Wpływ emocji na wywoływanie objawów chorób psychosomatycznych w poszczególnych układach

Walka - zwycięstwo lub przegrana. Przegrana to śmierć.

Tak można by opisać myślenie naszych przodków. Jeszcze kilka, kilkanaście tysięcy lat temu dzikie zwierzęta były realnym zagrożeniem, a nie tylko ciekawym obiektem w zoo. Człowiekowi groziło wiele niebezpieczeństw związanych z dziką wtedy, a dzisiaj coraz bardziej poskramianą przyrodą. Bardzo ważną rolę odgrywał wtedy autonomiczny układ nerwowy. W krótkim czasie trzeba było zmobilizować wszystkie siły organizmu, aby wybrać najlepszą strategię działania(walkę lub ucieczkę), a w konsekwencji - po prostu przeżyć. Działanie układu autonomicznego pozostało nie zmienione - w sytuacjach stresowych, podobnie jak u naszych przodków, w organizmie zachodzą pewne zmiany. Serce przyspiesza czynność i zwiększa siłę skurczu, rozszerzają się oskrzela, zwężają się naczynia krwionośne, następuje uwolnienie glukozy do krwi. Wszystko to po to, by maksymalnie wykorzystać energię i jak najlepiej poradzić sobie w trudnej sytuacji.

Wiadomo jednak, że w wielu sytuacjach we współczesnym świecie, w przeciwieństwie do naszych przodków, walka lub ucieczka nie jest najlepszym zachowaniem. Nieustające reakcje alarmowe mogę oddziaływać szkodliwie na organizm i jego funkcjonowanie. Jeśli człowiek nie jest w stanie nauczyć się żyć z obciążeniami, jeśli nie potrafi radzić sobie ze stresem i silnymi, negatywnymi emocjami, może paść ich ofiarą. Konsekwencją tego może stać się choroba psychosomatyczna.

Za chorobę psychosomatyczną należy uznać chorobę somatyczną (czyli chorobę ciała), w której ostry lub przewlekły uraz psychiczny jest jedyną (podstawową) lub istotnie znaczącą przyczyną jej wystąpienia lub zaostrzenia. Przyczyną chorób psychosomatycznych może być niewłaściwe przetwarzanie negatywnych emocji, takich jak gniew, lęk, agresywność. Każda z tych emocji zawiera komponent psychologiczny, motoryczny i wegetatywny. Wynika z tego, że aby rozładować negatywne emocje, należałoby za każdym razem odreagować wszystkie wyżej wymienione składniki. W codziennym życiu, ograniczonym przez różnorakie normy, takie zachowanie najczęściej jest niemożliwe. W sytuacjach emocjonalnych ludzie starają się stłumić część psychologiczną i ruchową emocji, co skutkuje nasileniem reakcji wegetatywnej. Jest to prosta droga do pobudzenia narządów i układów pozostających pod kontrolą układu autonomicznego.

Układ krwionośny

Nadciśnienie, choroba wieńcowa, zawał... Nazwy tych chorób są powszechnie znane. Także osoby niezwiązane z medycyną łączą powstawanie tych chorób z nieodpowiednim trybem życia i specyficzną osobowością. Ludzie zapracowani i zestresowani słyszą często przestrogi i rady - uspokój się, zwolnij trochę, nie pracuj tak dużo. Źródła medyczne, badania psychologiczne i wiedza potoczna udowadniają, jak słuszne są to uwagi.

Choroba wieńcowa często bywa postrzegana jako „choroba dyrektorów” i kojarzy się wielu ludziom ze społecznie zamożnymi. Ostatnio jednak obserwuje się częste jej występowanie wśród ludzi z niższych grup społecznych, np. wśród bezrobotnych. Co łączy te dwie grupy osób?

Osoby cierpiące na chorobę wieńcową często są przekonane, że ponoszą nadmierny udział w ciężarach, jakie niesie współczesny świat. Poddani są często stresowi, który jak wiadomo, od dawna związany jest z chorobą serca. Wiadomo bowiem, że okoliczności stresogenne prowokują ból dławicowy, a silne emocje (np. gniew) mogą powodować groźne zaburzenia rytmu albo wzrost ciśnienia tętniczego, co może prowadzić do przerwania blaszki miażdżycowej i być przyczyną zawału serca lub nagłej śmierci stresowej.

Jednak nie tylko stres emocjonalny odgrywa bezpośrednią rolę w rozwoju chorób układu krążenia. Równie ważnym czynnikiem jest określona osobowość. Poniżej przedstawiam grupy cech i reakcji osobowości, stanowiące elementy ryzyka choroby wieńcowej (wg Tylka, 1994). Przeciętny Polak, nazwijmy go Janem Kowalskim, może znaleźć się w grupie osób zagrożonych chorobą serca, jeśli można u niego zaobserwować następujące cechy:

1. Duże zaangażowanie w pracę, podatność na emocjonalny stres zawodowy towarzyszący poczuciu odpowiedzialności w pracy, rywalizacja, pośpiech, brak umiejętności odprężania się.

2. Dążenie do znaczenia i władzy, tendencja do dominowania i agresji.

3. Skłonności neurotyczne: gniew-wrogość, agresywność, lęk i depresja jak wymiary neurotyczności.

4. Podwyższona labilność emocjonalna, poczucie mniejszej wartości, brak zaufania do siebie, zmniejszone poczucie bezpieczeństwa, emocjonalna niedojrzałość.

5. Wzmożone napięcie, słabe mechanizmy obrony przed lękiem (zwłaszcza jeśli pan Kowalski przeszedł już zawał serca).

Spośród wymienionych cech osobowości na szczególną uwagę zasługuje gniew, ponieważ bardzo duże znaczenie w powstawaniu choroby wieńcowej i zawału serca ma wrogość. Osoby wrogie wykazują wyższą odpowiedź fizjologiczną przez pobudzenie układu współczulnego, w sytuacji kiedy są poirytowane, czego nie obserwuje się u osób bez cech wrogości.

Kolejną chorobą układu krążenia o podłożu psychosomatycznym jest nadciśnienie pierwotne, czyli samoistne. Jest to groźne schorzenie, ponieważ podwyższone ciśnienie tętnicze (skurczowe i rozkurczowe) powoduje zmiany w układzie krążenia i różnych narządach ustroju. W powstawaniu tej choroby duże znaczenie mają czynniki nerwowe. Nadciśnienie występuje bowiem często u osób znajdujących się przez dłuższy czas w stanie znacznego napięcia nerwowego. Szczególne znaczenie mają zaburzone reakcje odruchowo-warunkowe o charakterze obronnym lub przystosowawczym. Dlaczego w opisie tej choroby pojawia się wzmianka dotycząca warunkowania? Nadciśnienie można uznać za utrwalenie się pewnego odruchu warunku reakcje alarmowej - reakcji na bodziec lękowy, wywołany np. stresem. W zatoce szyjnej znajdują się pressoreceptory, których zadaniem jest regulacja ciśnienia właśnie na drodze odruchowej. Gdy następuje wzmożona reaktywność układu autonomicznego na bodźce emocjonalne, następuje także przestawienie progu pobudliwości pressoreceptorów na wyższy poziom ciśnienia krwi. Tym samym odruchy regulujące wysokość ciśnienia włączają się dopiero przy znacznie wyższych niż normalnie jego wartościach. Kolejne silne bodźce emocjonalne powodują następne zmiany w przebiegu tej reakcji i regulacji ciśnienia, a proces podwyższania jego poziomu pogłębia się. Niestety, jak już wspominałam, ma to ogromny wpływ na pracę innych narządów. Choroba nadciśnieniowa doprowadzić może do zawału serca i niewydolności wieńcowej; wskutek zaburzeń krążenia może zostać upośledzona praca nerek, mogą się także pojawić zmiany w mózgu - krwotoki z następowymi porażeniami czy udar mózgu.

Układ oddechowy

Najbardziej znaną i coraz częściej występującą chorobą układu oddechowego jest astma, czyli dychawica oskrzelowa. Przejawia się ona atakami duszności oddechowej, które mogą być spowodowane silnymi przeżyciami emocjonalnymi, a niekiedy nawet tylko wzmianką o jakimś zdarzeniu, konflikcie, ataku.

Astmatycy to przeważnie introwertycy, ale na ogół nie mają trudności komunikacyjnych. Uczuciowo są bardziej wrażliwi i odznaczają się pewnymi szczególnymi cechami reaktywności. Bywają bardziej pobudliwi, mniej zdyscyplinowani, łatwo się obrażają

Również w przebiegu tej choroby dużą rolę odgrywa automatyczny układ nerwowy. Jedna z hipotez dotyczących patogenezy astmy mówi, że u chorych zachodzi zmiana wrażliwości receptorów β-adrenergicznych. Oznacza to, że równowaga w autonomicznym układzie nerwowym zostaje zachwiana, a dominujące znaczenie zyskuje gałąź parasympatyczna. Jej pobudzenie wywołuje skurcz oskrzeli, będący powodem występowania ataków duszności.

Układ pokarmowy

Choroba wrzodowa żołądka jest schorzeniem dość powszechnym, dotykającym ludzi w różnym wieku i o różnym trybie życia i osobowości. Dużą rolę w jej patogenezie odgrywają czynniki dziedziczne oraz zakażenie bakterią Helicobacter pylori, uważanej za głównego „sprawcę” powstawania wrzodów żołądka. Jednak ze względu na to, że na rozwój tej choroby mają wpływ także czynniki psychiczne, jest ona zaliczana do chorób o podłożu psychosomatycznym. Wielu pacjentów z chorobą wrzodową wykazuje labilny układ nerwowy z dominacją niepokoju, stanów lękowych, napięcia. Może to zmniejszyć odporność organizmu na drobnoustroje, co powoduje brak obrony przeciwko bakterii Helicobacter. Ta z kolei powoduje uszkodzenie błony śluzowej, naturalnej obrony żołądka przed sokiem żołądkowym i znajdującym się w nim kwasem solnym. Jest to przyczyną powstawania ranek w ścianie żołądka. Dolegliwości i ból mogę nasilać się w związku ze stresującymi wydarzeniami.

Mimo że choroba wrzodowa do niedawna uważana była za chorobę powodowaną głównie czynnikami nerwowymi, stresem i nieodpowiednim trybem życia, dzisiaj za jej główną przyczynę uważa się zakażenia bakterią Helicobacter. Dlatego moim zdaniem nie można uważać jej za typową chorobę psychosomatyczną. Za taką natomiast przyjmuje się np. nerwicę żołądka. Jest to klasyczny przykład choroby, w której stany emocjonalne wywołane urazami psychicznymi są przyczyną nasilonych reakcji wegetatywnych. Pacjenci odczuwają ból żołądka, a także kołatanie serca, niepokój, lęk i obniżenie nastroju. W badaniu (gastroskopia) nie wykrywa się jednak żadnych istotnych zmian anatomicznych, a dolegliwości występują bez związku z rodzajem diety. Wskazuje to na silne powiązanie wystąpienia objawów tej choroby ze stanem emocjonalnym pacjenta.

Do tej samej grupy chorób należą także jelito spastyczne i zespół jelita nadwrażliwego (określany czasem jako zespół jelita drażliwego). Objawy tych chorób pojawiają się jako reakcja na aktualnie przeżywany stan emocjonalny, napięcie nerwowe i psychiczne. Jest to źródło powstawania napięć oraz zaburzeń fizjologicznych, powodujących chwilowe zmiany w czynności narządów, a więc dysfunkcje żołądkowe i jelitowe w sytuacjach napięcia, zagrożenia, niepokoju, lęku. Nerwicę często określa się jako nadmierną nerwowość, charakteryzuje się ona obecnością uczucia przejmującego lęku. Jest on reakcją normalną i naturalną na wiele sytuacji życiowych, którym musimy sprostać na co dzień, ale u chorych z nerwicą uczucie lęku występuje właściwie we wszystkich sytuacjach związanych z pewną dozą niepewności, a bywa, że i bez jakiejkolwiek przyczyny. W ciężkich przypadkach nerwicy chory może dojść do stanu całkowitego wyczerpania emocjonalnego, bezsenności, w końcu wyczerpania fizycznego.

Chorobą psychosomatyczną związaną z układem trawiennym są także wymioty nawykowe. Mogą być one reakcją na trudną sytuację w jakiej znajduje się dana osoba. Czasami mają one charakter pewnego protestu, w przypadku dziecka mogą być np. reakcją na kłótnię rodziców. Wymioty często towarzyszą jadłowstrętowi psychicznemu lub zapowiadają go.

Anorexia nervosa - ta nazwa dla każdego brzmi chyba znajomo. Jest to choroba, na którą cierpi coraz więcej osób, przeważnie młodych kobiet. Uraz psychiczny jest tutaj czynnikiem wywołującym załamanie się biologicznych funkcji organizmu, do śmierci włącznie. Początkowa niechęć do jedzenia ma charakter postępujący, czasem aż do całkowitej odmowy przyjmowania pokarmów. Na uwagę zasługuje fakt, że osoby cierpiące na anoreksję głodzą się nie tylko dlatego, że pragną być szczupłe. Często powtarzają one, że cieszy ich to, że sprawują kontrolę nad własnym ciałem. Cechuje je poza tym upór, brak zadowolenia ze swoich osiągnięć oraz tłumienie własnych lęków.

Układ kostny i mięśniowy. Skóra.

Jedną z dolegliwości, u której podstaw mogę leżeć czynniki psychiczne są bóle głowy z napięcia. Dolegliwość ta występuje u osób znajdujących się pod stałą presją psychiczną. Stan oczekiwania, niepokój, lęk sprawiają, że mięśnie, które w stanie odprężenia są rozluźnione, znajdują się ciągle w stanie napięcia. Jest to przyczyną charakterystycznych, długotrwałych, rozsianych bólów głowy w okolicy czoła i potylicy, promieniujących od karku do barków. Często towarzyszy im wzmożone napięcie mięśni szyi i karku.

Czynniki emocjonalne wpływają także na schorzenia skóry. Zostało to udowodnione poprzez badanie związku między wpływem czynników psychicznych i powstawaniem łuszczycy (V. Zikmund, 1962). Przyczyną tej choroby mogą być powtarzające się często zmiany na skórze (zaczerwienienie, zblednięcie, pocenie), występujące wskutek intensywnych emocji.

Do chorób psychosomatycznych zaliczany jest także gościec przewlekły. Występuje on 2-3 razy częściej u kobiet niż u mężczyzn. Do jej powstania w dużym stopniu przyczyniają się stresy emocjonalne, ale ma ona także związek z hamowaną wrogością, konfliktami małżeńskimi, złym przystosowaniem społecznym i zawodowym. Chorzy na gościec to często osoby nadwrażliwe psychicznie, uciekające w marzenia, nadmiernie sumienne . W teście TAT stwierdza się u nich tendencję do smutku, żalu i wyrzutów sumienia. Jednocześnie osoby te maksymalnie tłumią przeżywany przez siebie gniew i wrogość. Stwierdza się też u nich nadaktywność wegetatywną i motoryczną oraz intensywniejsze przeżywanie niepokoju.

Choroba psychosomatyczna - i co dalej?...

Jak widać, zaburzenia w przetwarzaniu emocji mogą mieć ogromny wpływ na życie. Potwierdza to hipotezę, że człowiek jest jednością psychosomatyczną, w której trudno określić i rozdzielić to, co duchowe i to, co fizyczne. Nasze emocje, przeżywane przez nas zmartwienia i napięcia nie pozostają bez związku z naszym zdrowiem fizycznym. Choroba psychosomatyczna może być niekiedy sygnałem alarmowym i wskazywać na problemy, o których zazwyczaj nie mamy czasu lub ochoty myśleć. Jak jednak przywrócić równowagę i wrócić do zdrowia?

Pierwszym krokiem jest uświadomienie sobie źródeł napięcia. Zazwyczaj przyczyn złego stanu zdrowia szukamy na zewnątrz. Zrzucamy winę na przepracowanie, konfliktowość otoczenia, brak odpoczynku. Rzadko jednak potrafimy dostrzec, że niektóre czynniki mogą być prowokowane naszym zachowaniem. Otoczenie jest konfliktowe, bo jestem agresywny, jestem przepracowany, bo sam bez przerwy szukam sobie zajęcia. Uświadomienie sobie tego może być pierwszym krokiem w kierunku wyleczenie choroby psychosomatycznej..

Bardzo korzystna jest także psychoterapia indywidualna i grupowa. Wielu przyczyn zachorowania nie da się uniknąć w dalszym życiu bez zmiany własnego zachowania i pewnych cech osobowości. Dobre wyniki może przynieść tutaj trening umiejętności interpersonalnych (dla osób u których źródłem napięcia są sytuacje związane z kontaktami z innymi ludźmi) czy desensytyzacja (pomocna w leczeniu lęków i fobii). Pomocne może być też modelowanie, np. psychodrama behawioralna - może to spowodować zmianę zachowania, a wraz z nią zmianę treści poznawczych i emocjonalnych, skojarzonych z tym zachowaniem. W zredukowaniu napięć mogą pomóc również różnorodne techniki relaksacyjne.

Terapie oczywiście będą się różnić w zależności od rodzaju zaburzenia i osobowości pacjenta, ale powinno łączyć je kilka wspólnych cech - skłonienie osoby chorej do wyeliminowania z życia pośpiechu i przesady, do wykazywania większej tolerancji dla ludzi, spraw i problemów.

Bibliografia:

• Choroby wewnętrzne pod red. F. Kokota, PZWL, Warszawa 1979

• Kondas O., Psychologia kliniczna, PWN, Warszawa 1984

• Maruszewski T., Ścigała E. Emocje, aleksytymia, poznanie ,

• Psychiatria pod red. A. Bilikiewicza, PZWL, Warszawa 2001

• Sadowski B. Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt, PWN, Warszawa 2001

• K.L. Holloway, K. J. Zerbe „Próba wyjaśnienia istoty zaburzeń somatyzacyjnych. Medycyna po dyplomie , Maj 2001 nr 5, s.41-45

• M. Kośmicki „Stres psychospołeczny jako czynnik ryzyka choroby wieńcowej” Przewodnik Lekarza, nr 6 (42) czerwiec 2002, s.28-37

• Portal www.zyjzdrowo.med.pl Choroby psychosomatyczne, dr Mariusz Duplaga

www.student.e-tools.pl

10

---