KONFUCJANIZM 儒學(`ruxue- doktryna lub tradycja uczonych)

`ru'- odrębna szkoła myślicieli, która szczególny nacisk kładła na takie cnoty jak: humanitaryzm (`ren') oraz prawość (`yi'); zwolennicy Konfucjusza.

Powyższy symbol oznacza chmurę ponad niebem, co oznacza związek `ru' z tańcami rytualnymi wykonywanymi podczas modlitwy o deszcz

Trwają, generalnie, spory o to, czy konfucjanizm to religia, czy może jedynie pewien system filozoficzny. Ciekawe rozwiązanie przedstawił Max Weber, który uznał, że aby zaklasyfikować konfucjanizm do religii to musi on wypełnić trzy aspekty: doktryna (aspekt teoretyczny, a więc to, w co wierzymy), następnie kult, czyli aspekt praktyczny, a więc to, co robimy, wykonujemy, oraz trzeci element- organizacja religijna (światynia oraz system kapłanski). Na tej podstawie, nie mając pewności co do klasyfikacji danego systemu praw do religii możemy ocenić jego wartość. W tym przypadku, posługując się koncepcją Webera, poglądy Konfucjusza można uznać za religię, czego dowodami są: doktryna (skonkretyzowany system poglądów, wierzeń)- mamy tu do czynienia z kultem przodków, Tian, czyli Nieba oraz samego Konfucjusza); kult- tutaj: wielka rola ofiary, rozbudowana obrzędowość związana z kultem przodków oraz Tian, jak również pielgrzymki do miejsc świętych Konfucjusza, takich jak jego grób czy światynia w Qufu, akademia; ostatni aspekt- organizacja kościelna jest również realizowana poprzez świątynie i system kapłański związany z kultem Nieba (Tian) oraz samego Konfucjusza. Kierując się powyższymi przesłankami można przydzielić konfucjanizm do kategorii religii, choć przyznać należy, że jest to również rozbudowany system społeczny, polityczny, filozoficzny.

Konfucjusz- słów kilka o ojcu- założycielu

Na początku zaznaczyć należy, iż osobiście nie uznaje się on za twórcę oryginalnej myśli czy systemu religijnego, ale jedynie za odnowiciela, wskrzesiciela i obrońcę odchodzącej w niepamięć starożytnej tradycji. Jak mawiał: „Przekazuję jedynie nauki starożytnych, lecz sam niczego nie tworzę. Ufam starożytnym i miłuję ją”.. Dodać należy, iż nigdy nie zunawał siebie jako założyciela nowej tradycji religijnej ani, tym bardziej, za przywódcę.

Sam Konfucjusz, znany też jako Kong Qiu żył w latach 551- 479 p.n.e, a więc około 2500 lat temu. Urodził się w rodzinie arystokratycznej w małym państewku chińskim o nazwie Lu, w którym zresztą spedził większość życia. Chinami targały wówczas zaostrzone konflikty społeczno-polityczne, dlatego też te nieustanne wojny, w których uczestnczyły księstwa, małe państewka doprowadzały do rozbiorów słabszych i demonstracji siły mocniejszych. Tak też rozdizelone zostało na tzy części Lu, co też stało się przyczyną rozważań filozoficznych, albowiem uznał, że te wstrząsy oraz chaos narodziły się z niewłasciwego używania, czy może nadużywania rytuału/ etykiety i muzyki, które to cechowały pokój panujący wcześniej w Chinach, a więc została zburzona, według niego, tradycja starożytna, którą zechciał ratować i odbudować, podejmując tym samym najważniejsze przedsięwzięcie w swoim 72-letnim życiu: zajał się pogłębianiem wiedzy, nauczaniem w celu przywrócenia znaczącej roli rytuału/ etykiety oraz muzyki w tradycji Chin. Uważał on, że aby władcy czy ministrowie rządzili prawie, muszą działać zgodnie z ustalonymi w starożytności rytuałami, albowiem wyznacznikiem sprawnego rządzenia są cnoty moralne, nie zaś rozwiązania przymusowe i siłowe. Cnotliwe rządy, by zachować swój status, muszą właściwie sprawować rytuały oraz wykonywać muzykę, ponieważ tylko wtedy wykonawca pozostanie szczery i lojalny wobec ludu i będzie dawał mu dobry przykład.

W młodości Konfucjusz żył w biedzie, co zmuszało go do podejmowania wielu prostych prac, wiec skormność jego warunków życia, ajk również wczesna śmierć rodziców z pewnoscia znacząco wpłynęły na jego ukierunkowanie na naukę. Jego poglądy jednak nie zyskiwały wielu zwolenników, dlatego nie widząc efektów postanowił opuscić rodzinne Lu i prezentowac swoje racje w wielu zakątkach Chin. Niestety, ten okres jego życia również nie należy do pozytywnych, lecz mimo wielu porażek wciąż trwał przy wierze w Tian (Droga Nieba- pojęcie transcendentalne) oraz swoją szczególną rlę w głoszeniu prawd filozoficzno- religijnych. Przy optymizmie utrzymywała go wiara w Niebo, które uznawał za Kres, za źródło wiary, które stanowi dla niego skarbnice mądrości dotyczących spraw ludzkich.

Po nieudanych 13—letnich wyprawach powrócił do państewka Lu, gdzie do końca życia nauczał i redagował starożytne pisma klasyczne, mając nadzieję, że w przyszosci jego uczniowie będą rozpowszechniać poglądy konfucjanizmu, który jak się później okaże, stanie się na wieki państwową doktryną w Chinach i nie tylko, bo także w Korei i Japonii oraz rozprzestrzeni się na cały świat, zwłaszcza do Ameryki Łacińskiej, zaś do XXw. n.e. pojecie: „konfucjanizm” równoznaczne będzie z pojeciem: „ chiński”.

Kilkaset lat po śmierci Konfucjusza najwiekszy chiński historyk Sima Qian zkończył jego biografię następującymi słowami: „Świat znał niezlicozną liczbę książąt i czcigodnych, którzy w swoim czasie cieszyli się sławą i poważaniem, lecz po śmierci zapominano o nich; Konfucjusz zaś, nisko urodzony, jest szanowany przez uczonych od dziesieciu i wiecej pokoleń(…) Słusznie nazywany jest Największym Mędrcem!”. Jego zwolennicy uznali, ze został zesłany przez Niebo, by ocalić świat od zagłady.

Nauki Konfucjusza

Ideał społeczny

Rozpocząć należy od okreslenia zwolenników Konfucjusza, jako `junzi ren', czyli osoby szlachetne o najwyższym poziomie moralności, którzywyróżniają się sposród innych humanitarnością (`ren') i sprawiedliwością (`yi'). To zespolenie cnót powodowało, że niewiele osób spełniało to kryterium, będąc najbliższymi uczniami mistrza, dlatego też człowiek szlachetny był cnotliwym ideałem społecznym, który powinien stanowć wzorzec dla innych. Tylko tacy ludzie mogli sprawować rządy. Jak możemy zauważyć, społeczeństwo było więc podzielone na dwie kategorie: szlachetnych „u góry”, czyli `junzi ren', a także tych `na dole', czyli małych, niskich. Konfucjusz, w związku z tym, dzielił społeczeństwo na „lud” i „rządzących”. Mędrzec uważał, że głównym kryterium podziału winno być wykształcenie w miejce bogactwa czy pochodzenie, dlatego u szczytu byli ludzie o wysokich walorach moralnych, zaś ostatecznycm i najwyższym celem rządzenia był interes ludu.

Ład społeczny, według mędrca, przedstwainy był jako teoria „nabożności synowskiej”, wyrażającej hierarchicznośc stosunków społecznych, a składającej się z 5 elementów relacji nadrzędność- podrzeędność: relacje między ojcem i synem, między starszym i modszym bratem, między mężem i żoną, między władcą i poddanym oraz między dwoma przyjaciółmi. Powyższa nabożność synowska nazywana jest: „xiao” (czyt. śiao). Xiao jest fundamentem, podstawą cnót będącą początkiem wychowania w cnocie.

Drogi konfucjanizmu

W konfucjanizmie istnieją trzy drogi prowadzące każdego do najwyższej cnotliwości:

1. Droga- Droga Nieba (`Tian')

Niebo jest źródłem konfucjańskiej duchowości i jest jednoznaczne z moca transcendentalną. Generalnie, wśród wielu znaczeń tego pojęcia najczęściej wykorzystwane sa trzy z nich:

W znaczeniu fizycznym jest to wszechswiat (kosmos, świat materialny), rozumiany najzwyczajniej jako Natura;

W znaczeniu duchowym oznacza Pana, Absolutny i Najwyższy Byt zamieszkujacy w Niebiei zarządzający światem nie- i materialnym

W znaczeniu etycznym Niebo utożsamiamy z najwyższym prawem moralnym dyktującym drogi naszego postępowania.

Ogólnie rzecz ujmując, Niebo (`Tian') to Najwyższy Kres, przed którym wszyscy sa odpowiedzialni i to od niego zależy nasz los.

Niebo jest uznawane przez konfucjanistów za najwyżsyz autorytet duchowy i jest transcendentalną siłą utrzymująca harmonię między metafizycznym a fizycznym, duchowym a świeckim światem oraz między naturą człowieka a jego przeznaczeniem. Wiele pism konfucjańskim wręcz eksponowało supremację Nieba oznajmiając, że daje ono ludziom życie.

Blisko związan ez nim jest pojęcie Mandatu Nieba (`tianming'), które to legitymizuje władzę dynastii, decyduje o tym, kto będzie w danym okresie rządził na podstawie cnotliwości. Los dynastii rządzącej zależy więc od błogosławieństw otrzymanych od Niebios za sprawą Mandatu. Jeżeli dany panujący nie kroczy Drogą Nieba, nie jest wzorem cnotliwości i przykładem dla ludu, nie sprawuje władzy w interesie społeczeństwa, wówczas gniew Nieba odbiera mu Mandat bez litości, albowiem to ono ustala bieg ludzkich spraw i jest gwarantem pokoju i harmonii państwa.

Supremacja Nieba ujawnia się również w fakcie, iż to ono jest stwórcą człowieka, bo ludzie nie potrafią się rodzić sami z siebie. Jest ono niejako przodkiem czowieka, praprzyczyną, któ®a stworzyła życie ludzkie i obdarzyło je naturą. Wśród konfucjanistów panuje przekonaie, że straszny jest los człowieka, którego Niebo opuściło, albowiem Niebo jako strażnik praw i najwyższy sędzia kreuje cnoty człowieka, zaś ten, który nie postepuje według nich jest uznawany za przeciwnika Nieba i zostaje unicestwiony.

Wspominana Droga Nieba to głównie ściezka moralna , po której mają poruszać się ludzie, zaś wspomniane już udzielenie Mandatu ludizom cnotliwym ma doprowadzic do sprawiedliwego rządzenia światem. Konkludując, Droga Nieba oznacza moralność, zas podążanie nią oznacza żcyei cnotliwe.

2.Droga Ludzi

Droga Nieba jest ściśle powiązana z kolejnymi Drogami, w tym z Drogą Ludzi, albowiem determinuje ich bieg. W 1. Akapicie „Doktryny Środka”, jednej z czołowych ksiąg konfucjanizmu napisane jest: „To, co Niebo udziela Człowiekowi, nazywa się naturą ludzką. Postępowanie zgodne z tą naturą nazywa się Drogą”. Wcześniej już wspominałem, że to humanitarność i prawość jest wyznacznikiem zgody z zaleceniami Drogi. Konfucjanizm uznawany jest za świecki humanizm, humanizm religijny ze względu na to, iż wymiar doczesny przedkłada nad duchowy tak, że temu drugiemu poświęca niewiele czasu. Najważniejsze pytanie: „jak stać się dobrym” jest odpowiednikiem „jak osiagnąć zbawienie”, będącym priorytetowym zagadnieniem innych religii. Główny nacisk kładzie na problematykę życia zamiast śmeirci, ludzi zamiast duchów. Człowiek winien dążyć do samodoskonalenia, albowiem jest obdarzony potencjałem, który pozwoli kształtować charakter. Ten potencjał odróżnia ludzi od zwierząt, zaś jeśli ktoś go zaniedbuje to zbliża się do zwierząt. Przykładowo, król, który zanieduje swoje obowiązki i lekceważy rytuały/etykiety w tradycji , wówczas zatraca on cnotę, co doprowadza do utraty władzy na drodze nieprzychylności Nieba. Trudności w stawaniu się kulturalnym, cnotliwym wynikają z przyrodzonych słabości, hedonizmu zamiast moralności, z większej skłonności do zaspokajania pożądan fizycznych zamiast oddawaniu się nauce.

Najwyższym poziomem moralności i cnotliwości jest mędrzec, który jest utożsamiany z „nieśmiertelnością”, ponieważ poprzez cnotliwe życie mędrzec wsłuchuje się w wezwania Niebios, by realizować jego założenia na Ziemi.

Konfucjanizm omawia też terminy dobra i zła. Ludzie, realizując Drogę Nieba postępuja właściwie, natomiast jej naruszenie jest niewłasciwe, dlatego pojęcie „zła” definiowane jest raczej jako coś niewłaściwego.

Terminy te są więc ściśle powiązane usposobieniem moralnym człowieka, z jego zachowaniami. Spór o charakter natury ludzkiej natury stoczyli dwaj najznakomitsi uczniowie Konfucjusza: Moncjusz i Xunzi. Ten pierwszy uznawał, że ludzie rodza się dobrzy, natomiast zło bierze się stąd, że nie wszyscy ludzie realizują swój dobrotliwy potencjał, tak wiec zło jest rezultatem nierozwijania wewnętrznej natury. Inaczej uważał Xunzi, który uznawał nature ludzką za złą, zaś „to, co w niej dobre, jest wynikiem świadomego działania”. Uznawał on, ze ludzie rodzą się z instynktami naturalnymi, które z kolei w przypadku, gdy nie zostana odpwiednio ukierunkowane, wówczas spowodują złe działania.

3. Droga Harmonii

W doktrynach Drogi brakuje podziąłu między Niebem a ludźmi, gdyż sa one, jak wspominaem, powiązane za sprawa harmonii.

Harmonia wyrazana jest przez emocje, albowiem każdy je ma, natomiast różnice polegają na ich wyrażaniu, często niewłaściwym , dlatego człowiek powinien dążyć do uczuć harmonijnych, by rozwijac własny charakter i, tym samym, stac się cnotliwym. Konfucjusz uznawał harmonię za najcenniejsza cnotę,ponieważ oznaczałoby to odpowiednie ukształtowanie charakteru.

Najwazniejszą jednakże wiezią harmonijną była jednosć Nieba i ludzi, a więc ducha i materii, boskości i doczesności. Harmonia ta rozumiana była jako współpraca Nieba jako najwyższego rządcy na górze oraz ludzkiego władcy na dole, który otrzymał Mandat Nieba dzieki swej cnotliwości.

Co więcej, korelacja między Niebem a ludźmi widoczna jest w tym, że każde ludzkie dizałanie wywołuje reakcje Nieba, które wyznacza dobro i zło.

Nie tylko jednak Niebo oddziałuje na ludzi, lecz również odwrotnie, ponieważ do władzy politycznej oprócz spraw administracyjnych należy też „harmonizowanie yin i yang”, a więc dwie przeciwne siły we wszechświecie.

Yin - zaciemnienie, reprezentowana przez czerń i Księżyc; oznacza bierność, uległość, smutek, chłód i zimę, symbolizuje żeński aspekt natury, introwersję oraz liczby parzyste; Yang "nasłonecznienie; reprezentowana przez biel i Słońce oznacza siłę, aktywność, radość, ciepło i lato, symbolizuje męski aspekt natury, ekstrawersję oraz liczby nieparzyste;

Wzajemne oddziaływanie Yin i Yang jest przyczyną powstawania i zmiany wszystkich rzeczy. Z nich powstaje pięć pierwiastków (ogień, woda, ziemia, metal i drewno), a z nich wszystkie inne rzeczy.

Harmonia konfucjańska stosowana jest równie do celów politycznych jako zaprowadzenie porządku w miejsce chaosu.

Czynnikiem decydującym o harmonijnym społeczeństwie i pokoju w państwie są uporządkowane stosunki rodzinne. Państwo jest zorganizowane na wzór jednej, wielkiej rodziny, w której jednak istnieja nierówne stosunki, bo oto choćby gdy dochodzi do konfliktu między ojcem, a synem, wówczas niezależnie od winnego to młodszy musi przyznać się do błędu i zażegnać nieporozumienie poprzez samokrytykę i przeprosiny, dlatego młodsi członkowie rodziny muszą być posłuszni wobec starszych, co przejawia się w tak kuriozalnym rozstrzygnięciu, że nawet jak ojciec rozkaże synowi poświęcić życie- ten musi to zrobić.

Podobnie kompleks niższości towarzyszy w konfucjanizmie kobietom, które winny być posłuszne. Co ciekawe, po zamążpójściu kobieta zupełnie porzucała dom rodzinny na korzyść domu męża, gdzie była zwyczajną służebnicą. Podlegała również wszechwładzy męża i teściowej.

Jeżeli żona nie rodziła w ciągu kilku lat syna, wówczas mąż miał obowiązek poszukać sobie drugiej żony.

Praktyki rytualne i religijne

Rytuał w konfucjanizmie, czyli `li', oznaczał z chińskiego: obrzędy, ceremonie, zasady moralne. Nieodłącznym elementem rytuałów była ofiara, za pomocą czego potomkowie mogli wyrazić swoje uznanie, wdzięczność wobec przodków i tym samym wykazuje żal za grzechy, natomiast w przypadku, gdy każdy będzie działał zgodnie z rytuałem, wówczas można spodziewać się porządku na świecie. Były trzy stopnie ofiary: wielka, składana Niebu, Ziemi czy Konfucjuszowi (w Świątyni Konfucjusza, potem- pośrednia- składana m.in. Słońcu i Księżycowi oraz mała- w zwykłych świątyniach. Konfucjaniści uważali, że ofiara może pomóc im w ulepszeniu bytu materialnego, ale nie był to cel strategiczny. Byli również świadomi, że rytualizm, obrzędy to nie tylko nawiązywanie kontaktów miedzy światem ludzkim i duchowym, ale również wewnętrzne przemiany ukierunkowane na cnotliwość. Ceremonia taka miała 9 etapów: muzyka, taniec, odczytywanie tekstów modlitewnych oraz składanie ofiar.

Odnosząc się do samego kultu Konfucjusza należy podkreślić, ze podziw jego wiernych sięgnął tego stopnia, że uznali go za postać, która wspięła się na wyżyny nieosiągalne dla innych. Rytuały związane z kultem Mędrca urosły do rangi kultu narodowego. Co ciekawe, w 630 roku dynastia Tang nakazała nawet, by w każdym okręgu zbudować świątynie ku czci Konfucjusza.

Szczególnego znaczenia nabrał również kult przodków, którego ceremonia odbywa się hucznie w uroczystej atmosferze przy pełnych pożywienia i wina stołach.

Co do pogrzebu to odbywał się on również ceremonialnie, pomimo tego, iż często trumnę ze zwłokami wynoszono na dziedziniec i tam mogła leżeć długi okres, nawet liczony w latach, jak dyktowała tradycja. Celem takiego wystawnego pogrzebu było ułatwienie zmarłemu wejścia jego duszy do innego świata. Wszystkie melodie podczas pogrzebu miały radosny charakter, albowiem miały na celu rozweselić duszę zmarłego.

Święte pisma konfucjanizmu

Generalnie, konfucjanizm uznaje za źródło wiedzy i wartości święte pisma starożytnych, których to interpretacja stała się znana jako pisma klasyczne konfucjanizmu. Doprowadziło to do debat w sprawie oryginalności tekstów i wkładu w nie Konfucjusza.

Pomijając spory, konfucjańskie pisma święte dzielą się na: wspomniane już klasyczne, starożytne oraz nieklasyczne, będące zapisami powiedzeń. Razem dawały one zbiory, zaś najstarszy taki składał się z 6 pozycji: Księga poezji, Księga historii, Księga obyczaju, Księga muzyki, Księga przemian oraz Kronika Wiosen i Jesieni. Potem ilość ksiąg ulegała modyfikacjom ostatecznie poprzestając na Trzynastoksięgu.

TAOIZM
symbole jest `yin' i `yang'

`yang'- cechy: męskie , płodne, ciepłe, ruchliwe, jasne, aktywne, osiąga swą kulminację w lecie; z ognistego `yang' powstaje niebo;

`yin'- wręcz przeciwnie: żeńskie, przyjmujące, spokojne, ciemne, pasywne, osiąga kulminację w zimie.

Współdziałają ze sobą, a z ich połączenia powstało 5 elementów: metale, drewno, ogień i woda. W związku z tym, że są to siły przeciwne to niszczą się wzajemnie.

Świat znajduje się w stanie dynamicznej równowagi. Dwa pierwiastki: yang (męski, jasny, aktywny, dynamiczny, działający) i yin (żeński, ciemny, bierny, przyjmujący) uzupełniają się wzajemnie. Symbolem bezustannej zmiany i dopełniania się przeciwieństw jest koło taiji. Przedzielone jest esowatą linią na dwie połówki, ciemną i jasną, czyli yin i yang. Każde z nich zawiera odrobinę drugiego w postaci małej plamki na swym polu. Zasada przechodzenia yang w yin i na odwrót, dynamicznej równowagi i cyklicznej zmienności.

Podobnie do konfucjanizmu, Max Weber zaklasyfikował taoizm do kategorii religii ze względu na trzy elementarne cechy: doktryna- rozbudowany panteon (wszyscy władcy, bohaterowie, bóstwa) i nauka o nieśmiertelności; kult- bogaty rytuał świątynny; organizacja- kościół taoistyczny i sprawny system kapłański.

Laozi

Założycielem taoizmu był niejaki Laozi, co do którego, tak naprawdę, nie ma pewności, że żył; przypuszcza się, że urodził się w miasteczku Li w 604 r. p.n.e. jako syn 70-letniego wieśniaka i jego 35-letniej żony. Filozoficznym fundamentem taoizmu był bezimienny Dao (Tao), którego pierwsza definicja brzmiała: „raz yin, raz yang, oto Dao”.Dao= Droga, Prawda, Ład, Pierwsza Przyczyna. Nauka o Tao została zawarta w księdze „Daodejing”, co do której również nie ma pewności, ze napisał ją Laozi. Dao jest więc synteza przeciwieństw. Np. tylko wtedy, gdy poznamy, dowiemy się, czym jest dobro, wówczas możemy sobie wyobrazić jego przeciwieństwo, czyli zło. Nad całym tym porządkiem panuje Tao. Tao uznawane jest za przyczynę nieba i ziemi, a więc jest niejako ich przodkiem. Tao działa w każdym wydarzeniu, kieruje nim. Tao nie jest nikomu znane, jest również niedostępne dla zmysłów, istnieje poza czasem i przestrzenią. Tao jest początkiem wszystkiego. Dao jest tajemniczym początkiem życia. Tao jest również, co najważniejsze, naturalnym porządkiem rzeczy.

Jeden z ojców taoizmu, Czuang-tsy (Zhuang Zi ) starał się wyjaśnic wyjątkowo skomlikowaną naturę Tao: „Tao jest stanem i rzeczywistością, nie jest czynnością ani kształtem. Może być udzielone, ale nie może być wzięte. Można je osiągnąć, ale nie można go zobaczyć. [...] Istniało przed narodzinami nieba i ziemi, a nie jest dawne; jest starsze od najgłębszej starożytności, a nie jest sędziwe. Dao to element idealno-mistyczny. Jest nieogarnione, nie ma zewnętrznych i wewnętrznych granic, istnieje poza czasem i przestrzenią, jest pierwotne względem wszystkiego. Nie ma kształtu, ale jest przyczyną każdej formy. W żadnym przypadku dao nie ma charakteru istoty boskiej. Jest przedosobowe i wiecznie zmienne. Dlatego też cały świat jest zmienny i niestały”.

Poza Daodejing również dwa inne dzieła zawierają taoistyczne poglądy, a których tytuły pochodzą od nazwisk autorów. Są to: „Czuang-tsy” oraz „Lie-tsy”.

We wszystkich tych księgach uwagę zwraca na siebie jeszcze jedno mocno zakorzenione w taoizmie pojęcie: `wu wei', oznaczające: niedziałanie, oznacza konkretniej- nieprzeszkadzanie działaniu Tao. Wu wei jest stanem zaufania człowieka do nieustannego przekształcania przez Tao. Bierność, oddanie się siłom Tao. Zasada wu wei charakteryzuje się ty, iż nie działamy, a więc nie szukamy żadnych nowatorskich dróg zastosowania jakiegoś przedmiotu, lecz wykorzystujemy jego naturalne właściwości i przeznaczenie.

Generalnie- wu wei odnosi się do naturalizmu i tym samym zakłada, że wszystkie rzeczy powinny istnieć zgodnie z naturą, bez sztucznej ingerencji i narzucania. Tak samo winien funkcjonować człowiek, wyzbywając się aktorstwa i i pokazów. Ludzie muszą reagować na wszystkie rzeczy spokojnie, bez przymusu i ceremonialności, w sposób naturalny, bez wysiłku i przymusu. Wtedy to osiągnie stan zwany `de' , czyli Cnotę i Moc charakteryzujący się tym, że człowiek już nawykowo reaguje na rzeczywistość naturalnie.

Za sprawą czołowej zasady dla taoizmu: `wu wei' powstały wątpliwości i krytyka co do sensu kreowanego przez te religię stylu życia, ponieważ proste tłumaczenie `wu wei' jako ` niedziałanie' przywoływało wielu myślicielom na myśl postawę bierności i lenistwa. Nic bardziej mylnego. Wręcz przeciwnie, człowiek może być dowolnie aktywny na każdym polu, ale pod warunkiem, że nie przeciwstawi się naturze. Osoba, która nie ingeruje w naturę, nie próbuje zmieniać jej, działa zgodnie z Tao nazywana jest Prawdziwym Człowiekiem.

Przykładem ingerencji człowieka w naturę jest tworzenie struktur władzy, wojska czy też społeczeństwa. Są to twory, które nie istniały przed człowiekiem (istniał wtedy tylko Tao), a próbujące zniewolić człowieka i wyzwolić w nim chęć posiadania i zdobycia władzy, przez co człowiek staje się narzędziem w rękach innych i tym samym przestaje współdziałać z Tao, z naturalnym porządkiem.

Mity

Duże znaczenie dla rozwoju filozofii i religii taoistycznej odegrały mity, kiedy to ten system wierzeń stanął na rozdrożu wskutek dominacji konfucjanizmu w tamtym okresie. Ażeby zyskać poparcie mas, bądź co bądź, niewykształconych, trzeba było abstrakcyjne idee filozoficzne przełożyć na zrozumiały dla każdego język, dlatego postanowiono zobrazować je za pomocą mitów. W ten sposób przetworzono ludowe, marginalne podania, wierzenia w piękne opowieści z głównymi założeniami taoistów na czele, a więc: nieśmiertelność, stworzenie świata, bogowie. Świetnym Tego przykładem jest mit o Huang- Ti (W księgach konfucjańskich występuje on jako mądry starożytny bohater- władca, to taoiści przekształcili tę historię na własny użytek przekształcając ją w mit pełen barwnych informacji na jego temat, a więc stoczone przez niego bitwy, podróże, ale również dzięki staraniom taoistów ten legendarny bohater został przekształcony w pierwszego w historii Chin „nieśmiertelnego”).

Nieśmiertelność

Nieśmiertelność, zresztą, była jednym z głównych założeń wczesnego taoizmu religijnego, który zawdzięcza temu pojęciu zyskanie szerokiej popularności w konfucjańskich Chinach, gdzie hasło to nie pozostawało obojętne dla każdego- od prostego ludu po samych cesarzy. Doszło nawet do wyodrębnienia w III w. p.n.e. pojęcia o nazwie: „taoizm- sien”, zajmujący się konkretnie poszukiwanie nieśmiertelności. Ówczesny cesarz- despota Ts'in Szy Huang-ti dał się przekonać magom taoistycznym, że jest gdzieś wyspa, gdzie można znaleźć eliksir młodości, stąd ten wysłał różne grupy poddanych w celu poszukiwań tajemniczego lądu, lecz każda z nich wracała bez łupów, zaś cesarz nie ustawał w poszukiwaniu, winą za brak efektów obarczając poddanych. Jego zachowania kontynuowali kolejni cesarze aż do nas

Taoiści również opracowali program wymogów związanych z osiągnięciem nieśmiertelności. Uznawali, że poszukiwacze byli zmuszeni do niemałych wyrzeczeń od młodości, by porzucić wszelkie powody radości i namiętności i poddać się ograniczeniom.

Wymienili dwie grupy środków zmierzających do osiągnięcia nieśmiertelności: fizjologiczne, a więc ścisła dieta (m.in. odrzucenie tłustego pokarmu), coraz częstsze stosowanie postu; częste praktyki seksualne (Kamasutra zyskała popularność, ponieważ współżycie wzmacniało partnerów); ponadto: ćwiczenia oddechowe i gimnastyka; druga grupa to duchowo- etyczno- psychologiczne, polegająca na dostarczaniu „pokarmu dla duszy”, jak to określili, a do których należała m.in. kontemplacja, nawiązanie kontaktów z duchami.

Taoiści duże znaczenie przywiązywali w kwestii nieśmiertelności do talizmanów i alchemii. Mnóstwo jest opisów różnych amuletów i mikstur prowadzących czy to do uzdrowienia czy tez do przedłużenia życia.

Cesarze i urzędnicy nie mieli czasu ani woli na odejście od hedonistycznych praktyk, toteż zaczęli odwoływać się do siły alchemików, którzy mieli przyrządzać preparaty wpierw tylko wspomagajace ćwiczenia, potem natomiast w mające je ostatecznie zastąpić. Nadzieje podsycano licznymi opowieściami o nieśmiertelności i eliksirach wiecznego życia. Niestety, w większości preparatów znajdowały się rtęć i cynober. Skutki były opłakane i po roku 1000 n.e. popularność eliksirów odeszła w niepamięć, zaś ich miejsce zajęła tzw. alchemia wewnętrzna przypominająca, że aby osiągnąć nieśmiertelność konieczne jest przygotowanie duchowe, w tym m.in. medytację i praktyki oddechowe.

Również znaczny wpływ na wyznawców taoizmu wywierała astrologia, położenie gwiazd i ich ruch oraz związane z nią wróżby. Uznawano, że położenie ciał niebieskich ma wpływ na losy człowieka. Dobitnie zaprezentowane jest to na podstawie kalendarza pożycia małżeńskiego, co do którego istniały zastrzeżenia, że choćby jeśli dziecko zostanie poczęte o północy, wówczas będzie niepełnosprawne, ponieważ wtedy Niebo i Ziemia znajdują się w martwym punkcie, jeśli zaś np. będzie burza, wówczas urodzi się dziecko niepełnowartościowe umysłowo.

Taoistyczne podłoże powstania Żółtych Turbanów

Dzięki rozpowszechnianiu założeń taoizmu przez licznych szamanów i kaznodziejów na początku naszej ery wpływy taoizmu zaczęły gruntownie zwiększać się, zwłaszcza wśród chłopów, którzy wykorzystując ciemny okres w dziejach Chin zdominowany niezadowoleniem społecznym wynikającym z pogorszenia się sytuacji społeczeństwa i osłabienia władzy cesarskiej zebrali się pod wpływem nowej nauki taoistycznej w celu obalenia niesprawiedliwej władzy. Ogłaszając się przeciwniczką starego ładu, taoizm stał się orężem dla niższych warstw społecznych do wystąpienia przeciw cesarzowi na drodze rewolucji. Znakiem przynależności do nowej nauki były żółte turbany. Powstanie upadło jednak, lecz to resztki armii Żółtych Turbanów utworzyli autonomiczne państewko po upadku wówczas panującej dynastii Han, tworząc teokratyczne państwo taoistów, które patriarcha podzielił na 24 części, spośród których każda z biegiem czasu stała się odrębna wspólnotą religijną. Na czele stał taoistyczny biskup.

Los taoizmu okazał się kruchy. Pomimo pewne fluktuacji religii, mniejszej lub większej popularności, to jednak taoizm przegrał i upadł. Jedną z przyczyn, może najważniejszą jest to, że wkomponowując się w świat zabobonów i mitów obniżył się poziom i powaga teorii taoistycznych, do tego nieustannie musiał dostosowywać się i rywalizować z panującym konfucjanizmem.

BUDDYZM CHIŃSKI

Buddyzm w Chinach pojawił się za sprawą dwóch kierunków- Hinajany i Mahajany, czyli mały i Duży Wóz. Zwolennicy Buddy nie dotarli do Chin w formie jednolitej, lecz wpierw skupili się w różnych, przeciwnych sobie sektach, by wreszcie skupić się wokół dwóch wspomnianych wyżej grup.

O ile Hinajana za główny cel uznawał indywidualne zbliżenie się do stanu buddy, o tyle nieco innowacyjny pogląd był autorstwa Mahajany, który to wprowadził naukę o bodhisatwach, a więc postaci, którą od buddy dzieli tylko jeden krok, lecz jest on już nie do pokonania. To właśnie oni jednakże zajęli centralne miejsce w nauce buddyzmu. Ich panteon drastycznie powiększał się, zaś w miarę upływu czas droga między bodhistawami a buddami uległa zatarciu. Miejsce jednego wielkiego Buddy zajęła coraz większa grupa buddów i bodhisatwów. Logicznym wnioskiem potwierdzającym ideę mnogości buddów jest akt, iż istniał Adibuddha, a więc Budda Buddów, czyli najwyższa instancja.

Generalnie jednak, historii o pojawieniu się buddyzmu w Chinach jest wiele, toteż należy podchodzić do nich z dystansem, zaś problem ten jest do dziś nierozstrzygnięty, stąd nie ma potrzeby i sensu zajmować się nim. Początki jednak datowane są na I w. n.e. (klasztor w Lojang lub władza brata cesarza Minga w P'engcz'engu).

Za pierwszych głosicieli idei buddyzmu w Chinach uważa się mnichów z Indii i Azji Środkowej. Generalnie- główna działalność mnichów wiąże się z klasztorem w Lojang, będącym, wręcz, orodkiem buddyzmu w Chinach.

Rozkwit tej religii przebiegał bardzo powolnie, na co wpływ miało wiele czynników aklimatyzacyjnych. Bardzo trudny okazał się przekład na język chiński tekstów, idei, terminów, pojęć buddyjskich, ze względu na semantyczne dopasowanie. W ten sposób termin `dharma' najbliższy był chińskiemu `tao' (droga), natomiast `nirvana' okazał się synonimem wspominanego przy okazji taoizmu pojęcia `wu wei' oznaczającego `niedziałanie'. Buddyści miel ogromny problem z tłumaczeniem, toteż posługiwali się pojęciami najbliższymi, czasem niefortunnymi, jak miało to miejsce w przypadku porównania 4 podstawowych elementów przyrody do chińskiej idei pięciu elementów (ziemia, ogień, woda, metal, drewno). Ponadto, założenia buddyzmu w początkowym okresie mocno odbiegały od światopoglądu przyjętego w Chinach, jak chociażby w przypadku, gdy buddyści życie łączyli ze złem i cierpieniem, zaś konfucjaniści- wręcz odwrotnie- życie to dar. Buddyzm kładł nacisk na życie po śmierci, Chińczycy- życie na ziemi.

Co więcej, Chińczycy należą do osób nieufnych wobec obcych, co też stanowiło problem aklimatyzacyjny. Buddyzm tez docierał do Chin w momencie, kiedy swe poglądy kształtował taoizm, a więc był traktowany jako jego sekta.

W tym okresie bardzo intensywnie ścierały się racje buddyjskie i taoistyczne do tego stopnia, że obie te religie korzystały ze swoich zdobyczy, idei, co przewrotnie doprowadziło do wzrostu znaczenia buddyzmu.

Proces rozpowszechniania tej religii trwał od samego początku aż przez kilka wieków w związku z powyższymi trudnościami. Powstawały ciągle nowe ośrodki myśli buddyjskiej. Nieustannie przybywali z zewnątrz do Chin nowi buddyści przywożący kolejne elementy nauki religii.

Powodzenia buddyzmu na gruncie chińskim szukać należy w następujących czynnikach: porażka taoizmu okupiona klęską Żółtych Turbanów w powstaniu, przez co jego miejsce zajęli zwolennicy Buddy. Ponadto, trudna i skomplikowana sytuacja polityczna w Chinach doprowadziła do chęci ucieczki do buddyzmu, jego dróg wybawienia i życia klasztornego.

Oprócz wzrostu ilościowego, poprawie ulegała także jakość buddyzmu poprzez jego sinizację, czyli proces przystosowywania do warunków chińskich oraz przekształcanie nauk, ich dostosowywanie.

Wpierw, w początkowej fazie zetknięcia kultury chińskiej z buddyzmem mieliśmy do czynienia z pierwszymi przekładami sutr (nauki Buddy), do których stosowano chińską terminologię, dlatego tez już wtedy teksty nabierały specyficznego znaczenia i inny charakter, albowiem tłumaczenie polegało na używaniu skojarzeń i terminów najbliższych znaczeniowo, dlatego też nie skupiano się na dokładności w oddawaniu buddyjskiej myśli. Teksty więc ulegały znaczącym zniekształceniom, np. w oryginale sutry jest napisane: „mąż utrzymuje żonę”, zaś w chińskim przekładzie mamy zupełnie inny sens, a mianowicie: „mąż kontroluje żonę”, jak wynikało z tłumaczenia.

Obok sutr również popularne na początkowym etapie były przekłady tekstów buddyjskich, w tym w szczególności omawiające podstawy filozofii buddyjskiej, a noszące nazwę Pradżnia, czyli mądrość, sedno nauki mahajanistycznej. W tym czasie także widać było silny wpływ taoizmu religijnego na proces wkomponowywania się buddyzmu w kulturę Chin. Na tej podstawie powstała synkretyczna odmiana buddyzmu, a mianowicie buddyzm- huan-hue, który zawierał w sobie cechy nie tylko tych dwóch religii, ale również innych myśli starochińskich, w tym szczególnie konfucjanizmu.

Najgorliwsi głosiciele buddyzmu w Chinach

1. Pierwszym z nich był Sun-cz'o (300-380), który w swoich dziełach wykazywał, że Budda jest cielesną postacią chińskiego tao, a więc jest wcieleniem niedziałania. Uważał również, iż istnieje pewne prawo naturalne, które wyznacza niezmienne ramy rządzenia, tak w niebie, jak i na ziemi, Powyższe tezy wskazują na wpływ konfucjanizmu na myśl buddyjską i ich zbieżność w wielu kwestiach, czego kolejnym potwierdzeniem jest fakt, że buddyzm uznaje nawet konfucjańską zasadę synowskiej miłości (hiao).

2. Kolejnym był Juan- Hung (328-376), który z kolei przywiązywał szczególne znaczenie do etyki i eksponował zasady moralne, takie jak: dążenie do dobroci, cierpliwości, cnotliwości, inne.

Istnieje pewna cecha wspólna głosicieli buddyzmu w Chinach, a mianowicie- żaden z nich nie bronił czystej postaci religii, lecz prezentował ją w nawiązaniu do innych chińskich religii z dużym naciskiem na konfucjanizm, co doprowadziło nawet do wyprowadzenia wniosku, że za sprawą sinizacji powstała konfucjanizacja buddyzmu oznaczająca praktyczne zbliżenie obu tych religii.

Dostosowywanie się buddyzmu do miejscowych warunków spowodowało, że w poszukiwaniu popularności mnisi próbowali przedstawić buddyzm jako jeszcze jedną religię, która pozwoli Chińczykom wypełniać jeszcze staranniej obowiązek kultu przodków, zmarłych.

Patriarchowie buddyzmu w Chinach

Za pierwszego z nich uznawany jest Tao-an- duchowy przywódca dużej grupy buddystów w połowie IV wieku, który ulokował się w miejscowości Siangjang, gdzie następnie założył jeden z największych klasztorów, przy którym stanęły wielkie rzeźby Buddy i Buddy Przyszłych Czasów- Maitrei. Stanęło tam również mnóstwo innych budowli i cel dla mnichów, zaś sam założyciel opracował nowy regulamin działania klasztoru. Co jednak najważniejsze, zapoczątkował on nową epokę w historii przekładów tekstów buddyjskich, albowiem jako pierwszy zaczął zwracać uwagę na styl i znaczenie przekładów, odrzucając taoistyczną terminologię i przybliżone znaczenia, zaś stosował nową terminologię i tym samym czyniąc milowy krok ku wyodrębnieniu się buddyzmu chińskiego już jako samodzielnej religii. Opracował on około 600 tytułów sutr, które nazwane zostały „Katalogiem Tao-ana”. Ustanowił on również specjalny kult Buddy Czasu Przyszłego- Maitrei, czyniąc go patronem i opiekunem buddyjskich uczonych i komentatorów oraz samych tłumaczy świętych tekstów. Jak można więc zauważyć, chciał nadać Maitrei szczególny status bóstwa, któremu to ceremonialnie złożył hołd przez specjalne wzniesienie jego posągu w klasztorze Tao-ana. W ten sposób dał początek kultowi Maitrei, który zyskał dużą popularność w Chianch., zaś Tao-an przez to zyskał ogromne uznanie i autorytet.

Po śmierci Tao- Ana jego rolę przejął Huei- Juan (IV-V w.) wykształcony w duchu konfucjanizmu, następnie zainteresowany był taoizmem, by ostatecznie oddać się buddyzmowi. Nie był on co prawda wielkim uczonym, jak jego poprzednik, nie studiował nawet komentarzy i nie zagłębiał się w interpretacje tekstów buddyjskich, lecz miał ogromny wpływ na popularyzacje buddyzmu, wzbogacając go nabytymi w dzieciństwie naleciałościami z konfucjanizmu i taoizmu, pomimo tego, że powiedział, iż są one w porównaniu do buddyzmu „odpadkami”. On, z kolei, zwrócił szczególną uwagę na kult Buddy Zachodu, Amitabhy, który przebywa w Zachodnim Raju będącym odzwierciedleniem idealnego społeczeństwa i rozkoszami rajskimi, co cieszyło się w Chinach popularnością.

Ostatnim wybitnym przedstawicielem jest Kumaradziwa, który przybył do Chin pod koniec swoje go życia, lecz zdążył przetłumaczyć na chiński 300-400 tomów tekstów buddyjskich, jeszcze bardziej niż Tao-an oczyszczając teksty z terminologii chińskiej, ponieważ był on doskonałym stylistą. Co ciekawe, jego tłumaczenia zdeterminowały mnichów do działań wojennych, ponieważ obok wszędobylskiego przykazania: „nie zabijaj”, widniało w jednej z jego ksiąg („Sieci Bramy”) inne, wzywające do ratowania wszystkiego, co żywe, co interpretowano jako przyzwolenie na walkę zbrojną. Kumaradziwa był również autorem poglądu wzywającego buddystów do złożenia siebie w ofierze w imię obrony innych.

Kult Maitrei (Buddy Czasów Przyszłych)

Maitrea był pierwszym z bóstw, którego kult rozpowszechnił się szybko w Chinach. Podobno, Wielki Budda wyznaczył go swoim następcą i umieścił w jednym z niebios, gdzie miał przez tysiąclecia czekać na swój czas.

Z jego imieniem Chińczycy wiązali nadzieję na lepszą przyszłość (to zasługa Tao-ana), ponieważ uznawali, ze głównym celem buddystów jest odrodzenie się w niebie, gdzie przebywa Maitrea, lub na ziemi w przypadku, gdy nadejdzie jego czas na ziemi. Szczególnie imponujący był kult w V-VI wieku, czyli okresie wojen i nieporozumień, co buddyści uznawali za okres nadejścia Buddy Czasów Przyszłych.

Kult Amitabhy

Amitabha, Budda Zachodu związany z Zachodnim Rajem to drugi po Maitrei budda odgrywający duża rolę w buddyzmie chińskim. Jego raj, w którym zawarte są opisy żyznych rajskich ziem i sadów, ich mieszkańców i bogów, które to piękne obrazy wywarły duży wpływ na prosty lud, któremu obiecano odpuszczenie grzechów i wieczny raj po śmierci. Jego koncepcja Czystej Ziemi i obietnica rajskich rozkoszy zdobyła ogromne uznanie.

Kult Kuan-In

Trzecim najpopularniejszym bóstwem był bodhisatwa Kuan- in, który, co ciekawe, w Chinach zmienił płeć i przekształcił się w boginię miłosierdzia i cnoty i pełnił tam rolę taką, jak Matka Boska w krajach chrześcijańskich. Jest on bodhisatwą, który poświęca siebie dla zbawienia innych. Uważano, że może on/ona złagodzić cierpienia, pocieszyć, ocalić, wybaczyć czy też odpuścić grzechy. Była również uznawana za bogini- opiekunkę kobiet, macierzyństwa, dziecka, które to pozwoliły zająć jej pierwsze miejsce w panteonie. W Sutrze Lotosu czytamy: „Jeśli kobieta pragnie mieć syna, niechaj wśród pokłonów zaniesie pełne czci modły do Kuan- in. I wówczas w odpowiednim czasie urodzi syna obdarzonego szczęściem, rozumem i cnotą”. Z tego tez powodu istniejące w każdym mieście świątynie zawsze były pełne.

Pełniła ona również funkcję doprowadzania dusz zmarłych do raju, do Buddy Amitabhy, który był jej ojcem. Te wszystkie jej cechy pozwalają zrozumieć, czemu cieszyła się ona tak duża popularnością.

Szkoły i sekty buddyzmu chińskiego

Rozbieżności w ramach buddyzmu stał się podstawą do różnych podziałów na poziomie szkół i sekt, m.in. szkoła Czystej Ziemi (z wpływem taoizmu) uznająca m.in. dążenie do szczęścia i pomyślności człowieka oraz ideę Zachodniego Raju; ponadto- sekta T'ien- t'ai (nazwany tak od klasztoru) uznająca, ze nic na świecie nie jest realne, wszystko jest pustką, a rzeczy posiadają tylko chwilową egzystencję I giną; powstała także szkoła Hua- jen.

Były również dwie ezoteryczne, dostępne tylko dla wtajemniczonych sekty, które odegrały znaczącą rolę w rozwoju buddyzmu. Pierwszą był tantryzm (rozkwitł w Chinach w VIII wieku. Charakteryzował się ogromną ilością wierzeń magicznych oraz praktyk erotycznych mających gwarantować osiągnięcie ogólnych cech buddyzmu, np. zbawienie, nirwana); miał duży wpływ na rozwój ikonografii buddyjskiej.

Sekta Cz'an (japońskie `zen')

Dużo większe znaczenie miała jednak uznawana za najbardziej chińską sekta Cz'an wywodząca się od słowa `dhjana (skupienie, medytacja), nawołująca do tego, ażeby wyznawcy wyrzekli się co jakiś czas świata, otoczenia i oddali się skupieniu. Człowiek winien dążyć do takiego stanu, aby w czasie medytacji popadać w trans i osiągnąć najwyższe umiejętności w tym zakresie, co uważano za najwyższy cel medytacji. Jednym z pierwszych wyznawców był wspominany Tao-an i Huei- juan, którzy przekładali na język chiński sutry dhjany i wprowadzali praktykę medytacji. Jednakże nie była to klasyczna forma medytacji na wzór indyjski, lecz odrzucono te kanony medytacji, stąd sekta cz'an jest nazywana czysto chińską. Założenia sekty: nie należy dążyć do mglistej nirwany, nie należy myśleć jedynie o przyszłości, starać się o to, by stać się bodhisatwą lub buddą i dlatego należy ograniczać się w doczesnym życiu, należy brać z życia wszystko, co może ono dać, zaś najważniejszą rzeczą jest nieustanne rozmyślanie o Prawdzie, o Buddzie, o Raju. Najważniejsze jest to, ażeby znaleźć to samemu, już zaraz i we wszystkim. Odrzucali oni również konieczność wiedzy, albowiem intelektualna analiza daje możliwość jedynie oceny zewnętrznej zjawiska, nie wyjaśniając jego istoty, dlatego nie należy obciążać umysłu i zagłębiać się w książkowej wiedzy. Nie należy tez niczego uznawać za święte i odrzucać autorytety, ponieważ nic nie jest święte w obliczu wielkiego skupienia. Nie należy gardzić pracą, ponieważ ona uszlachetnia, gdyż jak twierdzili: „dzień bez pracy- dzień bez jedzenia”. Występowali również przeciwnko własności i gromadzeniu dóbr.

Bibliografia:

Wasiliew Leonid, Kulty, religie i tradycje Chin, Warszawa 1974

Tokarczyk Andrzej, Religie współczesnego świata, Warszawa 1978

Avanzini Federico, Religie Chin, Kraków 2004

Granet Marcel, Religie Chin, Kraków 1997

Ringgren Helmer, Stroem Ake, Religie w przeszłości i w dobie współczesnej, Warszawa 1975

Halik Teresa, Tradycja Niekonfucjańska, Warszawa 1999

Xinzhong Yao, Konfucjanizm. Wprowadzenie, Kraków 2009

Wiedza i Życie, 2/1999

Avanzini Federico, Religie Chin, Kraków 2004, s.9-10

Ibidem, s 45

Xinzhong Yao, Konfucjanizm. Wprowadzenie, Kraków 2009, s.25

Ibidem, s. 25-26

Halik Teresa, Tradycja Niekonfucjańska, Warszawa 1999, s. 19-20

Avanzini…, s. s.49-50

Avanzini F.,…, s.135

Wiedza i Życie, 2/1999

Avanzini F.,…, s.145

Wasiliew Leonid, Kulty, religie i tradycje Chin, Warszawa 1974, s.253

---