Zagadnienia egzaminacyjne:
1. Początki systematycznych badań społecznych (pocz. XIX w. Le Play).
Badania społeczne pojawiły się w pierwszej połowie XIX w. Prowadził je Le Play. Starał się on postulować nowy typ społeczeństwa. Badał głownie rodziny robotnicze, ich budżety, sposób spędzania wolnego czasu, odnosił się do relacji w jakie wchodzą te grupy społeczne z innymi.
Pojawienie się refleksji na temat samego gromadzenia materiałów empirycznych nastąpiło znacznie wcześniej. Brakowało jednak systematycznej metody gromadzenia.
2. Główne założenia pozytywizmu jako orientacji metodologicznej w naukach społecznych.
Metodologia - ogół czynności naukowych, które polegają na zbieraniu i analizie danych w toku bezpośredniego lub pośredniego kontaktu z rzeczywistością, które zmierzają do uzyskania odpowiedzi na sformułowane na wstępie badań pytanie bądź zweryfikowaniu przyjętych hipotez.
Pozytywizm - dążenie za wszelką cenę do integracji na gruncie metody.
behawioryzm metodologiczny - badanie tylko tej rzeczywistości, która jest dostępna obserwacji badacza, którą można, opisać, zmienić;
holizm met. - na podstawie badania części można wnioskować o całości;
fizykalizm met. - dążenie do sformułowania precyzyjnych pojęć, wprowadzenie do nauk społecznych pojęć z matematyki i fizyki;
dedukcjonizm met. - budowa teorii na podstawie przechodzenia od tez ogólnych do ich weryfikacji w trakcie badań socjologicznych;
pragmatyzm met. - nauki powinny zajmować się badaniem, rozwiązywaniem konkretnych problemów, które pomagają lepiej funkcjonować instytucjom, procesom, itp.
Współczesny neopozytywizm podtrzymuje powyższe założenia i wzmacnia je: potwierdza behawioryzm, odrzuca związek przyczynowo-skutkowy, dążąc do precyzji języka.
3. Główne założenia podejścia humanistycznego w badaniach społecznych.
Humanizm - niemożność przenoszenia metod nauk przyrodniczych na grunt nauk społecznych (są one różne), jest to podejście typologiczne i jakościowe z odrzuceniem formalizmu i języka matematycznego.
a) fakty społeczne:
warstwa obiektywna - wyjaśnić czyjeś zachowania, to wyjaśnić motywy jego wartości
warstwa subiektywna - wyjaśnić zachowanie społeczne to zrozumieć znaczenie nadane temu zachowaniu
przez podmiot
b) antynaturalizm (rozumienie) - postulat rozumienia rzeczywistości społecznej, której jesteśmy uczestnikami, zrozumieć sens jaki nadaje zachowaniu podmiot.
c) stosowanie swoistych technik badawczych tj. biografie, wspomnienia, pamiątki (są one jednak skażone subiektywizmem).
4. Na czym zdaniem Stanisława Ossowskiego polega specyfika nauk społecznych?
S. Ossowski wyróżnia pięć cech specyficznych nauk społecznych, które powodują, że nauki te w sposób zasadniczy różnią się od nauk przyrodniczych:
1) Obserwowany wpływ rezultatów badań na rzeczywistość, do której wnioski z badań mają się odnosić.
Rozważania Marksa doprowadziły do tego, że przewidując konflikt uruchomiono pewne mechanizmy w celu przeciwdziałania (teoria Konopnickiej, teoria budowy społecznej, opublikowanie wyników badań wpłynęło na organizacje życia społecznego).
2) Bezpośredni wpływ samych czynności badawczych na badaną rzeczywistość.
Nie ma żadnych odpowiedzi fałszywych, każda odpowiedź, którą uzyskujemy od respondenta jest prawdziwa w tym sensie, że opisuje stan jego wiedzy i świadomości życia społecznego. Chodzi o bezpośrednią „reakcję” na ankietę, nie skażona jakimkolwiek uzupełnieniem wiedzy na temat pytań badawczych. Nie można dwa razy wrócić do tej samej świadomości społecznej, bo wtedy zmienia się ją narzędziem społecznym, a od tego zależy rezultat badania.
3) Konflikt pomiędzy postulatem systematyczności badań i postulatem ubiegania się o wnioski ogólne, nieograniczonymi wyznacznikami historycznymi.
Eksperymenty Galileusza, Newtona, Anstaina przeprowadzona dziś miałyby takie same rezultaty. Badania nauk przyrodniczych są ahistoryczne. Rzeczywistość społeczna, którą badamy jest skażona czynnikami historycznymi, np. aspiracje młodzieży są inne niż 500 lat temu.
4) Konflikt pomiędzy ograniczeniem się do metod standaryzowanych, a miarodajnością wskaźników i subtelnością praktyki badawczej.
Dylemat pytania zamkniętego i otwartego: zamknięte stosujemy, bo chcemy mieć szybko wyniki badań (obróbka ilościowa), a przy otwartych musimy stworzyć klucz kategoryzacyjny, który pozwoli zoperacjonaliować jakościowy materiał i poddać go obróbce statystycznej. Czasami jednoznaczna odpowiedź w pytaniu zamkniętym nie musi oznaczać tego samego u dwóch różnych osób, tak więc np. przy odpowiedzi „tak”, chcemy zapytać „dlaczego?”.
5) Udział doświadczenia wewnętrznego badacza w praktyce badawczej.
Rozumienie jest możliwe, gdyż badacz wykorzystuje dane z własnego doświadczenia, które zdobył wprost bądź na skutek interpretacji innych podmiotów lub zostało przekazane jako dziedzictwo kulturowe. Naczelną cechą badacza powinien być obiektywizm - wyzbycie się uprzedzeń, uproszczeń.
Funkcje rozumienia:
heurystyczna - pozwala naprowadzić na nowe pomysły i formułować nowe hipotezy badawcze
służy do interpretowania wypowiedzi przedmiotów działających
pozwala wyjaśnić zależność między zjawiskami społecznymi
pozwala uzasadnić pewne hipotezy
Ossowski wymienia dwa typy badaczy: empirysta i humanista.
5. Jaki jest przedmiot badań nauk społecznych?
1) zbiorowości i zbiory społeczne
zbiorowości społeczne - istnieją one obiektywnie. Są to wszystkie takie zbiory ludzi, w których pomiędzy tworzącymi je osobnikami istnieją jakieś oddziaływania wynikające z przynależności do tego zbioru (kliki, kolektywy, grupy koleżeńskie, warstwy społeczne)
zbiory społeczne - są rezultatem życia społecznego. Są to twory, które powstały w wyniku życia społecznego, zostały ukształtowane w procesie współżycia ludzi ze sobą w obrębie danej społeczności.
Możemy tu wyróżnić:
a) zbiorowiska społeczne - jest to kryterium wyodrębnienia - przebywanie na wyodrębnionej przestrzeni, która umożliwia jego uczestnikom wchodzenie ze sobą w interakcje trwałe.
b) kategorie społeczne - zbiór ludzi nie złączonych formalnie jakąś więzią społeczną, lecz posiadających istotnej z punktu widzenia społecznego cechy. Kryterium może tu być np. płeć, zawód, styl życia.
Wyróżniamy poza tym:
a) zbiory społeczne - osoby są wyróżnione z uwagi na fakt, że pewne zjawisko społeczne powoduje, że można je wyodrębnić jako grupę
b) zbiory logiczne - obiektywnie istniejące cechy, które posiadają osoby powodują, że można je wyodrębnić.
Zbiór logiczny może stać się zbiorem społecznym.
2) instytucje społeczne - wyróżniamy dwa rozumienia:
rozumienie szerokie - względnie trwały układ społecznie ustanowionych sposobów i reguł zachowań sankcjonowanych przez normy społeczne.
rozumienie węższe - zorganizowany i utrwalony zespół działań ludzkich zakładający istnienie jakiegoś celu, dla którego dna instytucja zostaje powołana. Składa się ona z: personelu, środków materialnych, funkcji i rzeczywistej działalności nastawionej na zaspokojenie jakichś potrzeb.
Przykłady instytucji społecznych:
zorganizowane twory społeczne powołane do realizacji określonych funkcji powszechnie użytecznych, np. instytucje państwowe, samorządowe, fundacje, stowarzyszenia.
względnie ustabilizowane i prawnie określone formy społecznego współżycia, np. rodzina, małżeństwo, wspólna religia.
zasady i normy społeczne regulujące zachowania i współżycie ludzi, np. prawo i obyczaje.
poszczególne osoby fizyczne, które stają się ucieleśnieniem urzędów godności lub funkcji społecznych, np. burmistrz.
rola społeczna, np. rola matki, męża, kapłana.
procesy i zjawiska społeczne
procesy społeczne - rozmaite przebiegające po sobie regularnie, wzajemnie warunkujące się przeobrażenia w różnych tworach społecznych lub w życiu danego społeczeństwa, np. patologizacja, urbanizacja, industrializacja.
zjawiska społeczne - wszelkie uzewnętrznione i masowe wytwory życia, wzajemne oddziaływanie ludzi na siebie, np. ruchliwość społeczna, opinie, postawy, modele, wietrzenia, zainteresowania.
Cechy nauk społecznych:
obiektywne - nadrzędna potrzeba badania - przedmiot badań istnieje niezależnie od poznającego go podmiotu;
deterministyczne - każde zjawisko społeczne podlega pewnym prawidłowościom;
generalizujące - na podstawie badań cząstkowych powinniśmy sumować rezultaty badań, odwoływać się do już istniejących;
intersubiektywne - rezultaty badań w naukach społecznych powinny być dostępne także „osobom trzecim”, mającym do tego predyspozycje, odpowiednią wiedzę, narzędzia;
logiczne - wewnętrznie spójne, wolne od irracjonalnych założeń;
otwarte - z jednej strony skierowane na krytykę, z drugiej zaś nie są zbiorem twierdzeń raz na zawsze - fundamentalnych, niezmiennych.
sprawdzalne
6. Do czego służą badania empiryczne w naukach społecznych?
Metoda badań empirycznych to powtarzalny sposób uzyskiwania informacji o rzeczywistości, niezbędnych do rozwiązania określonego typu badawczego.
Operacjonalizacja badań zakłada:
wyraźne określenie jakimi narzędziami badawczymi zamierzamy się posługiwać
dobór wskaźników
dobór operacji badawczych, które uznajemy za niezbędne w celu zweryfikowania przyjętych w badaniach hipotez.
7. Jakie typy badań spotykamy w naukach społecznych?
badania poznawcze
Poszczególne etapy:
1) punktem wyjścia jest tu pojawienie się problemu wynikającego z dotychczasowej wiedzy, która przestaje wystarczać
2) teoretyczne wyjaśnienie problemu, hipotezy
3) weryfikacja logiczna i empiryczna hipotezy
4) ich rezultatem jest formułowanie nowych twierdzeń lub teorii (rozwijają naukę).
badana praktyczno-poznawcze (potrzeb praktyki)
Poszczególne etapy:
1) pojawia się problem wynikający z potrzeb praktyki
2) ustalenie hipotez w oparciu o istniejące teorie i badania empiryczne
3) krytyka logiczna i weryfikacja danych
4) twierdzenie typu diagnostycznego (jaki jest stan rzeczy), terapeutycznego (jak ma być) i prognostycznego (jak będzie).
Ich rezultatem jest ustalenie o ile istniejące twierdzenie i teoria są przydatne do rozwiązywania określonych problemów, które generuje życie społeczne (praktyki życia społecznego). Są one istotniejsze z punktu widzenia nauk społecznych.
Motywy podejmowania badań potrzeb praktyki to:
przedmioty zainteresowań poszczególnych dziedzin naukowych się autonomizują. Pojawiają się nowe subdyscypliny nauk.
nauki społeczne przechodzą w nauki o własnej aparaturze pojęciowej.
w obszarze, którym interesują się poszczególne nauki istnieją „białe palmy” - ułomności źródeł lub metod.
istnienie sprzecznych hipotez.
wypracowanie nowych metod, które umożliwiają dotarcie do „białych plam” bądź pozwalają zweryfikować istniejącą wiedzę.
8. Jakiego rodzaju twierdzenia występują w naukach społecznych?
1) Typy badań:
diagnostyczne - twierdzenia starają się informować o stanie rzeczywistym.
terapeutyczne - informują co należy zrobić by osiągnąć stan pożądany.
prognostyczne - informują w jakim kierunku będzie się zmieniała rzeczywistość społeczna.
2) Typy badań:
a) badania z intencja jednostkową - formułowanie odpowiedzi na jednostkowe pytania, np. „Od czego zależy...?”.
b) badania z intencją historyczną - uogólnienie wyników badań na całość populacji, ale są one ulokowane w czasie i przestrzeni, dotyczą społeczeństwa w danej fazie jego rozwoju. Celem jest uzasadnienie ogólnych prawd nauki. Ten typ spotykamy najczęściej.
Wyróżniamy tu:
badania monograficzne - studium przypadku (case study), całościowy, kompleksowy opis badanego
procesu czy zjawiska, np. badania nad społecznościami regionalnymi.
badania diagnostyczne - odpowiadają na pytanie „czy?”, opisujemy istniejący stan rzeczy, np. czy jakiś
proces wystąpił w badanej społeczności.
badania eksplanacyjne - odpowiadają na pytanie „dlaczego?”, np. dlaczego doszło do czegoś?
badania prognostyczne - wykorzystywane szczególnie w demografii i w ekonomii, odpowiadają na pytanie „jak będzie?”, mogą one mieć na celu przewidywanie zdarzeń.
c) badania z intencja uniwersalną - najtrudniej jest formułować takie wnioski, np. wraz z przyrostem grupy rosną podziały społeczne
9. Co to jest problematyka badań w naukach społecznych?
Problematyka badań to zbiór pytań dotyczących przedmiotów, zjawisk, procesów, które znalazły się w polu zainteresowania badacza. Chodzi o to by wyodrębnić problem, który nie zawsze jest sformułowany ogólnie. Problemy rozpisuje się na szczegółowe, dopiero ich suma może służyć do postawienia diagnozy.
10. Zdefiniuj „pojęcie” jako kategorię teoretyczną w naukach społecznych.
Pojęcie to opisana za pomocą określonego zestawu słów (lub słowa) treść określonego wydarzenia dotyczącego jakiegoś zjawiska społecznego. Porządkujemy nasze doświadczenia za pomocą pojęć, ale porządek ten nie odzwierciedla wprost struktury rzeczywistości obiektywnej. Pojęcia naukowe powinny być wolne od wartościowania - ładunku emocjonalnego, który pozwoliłby zidentyfikować autora (chyba że jest to prowokacja np. w określonym środowisku).
11. Jaki funkcje pełnią „pojęcia” w naukach społecznych?
Funkcje pojęć:
poznawcza (porządkująca) - poznajemy rzeczywistość społeczną
oceniająca - możemy określić stosunek do badanego zjawiska
komunikacyjna - przekazywanie określonych informacji
pragmatyczna - pojęcia kierują zachowaniem jednostek
Warunki, w których pojęcia mogą pełnić te funkcje:
powszechna zgoda co do znaczenia, które niesie ze sobą określone pojęcie (musimy rozumieć je tak samo)
powinny być możliwie przejrzyście zdefiniowane
muszą mieć pewne ekwiwalenty empiryczne (partia polityczna musi rzeczywiście istnieć żeby ją badać).
12. Na czym polega różnica między pojęciami uniwersalnymi a pojęciami historycznymi?
Wyróżniamy pojęcia:
ogólne → pojęcia historyczne - są określone i umiejscowione, np. Juliusz Cezar, NSDAP
jednostkowe → pojęcia uniwersalne, np. cesarz rzymski, partia faszystowska
13. Co to jest definicja w naukach społecznych?
Definicja - wyłożenie zawartości treściowej pojęcia, wyspecjalizowanie jej w sposób opisowy przy użyciu określonych słów. Słowo, którego ogólnikowo rozumianą treść mamy sprecyzować to definiendum, zaś zestaw elementów opisujący tę treść to definiens.
14. Jaka jest różnica miedzy definicją realną a definicją nominalną?
Rodzaje definicji:
realna - wypowiedź charakteryzująca istotne wartości przedmiotu stanowiącego definiendum. Stwierdzają więc istnienie cech jakiegoś zjawiska. Określa się tu wprost, jasno i wyraźnie to, o co nam chodzi,
Np. definicja partii politycznej - organizacja o demokratycznej strukturze, której celem jest, poprzez kampanię wyborczą jest dążenie do przejęcia władzy.
nominalna - określa znaczenie, które powinno przysługiwać określonemu terminowi definiendum, tzn. nazywa przedmiot, który ma właściwości określone w definiens.
Np. partia polityczna to każda organizacja o strukturze demokratycznej strukturze, której celem jest przejęcie władzy poprzez kampanie wyborczą.
Różnica: definicje nominalne służą do formułowania twierdzeń o charakterze ogólnym, natomiast definicje realne do gipsu zjawisk uwarunkowanych historycznie.
operacyjna (instrumentalna) - wyspecyfikowanie takich operacji badawczych, które pozwolą stwierdzić występowanie zjawiska ujętego w definicji. Inaczej zdefiniowanie operacyjne jest koniecznym w procesie każdego badania przełożeniem pojęcia zdefiniowanego realnie lub nominalnie na język technik bądź operacji badawczych.
15. Na czym polega operacjonalizacja pojęcia badawczego?
Operacjonalizacja pojęć - szukanie określeń dla pojęć, które dadzą się przełożyć na język badawczy. Zabieg ten polega na tym, że mamy ogólną definicję którą musimy przełożyć na język pytań.
16. Co to jest wskaźnik, proszę podać wskaźniki dla dowolnie wybranego przez siebie pojęcia.
Wskaźnik - służy do określenia pewnej cechy przedmiotu lub zjawiska, pozostającej w takich związkach z inną jego cechą, że występowanie jednej sygnalizuje występowanie drugiej, np. kiedy badamy stopień integracji grupowej, wskaźnikami będą: ilość konfliktów wewnątrz grupy, podejmowanie wspólnych działań.
17. Co to jest zwiad badawczy?
Zwiad badawczy - ma na celu zweryfikowanie naszej wiedzy na temat przedmiotu badań (badania wstępne), pozwala nam odpowiedzieć na pytanie na ile wiedza, którą zgromadziliśmy podczas badań pozwala się przełożyć na język pytań. Robi się go aby uniknąć kosztów przy nieprecyzyjnie określonym procesie badawczym. Jest zalecany w stosunku do przedmiotów i obszarów, które nie zostały zbadane wcześniej, jeśli program jest nowy, jeśli narzędzia są rzadko stosowane.
18. Jaka jest geneza pytań badawczych?
Formułowanie pytań badawczych - dwa podejścia:
nowo-pozytywistyczno-empiryczne - jego celem jest opis i wyjaśnienie zjawisk i procesów społecznych
dialektyczno-krytyczne - jego celem jest opis, wyjaśnienie i krytyka (wskazanie kierunków przekształceń)
19. Badania opisowe i badania wyjaśniające (proszę podać przykłady pytań stawianych w tych badaniach).
badania opisowe - dotyczą właściwości zjawisk społecznych, efektem jest klasyfikacja zjawisk, np. „jakie formy rodziny spotykamy w Polsce?”, „jaki jest poziom zadowolenia pracowników zatrudnionych w zakładach prywatnych?”.
badania wyjaśniające - to poszukiwanie związku między obserwowanymi, badanymi zjawiskami.
20. Kiedy pytanie badawcze staje się hipotezą badawczą?
Hipoteza badawcza - wszelkie twierdzenia na temat możliwej lub oczekiwanej natury związku między przynajmniej dwoma zjawiskami, np. niski poziom kultury środowiska rodzinnego wpływa ujemnie na ambicje naukowe dzieci.
Pytania wyjaśniające - to poszukiwanie związku między obserwowanymi, badanymi zjawiskami. Pytania te zmieniają się w hipotezy badawcze. Należy założyć, że istnieje bezpośrednia zależność miedzy jednym a drugim zjawiskiem, np. im większa płaca, tym większe zadowolenie z pracy.
21. Na dowolnym przykładzie wskazać przejście od pytania badawczego do hipotezy badawczej.
Pytania stawiane w badaniach wyjaśniających dotyczą relacji, np. Jak wysokość płacy wpływa na zadowolenie z pracy? Te i tym podobne pytania można formułować także inaczej - nie jako pytania, lecz jako twierdzenia na temat możliwej lub oczekiwanej natury związku. Pytania zmieniają się wówczas w hipotezy. Twierdzenie im wyższa płaca, tym większe zadowolenie z pracy było by np. hipotezą dotyczącą relacji, do której odnosiło się pytanie Jak wysokość płacy wpływa na zadowolenie z pracy?.
22. Wskazać relacje miedzy zmienną zależną a zmienną niezależną.
Zmienne - punktem wyjścia do ich wyróżnienia jest przyjęcia założenia, że podobne zdarzenia zachodzą w podobnych okolicznościach.
Wyróżniamy zmienne:
niezależne (X) - domniemane czynniki warunkujące czy sprawiające, że dane zjawisko, postawa, zachowanie przyjmuje taki a nie inny kształt.
zależne (Y) - zmieniają się pod wpływem działania na nie zmiennych niezależnych.
Np. Zadowolenie z pracy rośnie wraz z wysokością płacy i czasem trwania pracy.
X - wysokość płacy, czas trwania pracy (wpływają na to jak zmienia się Y)
Y - zadowolenie z pracy
23. Z jakiego rodzaju pytaniami spotykamy się w naukach społecznych (podaj przykłady pytań)?
Wyróżniamy pytania:
o wartości zmiennych - o siłę zależności, np. ile?, jak często?
o relacje między zmiennymi - poszukiwanie zależności statystycznej, przyczynowo-skutkowej między zjawiskami, np.
24. Podać przykłady pytań rozstrzygnięcia i pytań dopełnienia.
Powyższe pytania mogą być również pytaniami:
rozstrzygnięcia (o fakty) - np. czy? (czy mieszka Pani w Poznaniu?, czy ma pani dzieci?), odpowiedzi na te pytania to „tak” i „nie”.
dopełnienia (o opinie) - np. jak często?, kiedy?, jak?, kto?, dlaczego?, w jaki sposób? (kto w Państwa domu zajmuje się robieniem zakupów?, jak często wyjeżdżacie Państwo za granicę?).
25. Co to jest „moment asercji” (pojęcie Stefana Nowaka)?
Współczynnik asercji - wysokie przekonanie o tym, że istnieje zależność między badanymi zjawiskami (jeśli moment asercji jest wysoki to formułowanie hipotez nie ma sensu).
26. Zdefiniuj metodę naukową w naukach społecznych.
Metoda badawcza (naukowa) - określa dyrektywy, sposób poznania i opisania badanej rzeczywistości, to powtarzalny sposób rozwiązywania procesu naukowego.
27. Jakiego rodzaju czynności podejmowane są na etapie operacjonalizacji problemu badawczego?
Operacjonalizacja - to przekład na język operacji badawczych naszych przypuszczeń, oczekiwań odnośnie interesującego nas problemu. Na każdym etapie musimy dążyć do rzetelności, właściwego doboru narzędzi, próby badawczej itd. Popełnienie błędu może rzutować na wyniki badań. Ostateczna operacjonalizacja zakłada wyraźnie jakimi narzędziami badawczymi zamierzamy się posługiwać, także wybór metody i wskaźników, dobór konkretnej operacji badawczych i określenie takich ich wyników, które uznamy za świadczące o zachowaniu relacji miedzy zmiennymi.
metoda naukowa - to powtarzalny sposób rozwiązywania problemu badawczego
metoda badań empirycznych - to powtarzalny sposób uzyskiwania pewnego typu informacji o rzeczywistości, niezbędnych do rozwiązania określonego problemu badawczego, to szukanie odpowiedzi na pytania określonego rodzaju przez szeroko rozumianą obserwację rzeczywistości.
Proces badawczy - całościowy schemat działań, które naukowcy podejmują w celu wytworzenia wiedzy. To paradygmat naukowych dociekań. Jego cechą jest cykliczność, tzn. wnioski sformułowane w ramach jednego cyklu są początkiem następnego cyklu.
Fazy postępowania badawczego:
I faza:
formułowanie problemu badawczego
rozwinięcie problemu
postawienie pytań szczegółowych
II faza:
konceptualizacja badań
wybór metody badawczej
dobór próby (populacji) badawczej
III faza:
operacjonalizacja badań (przełożenie pojęć na język pytań)
określenie rodzajów wskaźników
wybór narzędzi badawczych
dobór wskaźników
IV faza:
organizowanie badań
gromadzenie danych empirycznych
weryfikacja zebranego materiału empirycznego
V faza:
klasyfikacja zebranego materiału empirycznego
analiza ilościowa
analiza jakościowa
VI faza:
weryfikacja przyjętych hipotez badawczych
rozwój teorii
kontrolowanie rzeczywistości społecznej (praktyka)
Motywy podjęcia badań:
problem wygenerowany przez rzeczywistość społeczną, praktyka społeczna, np. bezrobocie
aspiracje poznawcze, badawcze naukowców.
28. Wymienić źródła wiedzy i ogólnie je scharakteryzować.
Źródła wiedzy:
1) wiedza potoczna
2) wiedza naukowa wiedza racjonalna
3) wiedza artystyczno-literacka intersubiektywnie komunikowalna
4) wiedza spekulatywna intersubiektywnie sprawdzalna
5) wiedza irracjonalna
1) wiedza potoczna - najstarsze źródło wiedzy. Opisuje zjawiska, które zawsze otaczały człowieka i miały istotne znaczenie dla jego egzystencji.
Jej cechy to:
duża ogólnikowość
brak precyzji
mały stopień abstrakcyjności
nie podlega testom empirycznym
słabe uzasadnienia głoszonych twierdzeń (niski stopień ich prawdziwości)
mała moc prognostyczna
nie udziela odpowiedzi na pytanie „dlaczego?” (mówi jak jest)
apologetyczność - wysokie przekonanie, że to co mówimy jest istotne, ważne, prawdziwe, doniosłe.
2) wiedza naukowa - różni się od potocznej zasadą racjonalności (K. Ajdukiewicz).
mocna zasada racjonalności - stopień przekonania z jakim głosimy dane twierdzenie nie może być większy od stopnia jego uzasadnienia.
Cechy:
wnioski naukowe są wynikiem stosowania określonej metody naukowej
tworzy pojęcia ogólne
za pomocą tych pojęć nauka formułuje prawa uniwersalne
jest znacznie pewniejsza niż wiedza potoczna
charakteryzuje ją wysokie usystematyzowanie
zawiera wysoką moc prognostyczną
wysoka moc wyjaśniająca
3) wiedza artystyczno-literacka - przekazuje informacje o ludzkiej psychice i osobowości przez analizę dzieła artystycznych. Jest ona zapisem stanów emocjonalnych, wewnętrznych przeżyć osób tworzących („duch epoki”), np. literatura Dostojewskiego.
4) wiedza spekulatywna - charakterystyczna dla początków refleksji filozoficznej człowieka. Stawia pytania o naturę człowieka, odnoszą się one do mitów, wątków kosmologicznych. Np. przejęte od Arystotelesa wyjaśnianie naukowe czyli stosowanie logiki.
5) wiedza irracjonalna - zawarta głównie w mistyce, wszelkiego rodzaju irracjonalnej filozofii. Najczęściej nie spełnia któregoś z wymogów intersubiektywności.
Wyróżniamy tu:
pseudonaukę - odwołuje się terminologii i pojęć, którymi posługują się nauki, ale zwykle pozorują wiedzę naukową, np. „My Kampf” Hitlera - pisana naukowym językiem, ale tezy nie mają żadnego uzasadnienia empirycznego, wymagają tylko aby w nie wierzyć.
para naukę - przedsionek nauki, są tu formułowane twierdzenia, których co do prawdziwości nie możemy jednoznacznie odrzucić, ale nie są one do końca sprawdzone, np. astrologia.
29. Podać warunki, których spełnienie warunkuje osiągniecie prawdy naukowej.
Prawda naukowa - jej osiągnięcie jest ostatecznym celem każdego działania naukowego.
Warunki jej osiągnięcia:
warunek wysokiej ogólności - twierdzenie jest tym ogólniejsze, im większej klasy zjawiska dotyczy.
warunek wysokiej ścisłości - jeśli zamienimy jakieś twierdzenie we wzór matematyczny, mamy bardzo precyzyjnie określona zależność (matematyka i fizyka).
warunek wysokiej informacyjnej zawartości - wszystkie twierdzenia naukowe powinny mieć jak najszerszy podmiot i jak najwęższy orzecznik (precyzyjnie określony).
warunek pewności epistemologicznej (poznawczej) - jest osiągnięty kiedy wyniki badań możemy potwierdzić przez doświadczenie
warunek prostoty logicznej - powinno być jak najmniej warunków wstępnych, od których zależy zaistnienie jakiejś relacji, zjawiska.
30. Jakie warunki powinny być spełnione aby wiedza miała charakter wiedzy racjonalnej?
Wiedza powinna być:
intersubiektywnie komunikowalna - rezultaty, twierdzenia musza być zrozumiałe dla innych, którzy są przygotowani do tego by je odebrać.
intersubiektywnie sprawdzalna - jeśli ktoś posługuje się takim aparatem narzędziowym jak ktoś inny, to powinien dojść do tych samych (bądź podobnych) rezultatów co on.
31. Jakiego rodzaju oczekiwania formułowane są pod adresem poprawnej metody naukowej?
Metoda w naukach społecznych:
rozumienie szerokie - zespół założeń poznawczych oraz wynikających z nich dyrektyw postępowania badawczego.
Wyróżniamy tu dwa nurty:
1) normatywno-pozytywistyczny - podejście pozytywistyczne; przekonanie, że rzeczywistośc społeczna istnieje na zewnątrz nas; badanie przez aspiracje.
2) interakcyjny - podejście humanistyczne; rzeczywistośc społeczna istnieje wewnątrz nas, jest rezultatem oddziaływań uczestników życia społecznego w tym również podmiotu poznawczego.
rozumienie węższe - metoda badawcza to metoda badań empirycznych.
Klasyfikacja nauk
formalne empiryczne
fakty logiczne odwołują się do realnie istniejących faktów
logika matematyka przyrodnicze społeczne
(humanistyczne)
biologiczne fizyczne
Typy wyjaśniania:
badania naukowe - podejmują dwa pytania: „Jak jest?”, „Dlaczego tak jest?” (czy musi tak być?)
Wyjaśnienie naukowe - procedura rozumowania mająca na celu uzyskanie odpowiedzi na pytanie „dlaczego zaszło zjawisko A?”, jaka jest przyczyna zjawiska B?', „co powoduje zjawisko C?”. Wyjaśnianie jest rodzajem rozumowania polegającego na wyprowadzeniu uznanego z góry zdania z innych zdań w jakiejś skończonej liczbie kroków. Warunkiem poprawnego wyjaśniania jest posługiwanie się prawidłowymi przesłankami. Badania starają się udowodnić czy rzeczywiście są one prawdziwe.
Typy wyjaśnień w nauce:
genetyczne - dlaczego zaszło określone zdarzenie?, jaka jest jego przyczyna?, dlaczego do niego doszło?
funkcjonalne - czy zmiana zjawiska A wpływa na zmianę zjawiska B?, a czy ta zmiana powoduje ponownie zmianę zjawiska A?
teleologiczno-funkcjonalne - polega na poszukiwaniu celu, dla którego zmienia się jakiś proces lub jakiemu służy określone zdarzenie (po co?).
logiczne - rozumowanie oparte o schematy logicznego wnioskowania. Ten typ wnioskowania zawierają wszystkie powyższe typy, np. jeżeli S=P a P=K to S=K.
32. Co to jest procedura badawcza?
Procedura badawcza - zbiór najbardziej ogólnych dyrektyw określających sposób organizowania badań oraz zbiór założeń techniczno-organizacyjnych danych badań, począwszy od zdefiniowania problemu, sformułowania hipotez, zaplanowania konkretnych operacji badawczych, ich przeprowadzenie i analizę zebranych danych a następnie wyciagnięcie wniosków.
Procedury badawcze dzielimy na: patrz pyt. 35
Procedura określa:
teren badań
obiekty badań
sposób doboru obiektów
techniki gromadzenia danych
kolejność zastosowania poszczególnych technik
33. Co to jest metoda badawcza?
Metoda badawcza - określa dyrektywy, sposób poznania i opisania badanej rzeczywistości. Zawiera ona rozstrzygnięcia co do charakteru tego poznania, jak i odnośnie możliwości poznania danego zjawiska, a także odnośnie charakteru badań.
Wyróżniamy metody badawcze: patrz pyt. 35
34. Co to są techniki badawcze?
Techniki badawcze - to szczegółowy zespół dyrektyw charakteryzujących jeden z etapów poznania badawczego. Odnoszą się do sposobu otrzymywania danych empirycznych. To sposoby i umiejętności stosowania odpowiednich operacji badawczych. Operacje badawcze to sposoby i umiejętności stosowania czynności składających się na pewne elementy schematów badawczych.
Wyróżniamy techniki badawcze: patrz pyt. 35.
Narzędzia badawcze - wszystko to, co jest niezbędne badaczowi do zgromadzenia, zachowania i zinterpretowania zebranych danych empirycznych.
Wyróżniamy narzędzia:
1) intelektualne
teorie naukowe
wiedza badacza
programy komputerowe
2) materialne
kwestionariusz (ankiety, wywiady)
materiały służące do utrwalania danych
narzędzia służące do opracowania danych empirycznych
35. Proszę przedstawić ogólną klasyfikację procedur, metod i technik badawczych jakimi posługują się nauki społeczne.
1) Procedury badawcze:
a) podstawowe:
badania sondażowe
badania sondażowe pogłębione
badania terenowe
b) uzupełniające:
badania panelowe
badania próbkowe
2) Metody badawcze:
historyczno-porównawcza
monograficzna
statystyczna
eksperymentalna
typologiczna
3) Techniki badawcze:
obserwacja (najczęściej wykorzystywana)
wywiad
ankieta
analiza treści
analiza dokumentów urzędowych
analiza dokumentów osobistych
studium przypadku
badania testowe i projekcyjno-testowe
badania projekcyjne nie testowe
badania socjometryczne
36. Proszę przedstawić ogólne założenia badań sondażowych.
Badania sondażowe - pojawiły się wraz z masową opinią publiczną. Nie można ich weryfikować danych - nie ma odpowiedzi na pytanie „dlaczego?”.
Składają się na nie:
jeden zbiór danych (badanych osób)
jedna technika
jeden odcinek czasowy
Najczęściej stosowana technika: ankieta.
Zalety:
wyniki otrzymuje się stosunkowo szybko,
stosunkowo mały koszt.
Wady:
uzyskane wyniki nie podlegają weryfikacji.
37. Proszę przedstawić ogólne założenia sondażu pogłębionego.
Badania sondażowe pogłębione - procedura badawcza mająca na celu kontrolowanie wyników badań uzyskanych w oparciu o sondaż zwykły. Zasada ta sama co w badaniach sondażowych, ale stosuje się obok ankiety jeszcze dodatkową technikę, np. wywiad, który ma na celu zweryfikowanie danych uzyskanych z sondażu zwykłego. Charakteryzuje się tym, że obejmujemy dużą populację, rozszerzamy ilość podmiotów badawczych z uwagi na fakt zwiększenia wiarygodności wyników badań. W sondażu pogłębionym stosuje się wstępna analizę danych. Służy to do zweryfikowania ankiety, tzn. sprawdzenia czy ankieta rzeczywiście daje odpowiedź na postawione pytanie badawcze.
Badacz może spotkać się z uchylaniem się od odpowiedzi przez respondenta, co może być spowodowane następującymi czynnikami:
respondent nie rozumie treści pytania
pytanie dotyczy drażliwej dla respondenta sprawy (np. sprawy osobiste, finansowe itp.)
badacz nie potrafi w sposób wiarygodny przekazać, że wyniki badań zostaną użyte wyłącznie do celów naukowych.
Cel praktyczny metody: zdobycie informacji na temat samego zjawiska. Badacza interesują tu zmiany przebiegające w strukturach zjawisk czy procesów.
Zalety tej procedury:
szybkość osiągnięcia rezultatów badawczych
możliwość badania stosunkowo dużych populacji respondentów
38. Proszę przedstawić ogólne założenia badań terenowych.
Badania terenowe - pojawiły się wraz z funkcjonalizmem w socjologii. Są całościowym opisem badanych zjawisk i procesów. Odwołują się do techniki monograficznej i obserwacji. Badacz wchodzi w badane środowisko. Podstawową techniką badań jest obserwacja uczestnicząca, uzupełniana w zależności od przedmiotu badań ankietą, wywiadem, testami socjometrycznymi, technikami projekcyjnymi. Są prowadzone przede wszystkim na terenach społeczności zamkniętych, tj. wieś oraz wśród zwartych, dających się ogarnąć zbiorowości, np. zakłady pracy.
Cel: uzyskanie maksymalnie szerokiej, jak największej liczby informacji, danych o nadanym przedmiocie.
39. Proszę przedstawić ogólne założenia badań panelowych.
Badania panelowe - zakładają, że dokonujemy badań przynajmniej dwukrotnie: posługujemy się ta sama techniką (ankieta, wywiad), badamy tych samych respondentów i obserwujemy jak zmienia się stosunek respondentów do badanego zjawiska. Jeżeli interesujące nas zjawisko przebiega intensywnie to odcinki czasowe będą krótsze. Jeśli mamy do czynienia z procesami np. migracji czy zmianami postaw wobec jakiego zjawiska, które narasta, to odcinki mogą być dłuższe.
W badaniach panelowych obserwujemy jak zmienia się przedmiot naszych badań, koncentrujemy się na obserwacji powiązań między zmiennymi, które są dla nas istotne. Obserwując te zmiany staramy się aby warunki, w jakich prowadzimy badania, były maksymalnie zbliżone do naturalnych.
Quasi panel - z uwagi na brak czasu i możliwości, badamy zjawiska z pewnym założeniem, np. że drogi życiowe dwudziestolatków będą takie same jak drogi życiowe aktualnych czterdziestolatków. Zakładamy więc, że po dwudziestu latach dana zbiorowość będzie taka sama.
40. Proszę przedstawić ogólne założenia badań próbkowych.
Badania próbkowe - główne ich założenie mówi, że na podstawie badań części populacji można wnioskować o jej całości. Główną cechą jest określenie minimum wielkości próby (lista zasadnicza i lista rezerwowa), przy której jest dopuszczalne uogólnianie wyników badań.
Badania prowadzimy na wylosowanej reprezentatywnej części całości i na podstawie wyników badań uzyskanych w tej części przenosimy je na całość populacji, z której dokonaliśmy doboru próby.
41. Proszę omówić metodę monograficzną.
Metoda monograficzna - całościowa analiza badanego układu społecznego ze zwróceniem uwagi na jego strukturę, zasady funkcjonowania i wewnętrzna dynamikę tego układu. Dąży się tu analizowania zmian między częściami całości. Typem tej metody jest studium przypadku, w którym przedmiotem badań jest człowiek (jego autorytet, osobowość oddziałująca na innych), wylosowana miejscowość, bądź szeroko rozumiana grupa społeczna, zbiorowość.
Zakres badań monograficznych:
określony obiekt (pojedynczy człowiek, zakład pracy, instytucja itp.);
monografia terenowa (układ, który jest elementem szerszej całości).
Zarzuty wobec tej metody:
wykorzystuje się w niej nierzetelne podmioty badań (tj. dzienniki, pamiętniki);
za bardzo ufa materiałom pochodzącym z obserwacji;
nie stosuje się w niej metody doboru próby.
42. Proszę omówić metodę eksperymentalną.
Metoda eksperymentalna - służy do sprawdzania hipotez poprzez wprowadzenie określonego bodźca, który ma spowodować zaistnienie zmian.
Eksperyment społeczny to sytuacja stworzona sztucznie, której składniki są znane przed zastosowaniem bodźca.
Wyróżniamy eksperymenty:
naturalny - obserwacje przemian w społecznościach odizolowanych, np. w środowisku więziennym;
projektowany - inspirujemy powstanie bodźca, lecz nie kontrolujemy wszystkich składników;
laboratoryjny - kontrolowane są wszystkie czynniki, zbiorowość dzielimy na się części: grupa kontrolowana i grupa eksperymentalna. Bodziec oddziałuje na grupę eksperymentalną. Dokonujemy dwukrotnego pomiaru - przed i po wprowadzeniu bodźca. Różnica to wprowadzenie bodźca. Podstawowym warunkiem jest zachowanie tajemnicy, że dana grupa jest przedmiotem badań.
43. Proszę omówić metodę statystyczną.
Metoda statystyczna - składają się na nią badanie i opis liczbowy.
Wyróżniamy tu:
opis statystyczny, gdzie każda jednostka, każdy obiekt poddany jest analizie (np. demografia);
wnioskowanie statystyczne - badanie fragmentu i wnioskowanie o całości (np. socjologia).
Wymogi metody:
wyniki badań muszą mieć charakter ilościowy
na podstawie próby można wnioskować o całości populacji
należy badać nie tylko treści zjawisk, ale i ich zasięgi częstotliwości.
44. Proszę omówić metodę historyczno-porównawczą.
Metoda historyczno-porównawcza - dąży do opisania procesów społecznych w sposób całościowy. Lokalizuje je czasowo i przestrzennie. Nie wystarczy zbadać jednego zjawiska, trzeba zbadać kilka by móc stworzyć całościowy obrazi i określić trędy rozwojowe, przekształcenie danej rzeczywistości.
Wyróżniamy tu porównania:
przemiany różnych zbiorowości w podobnych warunkach i czasie;
badanie tej samej zbiorowości w czasie (wpływ czasu na nią);
badanie tych samych typów zbiorowości w różnych stadiach ich rozwoju.
45. Proszę omówić metodę typologiczną.
Metoda typologiczna - jej główne założenie mówi, że wszystkie obiekty da się podzielić na różne typy, że wszystkie one posiadają pewne cechy charakterystyczne. Badanie polega na tym by poklasyfikować rzeczywistość społeczną. Stosuje się ją we wstępnej fazie rozwoju każdej nauki, np. społeczeństwo militarne i społeczeństwo przemysłowe wg Spencera.
46. Proszę omówić ogólnie obserwację jako technikę badawczą.
Obserwacja - opisywanie, porządkowanie i poznawanie rzeczywistości społecznej (codziennej). To planowe, selektywne rejestrowanie przestrzennych relacji miedzy jednostkami. Pojawia się w pierwszym etapie badań.
Obserwacja naukowa dzieli się na:
nieustrukturalizowaną
ustrukturalizowaną
uczestniczącą (respondenci wiedzą, że funkcjonują w ramach zbiorowości i są obserwowani)
ukrytą (obiekt badań nie wie o gromadzeniu informacji na jego temat, np. w środowiskach przestępczych)
Rodzaje obserwacji:
bihewioralna - obserwacja zachowań, ich zewnętrznych aspektów; życie społeczne - jednostka
socjologiczna - relacje między zachodzącymi zachowaniami i kontekstami sytuacyjnymi; jednostka - życie społeczne.
2