta zachowuje się antyspołecznie, ponieważ w ten sposób utrzymuje równowagę psychiczną. Ale nie zawsze tak jest, np. gdy powstrzyma się od szkodliwej społecznie działalności, płaci za to zachwianiem równowagi psychicznej. Osoba taka posiada nastawienia agresywne (prowokujące), które redukują lęk.

2. Z zaburzeniami emocjonalnymi. Ich agresywność wiążę się z zaburzeniami emocjonalnymi, co powoduje dezintegrację osobowości. Podobnie jak poprzedni czują się niekochani i odtrąceni. cechuje ich niedojrzałość emocjonalna, skłonność do ucieczki w fantazję i marzenia, nieśmiałość, a przy tym często zniechęcenie i depresja. Mają poczucie niższości, mało przyjaciół. szukają jednak szerszego towarzystwa i rozrywek pozwalających zagłuszyć lęk. Często (wynik dużego napięcia emocjonalnego) obgryzają paznokcie, nadmiernie uczęszczają do kina i piją alkohol. mają słabą odporność na frustrację, co upodabnia ich do młodzieży, u której występują stany agresywno - lękowe.

Żadnej z odmian osobowości neurotycznej nie można identyfikować z nerwicą, w której oprócz stanów lękowych i napięcia oraz nierozwiązanych konfliktów wewnętrznych występują ponadto zaburzenia w biologicznym funkcjonowaniu organizmu, wyrażające się np. w dysfunkcji serca, układu trawiennego, migrenach, bezsenności itp. Niemniej jednak obie odmiany osobowości neurotycznej można określić jako wstępne etapy rozwoju nerwicy.

Neuropaci niedostosowani społecznie mogą identyfikować się z psychopatami niedostosowanymi społecznie., u których występuje bardzo niski poziom lęku oraz zanik tych uczuć, które decydują o procesach autosterowania, uwarunkowanych potrzebach wzajemnej emocjonalnej zależności. Sądzi się, że szczególnie istotnym dla struktury i ukształtowania się osobowości psychopatycznej jest brak doznań określanych jako syntonia, czyli predyspozycja ułatwiająca kontakty społeczne oraz umiejętność współżycia jednostki z otoczeniem, co jest szczególnie zaburzone u psychopatów niedostosowanych społecznie i sprawia im trudności - również w sferze kontaktu oraz aktywności społecznej.

Fazy oddziaływania resocjalizującego w prawidłowo przebiegającej resocjalizacji

Faza pierwsza

Muszą zostać spełnione te warunki, które nie były spełnione w pierwszym etapie socjalizacji, tzn. podstawowym zadaniem jest nawiązanie kontaktu i wytworzenie więzi uczuciowej z wychowankiem. W tym celu należy wykorzystać dostępny zestaw nagród psychologicznych, stwarzając wychowankowi możliwości osiągania sukcesów w tych dziedzinach, w których może zaprezentować swe zalety. Można zatem odwołać się do jego zainteresowań, umiejętności i zdolności. Konieczne jest zatem odwoływanie się do realizowania celów i zadań wychowawczych będących w zasięgu możliwości intelektualnych i emocjonalnych dziecka oraz stopniowanie trudności w realizacji tychże celów tak, aby dziecko w pewnym momencie mogło dostrzec alternatywę między atrakcyjnymi celami, jakie oferuje wychowawca oraz „atrakcyjnością” wynikającą z zachowania antyspołecznego.

Faza druga

Po nawiązaniu silnej więzi emocjonalnej (co jest rzeczą najtrudniejszą) oraz uruchomieniu konfliktu wewnętrznego jednostki związanego z dwoma alternatywnymi formami zachowania się należy nauczyć wychowanka prawidłowych sposobów rozwiązywania tego konfliktu. W tym celu należy stworzyć taki system bodźców, aby antyspołeczne zachowanie jednostki straciło swe wartości nagradzające i aby wybór zachowania społecznie akceptowanego był naturalną reakcją jednostki redukującą wspomniany konflikt wewnętrzny.

Faza trzecia

Po opanowaniu przez jednostkę umiejętności dokonywania wyborów zgodnych z oczekiwaniami społecznymi należy zmniejszać intensywność zewnętrznej kontroli wychowawczej, pozostawić jej swobodę działania w wybranych płaszczyznach. Wyższy poziom autonomii wychowanka sprzyja kształtowaniu się w nim mechanizmu kontroli wewnętrznej, czyli sumienia. Przezywanie przez wychowanka wyrzutów sumienia jest widocznym wskaźnikiem rozwoju moralnego w kierunku pożądanym przez wychowawcę.

Faza czwarta

Po wykształceniu się w należytym stopniu kontroli wewnętrznej oraz zdolności do utrzymania dojrzałych kontaktów z innymi osobami zjawiskiem zupełnie naturalnym jest autonomizowanie wychowanka oraz rozluźnianie więzów miedzy nim a wychowawcą oraz wzmacnianie więzi z innymi osobami dorosłymi i rówieśnikami. Sprzyja temu wykształcona w procesie resocjalizacji bardziej adekwatna percepcja samego siebie oraz bardziej realistyczny obraz stosunków jednostki ze światem zewnętrznym.

Zarysowanemu szkicowi zasadniczych faz resocjalizacji w warunkach konfliktu wewnętrznego jednostki odpowiadają dwa typy strategii wychowawczej:

1. Polega na zmianie dominacji postaw antyspołecznych w układzie postaw

2. Polega na zmianie integracji w układzie postaw, tzn. zmiany te dotyczą orientacji wartościującej jednostki.

Wspomniane etapy mogą być realizowane zarówno w oddziaływaniach indywidualnych (wychowanek - wychowawca), jak i w grupie wychowanków i poprzez grupę.

Typologia systemów resocjalizacji w warunkach zakładowych

1. System dyscyplinarno - izolacyjny i progresywny

2. System socjopedagogiczny i indywidualny

3. System homogeniczny i komplementarny

System dyscyplinarno - izolacyjny i system progresywny

System dyscyplinarny - stanowi punkt wyjścia dla wszystkich (historycznie ukształtowanych) systemów wychowania zinstytucjonalizowanego, które wywodzą się z koncepcji więzień, gdy nieletnich i młodocianych kierowano do nich na zasadzie wyroków sądowych.

System dyscyplinarno - izolacyjny - polega na całkowitym podporządkowaniu objętych nim jednostek rygorowi narzuconemu przez dyscyplinę oraz na odizolowaniu ich od wpływu od czynników spoza środowiska zakładu poprawczego czy zakładu karnego dla młodocianych

Cały wysiłek wychowawczy ogranicza się w zasadzie do pilnowania, aby zachowanie wychowanka było zgodne z regulaminem, którego przestrzeganie miało dać gwarancję zmiany jego dotychczasowego zachowania na lepsze. Trzymanie przez dłuższy czas w warunkach izolacji miało nauczyć go cenić wolność. Chodzi jednak o to, by także nauczyć go umiejętnie korzystać z tej wolności. Tymczasem ubóstwo i ograniczenia środowiska zakładu zamkniętego nie wpływa na rozwój u wychowanka pozytywnych wyobrażeń o społeczeństwie. Nie daje się przekształcić negatywnych postaw na pozytywne poprzez moralizowanie i pokazywanie praworządnego życia spoza murów. Jednym słowem wychowanie w izolacji nie ma większych wartości wychowawczych. Wskazuje na to procent recydywistów spośród wychowanków takich zakładów. Sytuacje charakterystyczne dla instytucji dyscyplinarno - izolacyjnych stają się źródłem różnorakich frustracji dezintegrujących psychikę i hamujących rozwój. Wyzwalają agresję, niezaspakajanie wielu potrzeb i utrwalenie wielu zachowań patologicznych zaspakajaniu ich (np. zboczenia seksualne). Nie ma miejsca na indywidualizowanie oddziaływań wychowawczych. na pierwszym miejscu jest bowiem utrzymanie porządku i jednolite traktowanie wszystkich wychowanków. dominują zakazy, nakazy, żądania itp. Oddziaływanie personelu polega na łamaniu woli wychowanka środkami przymusu i podporządkowania.

- kontrola zewnętrzna

- kara (wzmaga agresję)

- atmosfera nieufności, agresja

- solidaryzowanie wychowanków w przeciwstawianiu się wychowawcom

- tzw. drugie życie - nieformalna władza w rękach „ludzi” (osobniki najwyższej kategorii, odcinająca się od kontaktów z kierownictwem). Na przeciwstawnym biegunie są „frajerzy” (tworzą grupę nawiązującą kontakt z wychowawcami. To osobnik niższej kategorii, służy „człowiekowi”, spełniając nawet upokarzające życzenia. Do „człowieka dopuszczany jest jedynie „git człowieka” (który nie może wyrażać własnych uwag). Najgorszą pozycję ma „cwel” (wyrzucany poza nawias młodzieży. To wyrzutek zasługujący na pogardę. Zetknięcie się z nim jest hańbą. To trędowaci).

- samookaleczenia jako wyraz wrogości do kierownictwa oraz rozładowania napięcia

- ucieczki (rozrywka, zaimponowanie sprytem, odwagą)

- bunt, którego ostatecznym ogniwem jest akt zbiorowej agresji

Fazy buntu:

1. Organizowania się (wzrasta atmosfera niepokoju i braku subordynacji, a pojedyncze objawy niesubordynacji sumują się w działanie zbiorowe, opór przybiera często formę sabotażu)

2. Ultimatum (zbiorowe wysuwanie żądań poparte groźbą dokonania aktów gwałtu, ujawniają się też przywódcy buntu, którzy wspierani solidarną postawą całego tłumu w groźnym napięciu oczekują odpowiedzi na ultimatum)

3. Barykadowanie się i grabieże (w wewnętrznym pomieszczeniach zakładu rządzi zbuntowana młodzież. Przy akompaniamencie wrzasków wychowankowie dokonują aktów wandalizmu, niszczą sprzęty i urządzenia zakładowe)

4. Walka z usiłującą opanować zbuntowanych policją.

5. Pertraktacje (próby nawiązania kontaktu za pośrednictwem mediatora oraz poddanie się)

6. Likwidacja skutków buntu. Wejście prokuratora do zakładu. W czasie przesłuchań wychowankowie przyjmują postawę biernego oporu i zwykle wszyscy solidarnie milczą.

Bunt w zakładzie jest dotkliwą klęską wychowawczą. Świadczy o obaleniu autorytetu wychowawców.

System dyscyplinarno - izolacyjny rozwinął się po odseparowaniu nieletnich od dorosłych przestępców w więzieniach. jest najstarszym systemem zakładowym stosowanym wobec młodzieży. Można go traktować jako odmianę systemu eksponującego środki dyscyplinarne, z tym, że w systemie dyscyplinarno - izolacyjnym na pierwszy plan wysuwa się dyscyplina narzucona z zewnątrz i oparta na karaniu.

Inną odmianą systemu eksponującego środki dyscyplinarne jest tzw. system progresywny, zwany też systemem poziomów lub sekcji, w których na pierwszy plan wysuwa się dyscyplina oparta na swoistych nagrodach zewnętrznych. W zakładach takich wychowankowie przechodzą z sekcji do sekcji, dochodzą w końcu do stopnia najwyższego, półwolnościowego, który stanowi ukoronowanie ich poprawy. Jeśli zachowują się źle, są cofani do zbiorowości skupiających osoby, którym przysługują mniejsze przywileje.

W tym systemie stwarza się wychowankowi konkretne możliwości osobistej aktywizacji i angażowania się w celu wykazania poprawy w zachowaniu, jednakże istnieje tu niebezpieczeństwo oceny wychowanka tylko na podstawie zewnętrznego przystosowania się, beż uwzględniania poziomu wzrostu jego poziomu moralnego i dojrzałości społecznej. W tym systemie bowiem miejsce dotychczasowej presji personelu zajęła nie licząca się z indywidualnością i swoistą sytuacją wychowanka presja norm arbitralnie wyznaczanych przez kierownictwo zakładu. Nic więc dziwnego, że w wielu wypadkach wychowanek zakładu prowadzonego systemem progresywnym przestaje być sobą, ograniczając ściśle swoje zachowanie i podporządkowując je bezwzględnym dyrektywom regulaminu. W tej sytuacji rozwój wychowanka może być zahamowany lub wzrost spaczony, a niemożliwość sprostania obowiązującym wszystkich wychowanków żądaniom powoduje skutki traumatyzujące.

W systemie tym rola wychowawcy bardzo często ogranicza się do zewnętrznej obserwacji wychowanka, a nie do nawiązywania bliższego kontaktu z nim, poznania i uwzględniania jego potrzeb psychicznych, życia uczuciowego, zainteresowań itp. Oddziaływanie wychowawcze i wysiłki wychowanków koncentrują się na ogół na przechodzeniu z sekcji do sekcji. Nie stwarza to okazji do zawiązania jakichś więzów przyjaźni, koleżeństwa z rówieśnikami. Powoduje też niebezpieczeństwo rozwijania się hipokryzji (zakłamanie, dwulicowość) wychowanków, którzy wiedzą o tym, że nieraz wystarczy zademonstrować pozorne podporządkowanie się nakazom regulaminu, aby zasłużyć na otrzymanie dobrej oceny.

Pod tym względem nie ma w zasadzie merytorycznej różnicy pomiędzy systemem dyscyplinarno - izolacyjnym, a systemem progresywnym, w którym również wychowawca stanowi decydując czynnik dyscypliny. Pomimo pozoru wyeksponowania w procesie wychowawczym na pierwsze miejsce troski o wychowanka, jest on niewiele stanowiącą o sobie jednostką, uwikłaną w skomplikowanym procesie progresji, który jest zorganizowany, prowadzony i kontrolowany przez dorosłych.

System socjopedagogiczny i system indywidualny

Podstawowym ogniwem zarówno systemu dyscyplinarno - izolacyjnego czy systemu progresywnego, jak i tzw. systemu socjopedagogicznego jest centralna pozycja dorosłego szefa grupy. Istotną różnicą jest to, że w dwóch pierwszych systemach pozycja szefa oparta jest na formalnej władzy, wyznaczonej intencjonalną zależnością wychowanka od wychowawcy, natomiast w systemie socjopedagogicznym centralna pozycja wychowawcy obejmuje także strukturę nieformalną i opiera się na zależności wewnętrznej. Jest przy tym głównie zależnością ze względu na zbiorowość społeczna. Przykładem Makarenko. Akcent wychowawczy kładzie się na kolektyw wychowawczy. Sprawowanie funkcji w „republice” przynosi zaszczyt i zaufanie dla jego przydatności. Ważnym elementem jest praca. Wychodzi się bowiem z założenia, że gotowość i zamiłowanie do pracy stanowią istotny probież osiągnięcia efektów resocjalizacji nieletnich.

Podobnie jak procedury wychowawcze systemu progresywnego można określić jako rewolucyjne w stosunku do procedur systemu dyscyplinarno - represyjnego, tak też procedury systemu socjopedagogicznego są rewolucyjne w porównaniu z procedurami wychowawczymi systemu progresywnego. System ten cechuje bowiem znaczne wzbogacenie zarówno kulturotechnicznych, jak i antropotechnicznych środków wychowania resocjalizującego. Równie postępowy aczkolwiek oparty na odmiennych zasadach wychowawczych, jest system indywidualny. W systemie socjopedagogicznym wyraźnie dominuje traktowanie wychowanka jako członka grupy, natomiast w systemie indywidualnym centralnym punktem zainteresowań staje się traktowany indywidualnie wychowanek i jego osobowość. Podstawą oddziaływań jest tu dokładne poznanie wychowanka oraz etiologii zaburzeń w jego zachowaniu. Kładzie się przy tym nacisk na rolę psychoterapii w procesie resocjalizacji. W zakładzie realizującym system indywidualny zmierza się do ukształtowania warunków pozwalających wychowankom na spontaniczne manifestowanie swych dążeń i postaw. Sprawą istotną jest również stworzenie atmosfery bezpieczeństwa w celu rozładowania neurotycznych napięć i oduczenia (reeduakcji) wychowanków obronno - agresywnego stosunku do otoczenia. Eksponuje się środki psychotechniczne. Równocześnie opiera się przede wszystkim na zależności wewnętrznej, łączącej wychowanka z innymi członkami zbiorowości zakładu. Podstawową zasadą wychowawczą tego systemu jest więc bliski i dodatni emocjonalnie kontakt wychowawcy z wychowankiem stanowiący warunek resocjalizującej antropotechniki.

Mimo niewątpliwej dominacji kontaktów osobistych wychowanka z wychowawcą, ważną zasadą systemu indywidualnego jest także uwzględnianie wpływu grupy traktowanej jednak głównie jako środowisko ułatwiające nawiązywanie kontaktów i pozwalające na spontaniczne manifestowanie tego, co w wychowanku indywidualne i charakterystyczne dla stanu jego osobowości. Równocześnie grupę uważa się za ważny czynnik psychoterapii eliminującej neurotyczne podłoże wykolejenia społecznego.

System homogeniczny i system komplementarny

Resocjalizacyjna praca wychowawcza opiera się na swoiście organizowanych i traktowanych grupach wychowawczych. Młodzież przyjętą do tego typu zakładów kieruje się, na podstawie rozpoznania diagnostycznego, do tzw. homogenicznych grup wychowawczych, tj. grup skupiających wychowanków o zbliżonym stopniu wykolejenia i podobnym stanie osobowości. Następnie stosuje się oddziaływania najbardziej adekwatne do danej odmiany wykolejenia. Np. młodzież neurotyczną poddaje się oddziaływaniom zbliżonym do zalecanych przez system indywidualny; w stosunku do młodzieży przejawiającej wyraźnie nasilone tendencje psychopatyczne eksponuje się kary i nagrody wychowawcze, natomiast wobec wychowanków, których wykolejenie wiąże się z antagonistyczno - destruktywnym uspołecznieniem i przynależnością do środowisk przestępczych stosuje się oddziaływania podobne do tych, które proponuje system socjopedagogiczny.

Niektórzy teoretycy wysuwają jednak zarzut, że w pracy wychowawczej z młodzieżą resocjalizowaną w zakładach nie można ignorować wpływu całej zbiorowości zakładowej i że opieranie się na grupach homogenicznych stwarza niebezpieczeństwo dezintegracji tej zbiorowości. Dlatego proponują rozwiązania homogeniczne w skali całego zakładu, a mianowicie - skupienie w zakładach wyłącznie młodzieży, u której stwierdza się wykolejenie w zbliżonym stopniu i podobny stan osobowości. Wymaga to tworzenia zakładów stosujących różne systemy oddziaływań resocjalizujących.

Taki system resocjalizacji, który zakłada, iż żaden z systemów nie jest doskonały, ale w każdym można znaleźć coś właściwego do zastosowania w odniesieniu do danego wychowanka lub grupy wychowanków, nazywamy systemem komplementarnym (eklektycznym). W systemie tym na pierwszym miejscu stawia się wszechstronne badanie, dające podstawy do opracowania diagnozy psychologicznej, a następnie prognozy wychowawczej, która wskazuje najskuteczniejsze sposoby postępowania z wychowankiem. Permanentnie prowadzona praca diagnostyczna (na którą kładzie się ogromny nacisk) pozwala na odpowiednią elastyczność w postępowaniu wychowawczym. Dużą wagę przywiązuje się do indywidualnej i grupowej psychoterapii oraz do indywidualnego i grupowego doradzania wychowawczego. Zmierza się także do tego, aby tworzyć wiele różnych grup rekreacyjnych, tak aby każdy wychowanek mógł brać udział w zajęciach zbiorowych, które interesują go najbardziej. Nie są to jednak środki zasadnicze. Przywiązuje się bowiem także wielką wagę do sposobu przyjęcia nieletniego do zakładu, do pracy ekipy specjalistów, programu jego działalności, do kształcenia ogólnego i zawodowego, współpracy z rodzicami itp.

Podstawowe założenia systemu komplementarnego uznajemy za słuszne. Nie sądzimy jednak, że zawsze należy rezygnować z powiązań postulowanych przez zwolenników systemu homogenicznego. Uważamy bowiem, że wszystkie przypadki krańcowego nasilenia tych stanów osobowości, które sprzyjają przestępczemu wykolejeniu i wymagają bardzo odbiegającego od przeciętnej traktowaniu traktowania wychowanka, muszą być wyodrębnione i poddane oddziaływaniom w specjalnych zakładach resocjalizujących czy choćby w grupach wychowawczych. Do przypadków tych zaliczamy np. nasilone stany neurotyczne czy psychopatyczne, a także wykolejenie społeczne, które współwystępuje z oligofrenią. Również troska o interesy społeczeństwa zmusza do odrębnego traktowania młodzieży, która ze względu na zaawansowane wykolejenie przestępcze stanowi poważne zagrożenie dla życia, zdrowia i mienia obywateli.

Zasady wychowania resocjalizującego

Mówiąc o zasadach mamy na myśli te cechy działania, które warunkują osiągnięcie pewnego stanu faktycznego. To wskazania, którym ma być podporządkowana każda realizacja (bez względu na zastosowane techniki i metody) określonych celów. Dana zasada może dotyczyć wszystkich aspektów stosowanych środków bądź też może odnosić się jedynie do wprowadzonych strategii czy wykorzystywanych procedur.

Ogólne zasady wychowania resocjalizującego

1. Zasada reedukacji - nakazuje nam dobieranie takich środków wychowawczych, które inspirują procesy uczenia się eliminujące postawy skłaniające do dewiantywnych reakcji negatywnych, wyrażających antagonistyczno - destruktywny stosunek do społeczeństwa

2. Zasada wszechstronnego rozwoju osobowości odrzuca system dyscyplinarno - izolacyjny (chodzi o wyrównanie opóźnień rozwojowych w sferze postaw i charakteru, a użyte do tego srodki umożliwiają wszechstronny rozwój osobowości)

3. Zasada traktowania penitencjarnego, która upoważnia do pewnej kontroli nad wychowankami oraz uwzględnia fakt, że osoby popełniające przestępstwa są potępiane przez znaczną część społeczeństwa, które się ich boi.

Zasady dotyczące strategii wychowania resocjalizującego

1. Zasada oddziaływania etiotropowego polega na usuwaniu przyczyn, tj. czynników procesu uczenia się i wzmacniania niepożądanych postaw

2. Zasada oddziaływania ergotropowego, gdy czynniki postaw negatywnych już nie oddziałują (wyeliminowane przez zasadę oddziaływania etiotropowego), a skutki istnieją nadal. zasada polega na wytworzeniu motywacyjnych nawyków konkurencyjnych w stosunku do nawyków skłaniających do reakcji negatywnych. Należy odwołać się do wiadomości, zainteresowań i uzdolnień wychowanka, by wywołać u niego względnie stałą tendencję dążeniową, zakładającą reagowanie pozytywne na określone społeczne oczekiwania. Jednym słowem chodzi o eliminację nawyków przez wytworzenie nawyków konkurencyjnych, co sprawia, że nagrody i kary wewnętrzne stają się decydującym czynnikiem reedukacji. Powstaje bowiem konflikt wewnętrzny między tendencją do reagowania negatywnego a tendencją do reagowania pozytywnego

3. Zasada oddziaływania semiotropowego polegająca na:

- odpowiednim podtrzymywaniu wspomnianego wyżej konfliktu

- wzmacnianiu odporności wychowanka na napięcie związane z tym konfliktem

- oddziaływaniu, dzięki któremu zwyciężą tendencje motywacyjne i ustosunkowania postulowane przez osoby wychowujące

- stwarzaniu sytuacji społecznych i stosowaniu zewnętrznych kar i nagród, które dzięki efektom działania ergotropowego podtrzymują proces resocjalizacji

Zasady dotyczące procedury wychowania resocjalizującego

1. Zasada akceptowania wymaga od osoby działającej ustosunkowania się podobnego do ustosunkowania się lekarza do wobec pacjenta (tzw. postawa terapeutyczna). Ustosunkowanie to powinno być równocześnie manifestacją życzliwości.

- odrzuca się ustosunkowanie, którego wyrazem jest koncentrowanie się na pytaniu: winien, czy nie winien, dobry czy zły itd.

- zasada ta nie zakłada rezygnacji z kar czy krytykowania, ale nakazuje traktować te środki tak jak wszystkie inne, tj. ze względu na ich celowość, ich resocjalizacyjną efektywność.

- zasada nie zakłada rezygnacji z oceny, ale nakazuje traktować ją jako element diagnozy, a nie podstawę do wymierzania jakiejś absolutnej sprawiedliwości..

- wychowawca respektujący tę zasadę, powinien akceptować wychowanka takim jakim jest, i bez względu na to jak bardzo dezaprobuje jego czyny, powinien starać się uczynić się nawet najbardziej wykolejonego człowieka lepszym i szczęśliwszym, a jednocześnie bardziej wartościowym społecznie

2. Zasada respektowania wymaga liczenia się z wychowankiem jako osobą, która musi odegrać zasadniczą rolę w przemianach składających się na proces resocjalizacji. Wychowawca stara się zainspirować procesy samowychowywania i wszystko, co robi, ma służyć temu celowi. Zasada ta jest sprzeczna z postępowaniem, w którym głównym twórcą przemian osobowości wychowanka jest wychowawca, od którego jest on w pełni uzależniony najpierw bezpośrednio, a potem poprzez przyswojony mu wzór osobowy

3. Zasada perspektywicznej opieki zakłada konieczność liczenia się przy stosowaniu technik resocjalizujących z potrzebami wychowanka oraz zaspokajania ich w toku działań resocjalizujących. Należy jednak uwzględnić nie tylko potrzeby aktualne, lecz również potrzeby ujmowane rozwojowo. Środki wychowawcze powinny być stosowane z troską o przyszłość wychowanka, a więc powinny oddziaływać tak, aby umożliwić mu i w dalszym życiu zaspokajanie jego potrzeb. Niezbędne jest zatem oddziaływanie pozwalające wychowankowi zajmować uznane pozycje w społeczeństwie, a w konsekwencji uzyskiwać odpowiednie gratyfikacje. Zasada perspektywicznej opieki nakazuje uwzględnianie interesów wychowanka.

4. Zasada wymagań wyrażających określone interesy społeczne nakazuje liczyć się z interesami ludzi, wśród których wychowanek żyje i żyć będzie w przyszłości. Stosowane środki muszą być adekwatne do społecznych oczekiwań, wyrażających interesy małych grup i szerszych zbiorowości, funkcjonalnych w stosunku do społeczeństwa i zgodnych z przyjętą koncepcją rozwoju społecznego.

1

---