WIRGA ROZWÓJ PRENATALNY f.jajowa(zapł.-2tydz.):zygota przem. Się z jajowodów do macicy,po 6 dniach zagnieżdżenie w ściance macicy. Zagrożenia:obumarcie z powodu braku poż.,ścianka macicy nieprzygot.na przyjęcie jaja (zaburzona równowaga horm.), zagnieżdżenie jaja w jajowodzie. f.embrionalna(3-8tydz.) 3t:zróżnicowanie 3 listów zarodkowych: *endoderma(organy wewn.)*ektoderma(ukł.nerw.,oczy,nos,skóra)*mezoderma(mięśnie,kości,narządy płciowe),serce; 5t:głowa, mózg; 8t:twarz.Zagrożenia:stres, zaburzenia horm, złe odżywienie, nieprawidłowości rozwojowe. f.płodowa(9-38tydz.):3m:skóra grubnie,rysy twarzy,nerki wydalają, zewn.narządy płciowe męskie, pdst.organizacja mózgu, połykanie,zaciskanie pięści,ruszanie palcami; 4m:paznokcie, opuszki, włosy na głowie, wrażliwość oczu na światło; 5m:kopanie,odwracanie się, rytmy snu; 7m:ssanie; 8m:tłuszcz, zapasy poż, przeciwciała od matki.Zagrożenia:poronienie przez miesiączkę do 5m, przedwczesny poród,przenoszenie,opóźnienie,zaburzenia horm.,niekorzystne położenie płodu./WADY:Różyczka:wady oczu,uszu,serca,mózgu,uszk.serca,wątroby,opoźnienie umysł. syfilis:niedorozwój umysł,ślepota ,głuchota,śmierć. rzeżączka: ślepota.gruźlica,cukrzyca:podobne niedożywieniu,AIDS: zniekształcenia twarzy,świnka:większe ryzyko poronienia,niedożywienie:niedorozwój umysł,porażenie mózg,krzywizna ,padaczka,śmierć,/ NIEMOWLĘTA:1m:różnicowanie podobnie brzmiących słów,rozpoznawanie barwy głosu matki,mimiczne okazywanie radości,krzyk i inne odgłosy ;2m:zauważenie braku koordynacji między dźwiękiem i ruchem i wrażliwośc na nie,dziecko uspokaja się pod wpływem spokojnego przemawiania ,3m:spostrzeganie głębi,koordynacja obrazu z 2oczu, różnicowanie 4 barw, porozumiewanie się z matka'twarzą w twarz' ,odwzajemnianie uśmiechu dorosłego,4m:chwyt dowolny. 5m:gurzenie i gaworzenie ,6m:rozpoznawanie mimicznych wyrazów emocji u dorosłych, 7m:okazywanie strachu. ||wytworzenie przywiązania, zainteresowanie rówieśnikami, początki naśladowania dorosłych, większy wachlarz emocji. /ZABAWY:Funkcje: kształtowanie osobowości,rozwijanie zdol. manipulacyjnych,poznawanie świata,nauka planowania,wyobraźni przestrz.,co jest przyczyną a co skutkiem,przyrost doświad., wyrabianie zdolności twórczych, kierowanie własnymi działaniami i rezultatów,sprawia przyjemność ,zaspokaja potrzebę ekspresji Emocji i uczuć,mechanizm obronny, postrzeganie reguł i zasad, stosowanie norm i zasad społ, uspołecznianie i uczenie się dyscypliny,wyodrębnienie siebie z otoczenia,osiągniecie tożsamości;z. funkcjonalne(ur-3r):ćwiczenia sensor-motor, nieświadome, np.rzucanie,chwytanie,gaworzenie.z.manipulacyjne: oddziaływanie na przedmioty; *prymitywne (1r): manipulacje niespecyficzne, np.stukanie,naciskanie; *specyficzne (2r):manipulacje specyficzne, np.otwieranie i zamykanie pudełek. z.konstrukcyjne:działania mające na celu uzyskanie jakiegoś zauważalnego rezultatu,początkowo przypadkowe,później trwałe i intencjonalne: *szeregowanie(1-2)*budowle 2d(3)*budowle 3d(ok.5); ^chaotyczne(brak planu)^pomysły chwiejne(często ulegają zmienie) ^zaplanowane.z.symboliczne(1.5-2):zabawa w udawanie: *substytucyjne(coś jest czymś innym)*forma prawdy(obiekt posiada cechy których faktycznie nie ma)*forma istnienia(wyobrażenie sobie czegoś,czego nie ma); ^skierowane na siebie ^skierowane na innych ^sekwencje czynności udawanych ^zabawa przedmiotami zastępczymi.z.tematyczne(3-6/7):naśladowanie zachowań dorosłych,czynności sekwencyjne i zaplanowane,używanie prawdziwych przedmiotów i podejmowanie nowych ról,może trwać kilka dni,w grupie,rozwój języka./AUTYZM Zaburzenie rozwojowe,pojawia się w ciągu pierw.3lat życia,raz na 500ur, 4*częściej u chłopców,80-90%ryzyka to czynniki gen.,równolegle może się pojawiać padaczka(25-30%), 2/3 chorych opóźnienie umysł.,choroby gen./ADHD Nadruchliwośc, mpulsywność,zaburzenia uwag; przyczyny:czynniki gen,czynniki środ.praca mózgu:zaburzenie pracy płatów czołowych,zaburzenie w wydzielaniu noradrenaliny i dopaminy. występowanie:3-5% dzieci 7-13lat, 20%z nich jest objęta leczeniem,40% z nich ma rodziców z ADHD,u 35% występuje również u rodzeństwa, u 70%ludzi w okresie dojrzewania utrzymuje się, 30-50%ma objawy jako dorośli.

1.PODSTAWOWE POJĘCIA I METODY 3rodzaje zmian w życiu: *powszechne(związane z wiekiem, przyczyniają się do nich 3 czynniki :^zmiany uwarunkowane biologicznie>dojrzewanie(następujące po sobie zmiany,podyktowane genetycznie,są kontrolowane przez zegar biologiczny/wzrost->to zmiana wielkości, może towarzyszyć dojrzewaniu a nie musi;^zegar społeczny-wzorzec zmian określający kolejność zdarzeń następujących po sobie np.edkuacja, studia,małżeństwo,dzieci;^wspólne zmiany psychologiczne)*właściwe dla konkretnych podgrup(wpływ grupy na zachowanie jednostki)*indywidualne (teoria okresu krytycznego->w rozwoju dziecka występują okresy, podasz których pojawienie się oewnych doświadczeń na szczególne znaczenie 2.TEORIE ROZWOJU Teoria Freuda:*oralna(0-1rok,usta, język,wargi,zadania rozwojowe :odstawienie od piersi,zafiksowane cechy:zachowania oralne ,palenie,objadanie);*analna(2-3, odbyt;trening czystości; zorganizowanie,skąpstwo,upór);*falliczna(4-5;genitalna;kompleks Edypa; próżność,beztroska);*latencji(6-12;brak;rozwój mechanizmów obronnych;brak);*genitalna(6-12;genitalia;dojrzała intymność seksualna;poziom zainteresowani inna płcią) Teoria Eriksona-rozwój psychospołeczny:rozwój wynika z interakcji pomiędzy wewnętrznymi instynktami a zewnętrznymi kulturowymi wymogami;trwa przez całe życie-rozwój poczucia tożsamości;prawidłowe rozwiązanie wymaga doświadczeń pozytywnych i negatywnych;*0-1,cecha:ufność a nieufność;(zyskana siła:nadzieja: zadania:ufnośc w matkę lub opiekuna jest elementem wczesnego bezpiecznego przywiązania);*2-3;autonomia a wstyd i zwątpienie (wola;nowe umiejętności fiz.dają możliwość wolnego wyboru,trening czystości,uczy się kontroli);*4-5;inicjatywa a poczucie winy (zdecydowanie;organizacja działań w jakimś celu,asertywność i agresja, edypalny konflikt wzbudza poczucie winy);*6-12;pracowitość a poczucie niższości(kompetencja;przyswojenie norm kulturowych, umiejętności szkolnych);*13-18;tożsamość a niepewność roli(wierność; przystosowanie pojęcis samego siebie do zmian dojrzewania,wybór pracy,dojrzałość seksualna);*19-25;intymność a izolacja (miłość; intymne stosunki wykraczające poza miłość młodzieńczą,założenie rodziny);*26-65;kreatywność a zainteresowanie sobą i stagnacja (opiekuńczość;wych.dzieci,osiągniecia zawodowe,szkoli następne pokolenia);*65;integralność ego a rozpacz(mądrość;godzi się z własną tożsamością,akceptacja siebie) Model przywiązania Bowlby:korzenie osobowości tkwią w pierwszych nawiązanych orzez dziecko stosunkach społ.(stąd zainteresowanie matką);więź rodzi się na zasadzie bodziec-reakcja(płacz-przytulenie przez matkę);teoria etologii(Zach.zwierząt; efekt ewolucji,która wyposaża dziecko w zachowania instynktowne) Teoria rozwoju ego Loevinger:rozwój od dzieciństwa do dorosłości to 10 etapów nie powiązanych z wiekiem;każdy etao to nowa perspektywa,rozumienie świata i swojego związku z nim;ważne jest przejście ze stanu konformistycznego do opartego na własnym sumieniu w okresie dojrzewania Teorie humanistyczne Maslowa:jednostka ma motywację wystarczającą by osiągnąć pełnię swoich możliwości;optymistyczna bo nigdy nie jest za póżno,żeby się zmienić;dąży do samo urzeczywistnienie-ostateczny cel;motywacje*niedoboru(ytrzymanie fiz.i emoc.homeostazy,pogoń za jedzeniem,popęd seksualny,chęć szacunku);*wzrostu(pragnienie bycia zrozumianym,dawania innym i rozwijania się,zaspokojenie daje zdrowie) Teoria Piageta:badał jak rozwija się myślenie;wszystkie dzieci przechodzą przez jednakowe następujące po sobie etapy odkryć dotyczące świata,popełniają te same błędy,dochodzą do tych samych wniosków;nie środowisko nadaje kształt dziecku,lecz ono samo aktywnie dąży do zrozumienia; schemat->działanie kategoryzujące, dziecko rodzi się ze skromnym zestawem schematów np.smakowanie, patrzenie.a rzecz staje się obiektem dopiero gdy specyficznie smakuje/procesy odpowiedzialne za zyskiwanie nowych umiejętności:*asymilacja (proces wchłaniania,przyjmowania pewnych zdarzeń i doświadczeń przez któryś ze schematów, wyjaśniania nowych zjawisk w oparciu o znaną już wiedzę) ;*akomodacja(proces uzupełniający, pod wpływem nowych inf. następuje modyfikacja schematu; przekształcanie organizacji struktury tak,aby włączyć nowe inf); *równoważenie(w procesie adaptacji dziecko dąży do zachowania spójności,równowagi koniecznej do zrozumienia świata1.odrzuca dominację schematów psychomotorycznych na rzecz pierwszej prawdziwej reprezentacji wewnętrznej,2.pojawia się nowy zestaw schematów zwanych operacjami,działania abstrakcyjne jak dodawanie,3.dojrzewanie,odkrywa że można posługiwać się nie tylko pojęciami ale też wydarzeniami i przedmiotami/4stadia:+Sensomotoryczne[0-2,dziecko rozumie świat w kategoriach zmysłów i własnych działań ruchowych,nie używa symboli i schematów w pierwszych fazach]+Przedoperacyjne[2-6,używa symboli by reprezentować przedmioty na własny użytek,rozumie perspektywe innych,klasyfikuje przedmioty,używa prostej logiki,uaktywnia wyobraźnię i egocentryczne spojrzenie na świat],+Operacji konkretnych[7-11,używa logiki i pojmuje związki przyczynowo-skutkowe ,np. decentracja-myślenie z uwzględnieniem wielu zmiennych, odwracalność,logika indukcyjne-z własnych doświadczeń dziecko wyprowadza zasady ogólne;] *Operacji formalnych[12 i więcej,zdolne do manipulowania myślami,systematycznie porządkować myśli i wnioskować, zaczyna myśleć abstrakcyjnie ,rozumowanie indukcyjne i dedukcyjne]->każde stadium bierze początek z poprzedniego,w każdym następuje przebudowa struktur myślenia,nie jest konieczne przejście przez wszystkie stadia Teoria Wygotskiego:formy myślenia wyrastają ze społ.interakcji niż prywatnych poszukiwań dziecka;zdobywaniu nowej wiedzy przewodzi dorosły,który modeluje i konstruuje doświadczenie poznawcze-budowanie rusztowania Teoria przechodzenia cyklów życia z perspektywy soch.:pojęcie roli,obciążenie roli,idea ról pomaga zrozumieć zmiany w życiu dorosłym,bo można przewidzieć pewne zmiany ról związane z wiekiem/Duvall->Stadia życia rodzinnego.każde stadiu wiąże się z przyjęciem lub odrzuceniem pewnej roli Teoria Modelu pór dorosłości Levinsona:struktura życia-wzorzec lub projekt leżący u podstaw życia ludzkiego w danym okresie(role,utrzymanie stosunków,osobowość,temperament),struktury życia nie są trwałe bo zmieniają się role i relacje między nimi Teoria ekologiczna Bronfenbrennera:wyjaśnia rozwój w kategoriach relacji pomiędzy ludźmi a środowiskiem,czyli zbiorem powiązanych ze sobą kontekstów, konteksty rozwojowe tworzą koła,najbardziej zewnętrzne :*makrosystem(kontekst kulturowy) *egzosystem(społ-ekon.) *mikrosystem(kontakt bezpośrednim szkoła,rodzina) *kontekst biologiczny(genetycznewyposażenie)

3. ROZWÓJ PRENATALNY I NARODZINY Locus genu określającego grupę krei-9 chromosom/za czynnik Rh-1 chromosom/W okresie życia płodowego są trzy podokresy: *powstanie listków zarodkowych do 2 tyg. Po zapłodnieniu, zagnieżdżanie ;*okres rozwoju zarodkowego od2,8-12 tyg,organogeneza, układ nerwowy;*okres rozwoju płodowego końcowe 24-28 tyg, udoskonalanie układów(12-płeć można określić;16-wyczuć ruchy,rozwój kości;20porost włosów,ssanie kciuka;24-rozwinięte oczy,paznokcie,gruczoły potowe,zapas tłuszczu, urodzony mógłby oddychać;28-ukł.nerwowy, krwionośny roz;29-40-połączenia między neuronami, przybiera na wadze,narządy gotowe do pracy samodzielnej Poród dzieli się na 3 etapy:+rozwarcie i skrócenie szyjki macicy-(2 fazy:^utajona-rzadkie skurcze, ^aktywna-częste i intensywne skurcze, trwaja ąz rozwarcie jest 8cm;kolejne 2cm to faza przejścia bolesna);+poród właściwy-parcie;+popłód-rodzi się łożysko itp. 4. Rozwój fizyczny w okresie wczesnego dzieciństwa Apgar:akcja serca, oddychanie ,napięcie mięśni,barwa ciała,reakcja stóp na bodziec;5min. po porodzie; Skala Brazeltona 30 min.po porodzie Odruchy:+przystosowawcze;pomagają przetrwac;(ssania, połykania, poszukiwawczy,chwytny,zanikają w 1-szym roku); +prymitywne ;prymitywne części mózgu wykształcone prawie całkiem u noworodka nimi sterują, czyli rdzeń przedłużony i śródmózgowie,zanikają ok.6miesiąca(Moro,Babińskiego);toniczno-szyjny,marszu 5 stanów aktywności(świadomości) :głęboki sen,aktywny sen,ciche wybudzenie,czynne wybodzenie, płacz i hałasowanie W chwili narodzin najlepiej rozwinięte śródmózgowie i rdzeń przedłużony,najsłabiej kora mózgowa SIDS-zespół nagłej śmierci niemowląt 5. ROZWÓJ SPOSTRZEGANIA I MYŚLENIA W OKRESIE NIEMOWLĘCYM Definicje inteligencji: *psychometryczne(to coś, co można mierzyć i pod względem czego ludzie różnią się między sobą, nie ma rozwoju Intel. z wiekiem)*podejście Piageta(inteligencja się rozwija,myślenie wraz ze wzrostem dzieci jest abstrakcyjne i złożone) *przetwarzania inf.(połączenie podejścia psychometrycznego ze strukturą podejścia Piageta, nie jest zdolnością ani cechą umysłu, to przetwarzanie) Reakcja kołowa trzeciego rzędu-dziecko eksperymentuje, aktywnie i celowo wykorzystuje metodę prób i błedó Rovee Collier-eksperyment dzieci 3 mies. Zapamiętują inf.na 1 rydzien Transfer intermodalny-przeniesienie inf. z jednego zmysłu na inny np.rozpoznanie przedmiotu dotykiem, mimo że wcześniej tylko się go widziało 6. ROZWÓJ SPOŁECZNY I OSOBOWOŚCI W OKRESIE NIEMOWLĘCYM Więzi uczuciowe->partner jest ważny,bo jest niepowtarzalną jednostką Przywiązanie-> doznaje się wrażenia bezpieczeństwa, osoba jako bezpieczna baza Synchronia->wzajemna stymulacja rozwoju przez rodziców i dziecko, sprzyja powstawaniu więzi 8 mies- całkowite wykształcenie przywiązania 8 mies-dzieko wybierze ojca lub matke 8-24 mies-dziecko wybierze matke Rodzaje przywiązania:*bezpieczne(łatwo znosi rozłąkę z opiekunem,angażuje się w badanie otoczenia,przy zagrożeniu łatwo je uspokoić, cieszy się z powrotu matki); *pozabezpieczane:+odłączenie/unikanie(unika kontaktu z matką po jej nieobecności,nie stawia matki ponad obcymi,nie przeciwstawia się czułością matki ale tez ich nie poszukuje);+opór/ambiwalencja(nieufne wobec obcego,niepokoi się gdy nie ma matki i nie uspokaja się po jej powrocie, jest odporne na próby uspokojenia ze strony obcej osoby);+dezorganizacja/dezorientacja(oszołomienie,zagubienie,przeciwstawne wzorce zachowań) Rodzaje temperamentu:*dziecko łatwe*dziecko trudne*dziecko wolno rozgrzewające się 17. LUDZIE STARSI Podgrupy:młodzi-starsi(60-75),starsi-starsi(75-85),najstarsi-starsi(pow.85);zmiany w mózgu: redukcja istoty szarej, przerzedzenia sieci dendrytów,spowolnienie przewodnictwa synaptycznego ;wrok:zawężenie pola widz,gorsze widzenie po ciemku, katarakta, jaskra;słuch:nieodbieranie dźw.o wys.częst., trudnośc w rozróżnianiu słów,problemy ze słyszeniem w hałasie,szum w uszach;węch i smak:smak się nie pogarsza,mniejsze wydzielanie śliny,utrata węchu;sen:Drzemki w dzień,częste budzenie się w nocy;upośledz.fiz.:artretyzm,nadciśnienie,schorzenia sercowo-mięśniowe,demencja starcza ;Alzheimer-zanikanie lub kurczenie się pewnych obszarów mózgu, splątanie sieci dendrytów w kom.n erwowych,są 3 stadia: 1.przebiega wolno,drobne prob..z pam. ,dezorientacja,powtarzanie się w trakcie rozmowy; 2.zanik pam. obecnych zdarzeń, 3.nierozpoznawanie rodziny,wybuchy gniewu,nierozłączność z rodziną; zdrowie psych.:niższy poziom schizofrenii i uzależnień,depresja na podobnym poziomie jak w innym wieku;zachowanie:zwykłe czynności zajmują więcej czasu,pogorszenie uwagi(np.prowadzenie samochodu),pogorszenie zmysłu równowagi i wszystkich procesów pozn, gorsze rozwiązywanie porbl i pamięć,pow.70 ludzie są wciąż aktywni seksualnie;teorie starzenia:*organizm nie jest w stanie naprawiać wszystkich uszkodzeń DNA; *łączenia krzyżowe (między proteinami lub tłuszczami pojawiają się łączniki,powstałe molekuły nie funkcjonują poprawnie); *wolne rodniki uszkadzają błonę kom.wchodząc w reakcję z cholesterolem wiążąc go w postac odkładająca się na ściankach ;hipoteza spadku końcowego wg.Kleemeiera:5-7 lat przed śmiercią dochodzi do gwałtownego pogorszenia stanu zdrowia.

8.ROZWÓJ SPOŁECZNY I OSOBOWOŚCI W OKRESIE WCZESNEGO DZIECIŃSTWA Hertrup:dziecko musi doświadczyć dwóch rodzajów związków: *przywiązania do kogoś o większej władzy i *wzajemności Wczesne dzieciństwo-przywiązanie nie zmniejsza się,ale przejawy są mniej widoczne Baumrind aspekty funkcjonowania rodziny:*ciepło i opieka*jasność i stałość reguł*poziom oczekiwań*komunikacja między dzieckiem a rodzicem Maccoby,Martin. Style wychowania:+autorytarny(dużo kontroli, mało opieki i komunikacji;kłopoty w szkole, niska samoocena, agresja lub przygaszenie);+autorytatywny(dużo wszystkiego,najlepszy,wysoki poziom kontroli,duża akceptacja, niezależność;dyscyplina indukcyjne-tłumaczenie co jest złe) ;+pobłażliwy(dużo opieki mało reszty,gorzej radzą sobie w szkole w dojrzewaniu,mniejsza samodzielność,odpowiedzialność);+niezaangażowany(zaburzenia relacji społ., impulsywne) Rodzaje agresji:*fizyczna(2-3, przeciw rodzicom); *instrumentalna(zdobycie lub zniszczenie przedmiotu) ;*werbalna(4-8,przeciw rówieśnikom) ;*charakterologiczne(sposób na życie);*społeczna(zmierza do naruszenia poczucia wartości, np.plotki,złośliwości,odrzucenie) Temperament-jest wrodzony i stanowi fundament osobowości, proces przekształcania zaczyna się we wczesnym dzieciństwie Osobowość- połączenie temperamentu z wiedzą o zachowaniach Pojęcia własnego „ja”: *”ja”kategorialne(18-24mies.dziecko opisuje siebie uwzględniając różne wymiary np.płeć,wygląd,kolegów,nie koncentruje się na cechach wewnętrznych);*”ja”emocjonalne(zdolność kontrolowania stanów emoc.i Zach.zależnych od nich,rozwój empatii);*”ja” społeczne(2-6 latrozumienie własnego miejsca w strukturze ról) Empatia wg.Hoffmana:1)globalna(1 rok,niemowlę dostosowuje się do silnych emocji kogoś z otoczenia) ;2)egocentryczna(12-18 mies. odczuwanie przykrości razem z kimś innym,próbują pocieszyć);3)wobec czyichś uczuć(2-3 rok,odczytują uczucia innych,odnoszą je do siebie i reagują bez egocentryzmu);4)wobec czyjejś sytuacji życiowej(późne lata dzieciństwa i wiek młodzieńczy ,reagują nie na konkretną sytuację,ale na ogólne położenie) Tożsamość płciowa-zdolność poprawnego rozróżnienia własnej płci i płci innych(9-12mies) Stabilność płci-zrozumienie,że płeć pozostaje taka sama przez całe życie(4rok) Stałość płci-świadomość,że każdy zachowuje swoją płeć choćby zmienił się wygląd czy ubrania(5-6rok) Styl wspomagający-u dziewczynek, wspieranie, wyrażanie aprobaty, podsuwanie pomysłów, równouprawnienie Styl ograniczający-chłopcy,sprzeczki,przechwalanie się,rozluźnienie stosunków 9.ROZWÓJ FIZYCZNY I POZNAWCZY W OKRESIE ŚRODKOWEGO DZIECIŃSTWA Automatyzm-zdolność przywoływanie inf.z pamięci długotrwałej bez korzystania z zasobów pamięci krótkotrwałej,decyduje o skuteczności przetwarzania inf.bo zwalnia miejsce w pamięci krótkotrwałej Funkcje zarządcze->umiejętności przetwarzania inf.obejmujące planowanie,wybór strategii zapamiętywania i roz.prob. Elaboracja->znajdowanie wspólnego znaczenia lub cech dla rzeczy,które trzeba zapamiętać) Robert Siegler:-rozwój poznawczy polega na przyswajaniu zestawu reguł,które później na podstawie doświadczenia odnosi się do coraz szerszego zestawu problemów,proces ciągły i związany z doświadczeniem a nie wiekiem,są 4 etapy:*reguła przedoperacyjna (uwzględnia 1 wymiar);*reguła przejściowa(1 wymiar ale przy porównaniu);*reguła operacji konkretnych(oba wymiary,jeżeli inf.są sprzeczne to zgaduje);*rozumie właściwy wzorzec. Gardner-teoria inteligencji wielorakiej,jest 8 typów inteligencji(językowa,logiczno-matematyczna,muzyczna,przestrzenna,kinestetyczna,naturalna,interpersonalna,intrapersonalna) Trójczynnikowa teoria inteligencji Sternberga:*kontekstualna(jak się zachować w danej sytuacji);*doświadczeniowa(mierzona przez testy inteligencji, wyuczona);*wewnątrzpsychiczna(skuteczne posługiwanie się strategiami) Teoria inteligencji emocjonalnje Goelmana:*świadomośc własnych emocji;*umiejętność ich właściwego wyrażania;*zdolność regulowania emocji w dążeniu do wartościowych celów,samokontrola Style uczenia się dzieci:*analityczny(wyznaczanie celów i próby ich realizacji w uporządkowany sposób,zwracanie uwagi na szczególy,odpowiada wymaganiom szkoły,przeważa w Europie);*relacyjny(skupiają się na szerszym obrazie,nie na pojedynczych cechach, 15.Rozwój fizyczny i poznawczy w wieku średnim-Męskie klimakterium od 40-ego roku życia spada produkcja żywotnych plemników, od 60 lat maleje ilość płynu nasienia. Zmiany w organizmie podczas starzenia: utrata wapnia w kościach rozpoczyna się w wieku 30 lat, starczowzroczność (45-50 rok życia): soczewka ulega zgrubieniu (proces ten zaczyna się już w dzieciństwie), a na jej powierzchni narastają kolejne powłoki lekko zabarwionej materii, co ogranicza wrażliwość człowieka na barwy krótkofalowe (niebieski, fioletowy); zgrubienie soczewki obniża też jej elastyczność (zaburzona akomodacja), co prowadzi do utraty ostrości widzenia przedmiotów będących blisko nas ,starcze przytępienie słuchu (po 55 roku): zwyrodnienie nerwów słuchowych i struktur ucha wewnętrznego, co ogranicza zdolność słyszenia wysokich i niskich dźwięków.

10.DZIECIĘCY SPOSÓB POSTRZEGANIA WŁASNEGO „JA” W szkole pds.jest zmiana definicji”ja”,jest bardziej relatywne,abstrakcyjne i ogólne,coraz rzadziej dotyczy cech zewnętrznych, częściej trwałych wartości wewnętrznych(uczuć)/6lat-jestem bystry;10lat-jestem bystrzejszy od innych 6-7lat-nie rozwinęły pojęcia stałości osobowości,powołują się na takie cechy jak:miły,chciwy,zły i nie traktują ich jako stałych elementów charakterystyki jednostki/7-8latskupiają się na cechach wewnętrznych i wartościach innych osób,w innych sytuacjach dostrzegają te same elementy osobowości Przyjaźnie chłopców(ekstensywne, otwarta grupa,współzawodnictwo i dominacja)/przyjaźnie dziewczynek(intensywne,w parach,przyjaźń,zgodność,uleganie) Własny model wewnętrzy i poczucie wartości na pds.3 cech:*doświadczenie przez dziecko sukcesów i porażek;*wartości i poglądy wyznawane przez rodziców i rówieśników;*ocena płynąca od innych 11.ROZWÓJ FIZYCZNY I POZNAWCZY W OKRESIE DORASTANIA Trend seksualny-obniżenie się wieku,w którym następuje pierwsza miesiączka Mezomorficzny kształt-szerokie ramiona i dużo mięśni Teoria moralności Kohlberga:IMoralność przedkonwencjonalna(etap1:nastawienie na karę i posłuszeństwo.dziecko ocenia co jest dobre a co złe a podstawie tego za co jest karane,jest posłuszne bo dorośli przewyższają je siłą; etap2:indywidualizm,cel instrumentalny i wymiana,dziecko przestrzega reguł kiedy są w zasięgu jego zainteresowań,to co dobrea daje miłe rezultaty); IIMoralność konwencjonalna(etap3:wzajemne oczekiwania interpersonalne,związki i zgodność międzyludzka,działania moralne to te,które odpowiadają oczekiwaniom rodziny, bycie dobrym samo w sobie staje się ważne; etap4:system społ.i sumienie,przestrzeganie prawa) IIIMoralnośćzasadnicza(etap5:kontakty i użytecznośc społ.a prawa jednostki,działanie w celu osiągnięcia jak największego dobra dla jak największej liczny ludzi; etap6:uniwersalne zasady etyczne,dorosli przyjmują własne zasady etyczne i kierują się nimi w decydowaniu o tym,co jest właściwe) Etyka dbałości Gilligana:są dwie orientacje moralne: *sprawiedliwość(chłopcy);*dbałość(dziewczynki) 12. POJMOWANIE `JA 4pdst. typy ról płciowych: *męski *żeński *androgyniczny(cechy męskie i żeńskie) *niezróżnicowany(nie posiada żadnych); dylemat ok.dojrzewania: tożsamość a niepewność roli; obrona przed poczuciem pomniejszania tożs.(nietolerancja), status tożs.: *kryzys(dokonywanie wyborów), *zobowiązanie(przyjęcie nowej roli); toż.osiągnięta-jednostka przeszła kryzys,przyjęcie zobowiązania; moratorium-kryzys trwa,nie przyjęto zobowiązań,toż.przejęta-przejęcie zobowiązania bez kryzysu; toż.rozproszona-brak kryzysu,brak zobowiązań. Toż.etniczna(Phinney): I.niespr.tożsamośc etniczna (nastolatki żałują,że nie ur.się w kult.białej), II.poszukiwanie toż.etnicznej(w wyniku wydarzenia podkreśl.wagę pochodzenia), III.rozwiązania konfliktów i sprzeczności. ||u nastolatków samoocena wzrasta,związki są abstrakcyjne i opierają się na wygl., wzrasta liczba konfliktów w rodzicami(sprawy i obowiązki dom, mogą być spowodowane hormonami), 15-17lat przywiązanie spada,później rośnie, rówieśnicy pełnią f.pomostu między zależnością i niezależnością, 1%chłopców i 0.5%dziewczyn przyznaje się do homoseksualizmu, podkat.grup rówieśniczych: *klika(4-6 mocno związanych osób,duża spójnośc i intymność,najpierw jednopłciowe->mieszane->luźne pary) *paczki(połączone kliki,obie płcie); depresja:10%dzieci i 30-40%nastolatów, 1/5 próbowała samobójstwa,chłopcy dokonuja sam.5*częściej, dziewczynki probują 3*częściej ale są to próby nieudane. 13.Rozwój fizyczny i poznawczy we wczesnym okresie dorosłości-Okres dorosłości - podział:wczesny okres dorosłości: 20 - 40 lat (maksimum możliwości fizycznych i poznawczego funkcjonowania )środkowy okres dorosłości 40 - 60 lat (odzwierciedlenie zmiany ról w wieku ok 40 lat: szczytowy punkt kariery zawodowej, opuszczenie domu przez dzieci, świadomość pogorszenia sprawności fizycznej) późny okres dorosłości: pow. 60 lat Pierwotny proces starzenia się - zmiany w organizmie związane z jego starzeniem się a nie spowodowane przez różnego rodzaj schorzenia, powolny, rozpoczyna się późno ;Wtórny proces starzenia się - proces spowodowany działaniem środowiska, nawyków lub chorób, nie jest nieunikniony ani powszechny, możliwe jest cofnięcie niektórych zmianbilans gerontologiczny (wymagania i sprawność) wraz z wiekiem zaczyna maleć [Alan Welford] Co jeszcze towarzyszy starzeniu?wolniejsze przystosowanie wzroku do zmian natężenia światła, ogrzewanie po przemarznięciu, wydłużenie czasu reakcji, wolniejsze zapamiętywanie nazwisk, powód: zmiany neuronalne: utrata dendrytów i zmniejszenie zdolności przewodzenia impulsów, Zdolność rozrodcza Kobiety- zdolność poczęcia - największa: okolice 20 roku życia, wzrasta także bezpłodność (niezdolność poczęcia przez przynajmniej rok współżycia bez zastosowanie środków antykoncepcyjnych) 20-24: 7%,30-34: 15%,35-39: 28% Przyczyny-problemy z jajeczkowaniem, zapalenie śluzówki macicy, prawdopodobieństwo zarażenia się chorobami przenoszonymi drogą płciową (wydłużenie okresu współżycia) Mężczyźni-zdolność do zaplemnienia spada dopiero ok 40 roku życia, są płodni przez całe życie.Inteligencja skrystalizowana - zależna od edukacji i doświadczenia: słownictwo, zdolność czytania i zrozumienia informacji gazetowych, zdolność oceniania doświadczenia, umiejętności techniczne wyniesione z pracy czy życia codziennego, utrzymuje się na stałym poziomieInteligencja płynna - podstawowe zdolności związane ze skutecznym funkcjonowaniem centralnego układu nerwowego niż ze doświadczeniem, stopniowe osłabienie w okresie 35-40 r.ż. (zmniejsza się też całkowity rozmiar mózgu)myślenie postformalne (przystosowanie się do nowego zestawu zadań poznawczych) 1.myślenie specjalistyczne, myślenie pragmatyczne: rozwiązywanie problemów dotyczących pełnionej roli społecznej lub wykonywanej pracy, Labouvie-Vief: odwrócenie od czysto logicznego, analitycznego podejścia w kierunku bardziej otwartego, głębszego trybu pojmowania, w którym mamy do czynienia z mitami, metaforami i paradoksem zamiast konkretów, 2.myśl dialektyczna (Michael Basseches) „zakłada wysiłek odnajdywania ustalonej rzeczywistości - elementów podstawowych i niezmiennych praw - o tyle myśl dialektyczna próbuje opisać fundamentalne procesy zmian i dynamikę związków, w wyniku których te zachodzą) nie następuje odrzucenie zdolności myślenia formalnego, wiele problemów: np. adopcja dziecka wymaga innego typu myślenia niż formalne. P. Arlin, etapy: 1.stadium operacji formalnych Piadgeta - etap rozwiązywania problemów2.wyszukiwanie problemów → kreatywność (radzenie sobie z problemami nie mającymi wyraźnego rozwiązania lub wiele rozwiązań) [osiągany przez niewielką liczbę dorosłych] Poczucie kontroli- autoskuteczność (Bandura): przekonanie o własnej zdolności wykonywania pewnych czynności lub sprawowania władzy nad własnym zachowaniem albo otoczeniem, osiągnięcie pewnego celu lub mocy sprawczej,locus kontroli (Rotter) orientacja wewnętrzna → wszystko, co się przytrafia wynika z własnego działania orientacja zewnętrzna → brak wspływu jednostki na to, co się jej przydarza -wraz z wiekiem orientacja staje się coraz bardziej zewnętrznaoptymizm bezradności (M. Seligman)pesymista z poczuciem bezradności: brak szczęścia ma trwały charakter, wpływa na wszystkie aspekty życia, jest spowodowany własnym działaniem, poddaje się optymista z poczuciem bezradności: niepowodzenia są chwilowe, wynikają z niesprzyjających okoliczności, szuka rozwiązania, porażka jest wyzwaniem

19. UMIERANIE I ŻAŁOBA Dzieci przedsz.:wybrańcy nie umrą(rodzina,l.inteligentni,można przywrócić do ż.np.modlitwą), szkoła:śmierć jest procesem nieodwracalnym i spotka każdego, konsekwencje śmierci wg.Kalisha: *dzieci-kara za zło,*przemiana *strata(koniec ludzkich relacji), *organizator czasu; śmierć obawa przed karą,bólem ,cierpieniem ,procesem umierania; przygotowanie do śmierci:wykupowanie polis,przegląd życia; stadia umierania wg.Kubler-Ross: 1.zaprzeczanie 2.gniew 3.negocjacja 4.depresja 5.akceptacja.tematy wg.Schneidmana:*przerażenie*ogólna niepewność*fantazja o ocaleniu*niedowierzanie*poczucie niespr.*chęć bycia zapamiętanym *walka z bólem.konkretne zadanie wg.Corra:*zaspokojenie potrzeb ciala i min.stresu*zapewnienie max bezpieczeństwa*podtrzymywanie związków interpersonalnych ważnych dla umierającego*odnalezienie źródeł energii duchowej.przystosowanie do śmierciwg.Geera:1.zaprzeczenie2.walka wewnętrzna3.stoicka akceptacja4.bezradnosc/beznadzieja5.lękliwe zaabsorbowanie; w 1i2 zmarło tylko 35%,w reszcie 76%.etapy żalu wg.Bowlby'ego /Sandersa:1.odrętwienie/szok(pierwsze dni,utrata wiary,pocz. nierzeczywistości i beznadziejności) 2.tęsknota/świadomość straty (aktywne poszukiwanie utraconej osoby,niepokój,frustracja ,probl.ze snem,wybuchy płaczu) 3.dezorganizacja i rozpacz /pogodzenie i wycofanie się(pogodzenie ze stratą, depresja ,zmęczenie,potrzeba snu) 4.reorganizacja/wyleczenie i odnowa(odzyskanie kontroli, zapominanie i nadzieja ,wzrost p.energii,zdrowia); brak rozpaczy oznacza nieodpowiedni sposób żałoby(?); etapowość żalu wg.Wortmana i Silvera: *normalny(głęboka rozpacz->szybki powrót do normy) *chroniczny (głęboka rozpacz przez wiele lat)*opóźniony(nasilona rozpacz po jakimś czasie)*brak. NUMERKI: 1 tyg. Rozpoznają zapach matki/2-tyg pojawiają się kolki, zanikają 3-4 mies./4-8 tyg.jądra męskiego embrionu wydzielają testosteron, jak to nie nastąpi to embrion wykształci żeńskie org./6-8tyg-poytrafi przespać noc/10-18 tyg. Neurony powstają/12 tyg.- Najbardziej niebezpieczny okres,gwałtowny rozwój/13 tyg, Komórki glejowe ich liczba rośnie do 2 roku życia/2-3 mies. wyraża złość i smutek/Do 2 mies-wodzi wzrokiem za przedmiotem i najwięcej płacze/Po 2 mies.analizuje szczegóły przedmiotu /Do4-6 mies.mleko, potem mleko z czymś stałym/6 mies.-dziecko kojarzy głos z twarzą kobiecą i rozróżnia wyrazy dwusylabowe/12-18 mies.zrastanie się ciemiączka/8-12 mies rozumie stałość przedmiotów/9-10 mies. Pierwsze gesty/12-18 mies. Holofraza-używanie gestów w połączeniu ze słowami/8 mies- całkowite wykształcenie przywiązania-dzieko wybierze ojca lub matke/8-24 mies-dziecko wybierze matke/18 mies,-oznaki sympatii wobec niektórych osób/2 rok świadome wyrażenia emocjonalne -potrafi określić swoją płeć/3 rok do zabawy ta sama płeć/4-6 rok ataki chorób ostrych/ nieszczęśliwe wypadki/2-3-zach.altruistyczne/6-12 lat-uwaga selektywna-zdolnośc skupiania aktywności poznawczej na ważnych elementach problemu/6-12lat-pełna mielinizacja 16. WIEK ŚREDNI(40-65) Małżeństwa:miłość próżna,intymnośc i zaangażowanie bez namiętności,; następuje ściśnięcie międzypokoleniowe; rola dziadków: *zw.zdystansowany(rzadkie widywanie z wnukami,izolacja emocj.) *zw.towarzyski(dziadkowie kochają i rozpieszczają wnuki ale potrafią odesłać je do domu) *zw.zaangażowany(pełnoetatowa opieka nad wnukami); 10-15% dorosłych poświęca czas opiece nad rodzicami,często występuje u nich depresja i zadowolenie z życia(kiedy opiekują się rodzicami często),teorie selektywności socjoemocjonalnej Carstensen:redukcja zachowań społ.mająca na celu zwiększenie zysków społ.i emocj.,zmniejszenie ryzyka z nimi związanego,związki stają się bliższe; Baltesowie:selektywna optymizacja i kompensacja:rekompensacja braków fiz, i pozn.: *selekcja(zwężenie zakresu czynności poprzez zrzucenie z siebie odp) *optymizacja(ćw.potrzebnych czynności) *kompensacja(wykorzystywanie pragmatycznych strategii pozwalających pokonac konkretne trudności); przygotowanie do emerytury; podejmowanie przeciwnych ról płciowych,Asher :rozwód jest syt,stresującą,wzrost schorzeń fiz, i psych.samotnośc, depresja.ponad polowa rozwodów następuje w pierwszych 7 latach małż., najgorsze skutki bezrobocia wyst.u mężczyzn 30-60. 14.Rozwój społeczny i rozwój osobowości we wczesnym okresie dorosłościPrzywiązanie do rodziców-emancypacja psychologiczna (nabranie dystansu do swoich rodziców, przeniesienie przywiązania do rodziców na przyjaciół) [Weiss]emocjonalne usamodzielnienie się od rodziców, przy jednoczesnym zaangażowaniu w rolę syna lub córki (C. Nydegger Wewnętrzny model przywiązania Dorośli z bezpiecznym przywiązaniem: tendencja do ufania innym, postrzeganie partnera nie tylko jako kochanka ale także jako przyjaciela ,wykazywanie niewielu zazdrości i lęków o to, czy uczucia są odwzajemnione,oferują partnerom wsparcie w sytuacjach napięcia i lęku,łatwiej uspokajają się w ich obecności. Dorośli z przywiązaniem zaabsorbowanym (odpowiednik lękowego):niepewni swojej postawy w związku, obawa czy uczucie jest odwzajemnione, zazdrość i pochłonięcie związkiemDorośli z przywiązaniem lekceważącym i obojętnym-mniej szczęśliwi, mniej ufający, unikają bliskości, mała akceptacja w związek, trudności z zaakceptowaniem drugiej osoby,w sytuacjach napięcia i lęku rzadziej szukają wsparcia i sami go udzielają Typy związków trwałych lub stabilnych (Gottman) Uzasadniający - rzadkie przejawy niezgody, wysłuchiwanie wzajemnych opinii nawet podczas sporów.Niestabilny - częste sprzeczki, niezgoda i niewysłuchiwanie siebie podczas kłótni, lecz zachowań pozytywnych jest więcej niż negatywnych, wysoka częstotliwość śmiech i wysoki poziom uczucia Unikający - ograniczniki konfliktu: brak prób wzajemnego przekonywania, zgoda na niezgodę, bez okazywania nienawiści, struktura określana jako „zneutralizowana” Typy związków niepomyślnych (Gottman)Wrogi/zaangażowany - częste zażarte kłótnie, brak równoważnika w postaci humoru i uczucia Wrogi/obojętny - regularne, ale krótkie kłótnie, partnerzy nie patrzą na siebie, brak im poczucia wsparcia→ zachwianie równowagi między pozytywami a negatywami prowadzi do rozpaduintensyfikacja tradycyjnych ról płciowych - imperatyw rodzicielski (Gutman): potomstwo ludzkie jest bezbronne i rośnie powoli, wymaga długiego okresu wsparcia fizycznego i emocjonalnego; dzielenie pomiędzy partnerów 2 rodzajów odpowiedzialności: matki - dostarczenie wsparcia emocjonalnego, ojcowie - wsparcie fizyczne i protektor Pięć wymiarów osobowości: neurotyczność, ekstrawersja, otwartość, zgodność, sumienność .

---