Temat: Wypalenie zawodowe nauczycieli.
Każdy nauczyciel podejmujący pracę w tym zawodzie, chciałby zapewne od samego początku być postrzegany jako ten, który ma najlepszy kontakt z wychowankami, uczniami, z którymi się spotyka. Początki pracy, to pewne pozytywne nastawienie do rzeczywistości szkolnej, pedagogicznej i wychowawczej. Znamy nasze możliwości i próbujemy je dostosować do warunków pracy, do środowiska i zdolności uczniów czy wychowanków. Nasze wyobrażenia o pracy zawodowej mogą ulec radykalnej zmianie w konfrontacji z rzeczywistością. Na tę metamorfozę ma wpływ nie tylko fakt, że marzenia i ideały, które towarzyszą pierwszym doświadczeniom zawodowym szybko ulegają przeobrażeniom, gdy zdobyta wiedza teoretyczna ma niewiele wspólnego z praktyką, ale i to, że dopiero w praktyce napotykany na rzeczywiste trudności i stajemy przed koniecznością rozwiązywania problemów, o których nie wspominały podręczniki.
Z rozwiązywaniem problemów będziemy zatem radzić sobie w różny sposób, stosownie do rad otrzymywanych od kolegów: czasami będziemy odnosić sukcesy, czasami porażki. Dopóki jednak będziemy traktować porażki jako nieodłączne doświadczenia w naszym rozwoju zawodowym, ideały zawodowe i marzenia zaś związane z pracą jak możliwe do zrealizowania, dopóty będziemy pracować nie tracąc zaangażowania i nie stając się osobami „wypalonymi” zawodowo.
Jedną z ważniejszych dziedzin życia, decydującą o subiektywnej ocenie jego jakości oraz o stanie zdrowia, jest praca zawodowa. Może ona stanowić źródło satysfakcji życiowej i pozytywnie wpływać na kondycję psychofizyczną. Niestety, bywa i odwrotnie. Praca zawodowa może wywołać wiele obciążeń i rodzić poważne stresy.
Rozważania dotyczące syndromu wypalenia zawodowego pojawiły się w literaturze we wczesnych latach siedemdziesiątych. Procesy wypalenia zawodowego mogą wystąpić we wszystkich zawodach, w każdej pracy. Niektóre zawody mają szczególne predyspozycje do wypalenia zawodowego. Są to zawody tzw. “pomagaczy”, czyli dotyczy to psychologów, psychoterapeutów, całego personelu medycznego, nauczycieli wychowawców, pedagogów i pracowników socjalnych. Nauczyciele muszą brać pod uwagę interesy uczniów, rodziców, kolegów, dyrekcji, kuratorium, ministra, związków zawodowych, wielu innych osób. Często są zmuszani do zajmowania stanowiska między “młotem a kowadłem”. Efektem nękających problemów może być zespół wypalenia zawodowego. Oznacza to stan fizycznego, psychicznego i duchowego wyczerpania, poczucia niemocy, beznadziejności i braku energii.
Według literatury wśród badaczy brak całkowitej zgodności co do definicji mechanizmów, oraz do przyczyn tego zjawiska. Wobec tego przedstawiono najważniejsze podejścia do tej problematyki, z zaznaczeniem podobieństw oraz różnic.
Kontrowersje mają swe źródła nie tylko w złożoności zjawiska wypalenia zawodowego, problemach metodologicznych, związanych z konstrukcją narzędzi pomiarowych, ale i dowolnie określonym zakresie symptomów zjawiska, co sprawia, że trudno określić granice między wypaleniem zawodowym a alienacją, stresem, rozgoryczeniem,wyczerpaniem czy depresją.
Czym jest “wypalenie zawodowe” i jak przejawia się w życiu?
Oto najczęściej przytaczane w literaturze definicje :
„Stan fizycznego i psychicznego wyczerpania, który powstaje w wyniku działania długotrwałych negatywnych uczuć, rozwijających się w pracy i w obrazie własnym człowieka.”
„Powoli zaczynający się lub nagle ujawniający się stan wyczerpania cielesnego, duchowego lub uczuciowego występujący w życiu zawodowym, w czasie wolnym od pracy, w kręgu przyjaciół, w związku partnerskim i w rodzinie, często powiązany z awersją, mdłościami i myślami o ucieczce.”
jako swoisty zespół objawów, na które składa się: zmęczenia, ból głowy, wzmożona podatność na zachorowania, drażliwość, zmienność zachowań oraz uczucie stałego znudzenia
“Stan, w którym człowiek zaangażowany i aktywny zawodowo w sposób widoczny zmienia swoje nastawienie, podejście do pracy zawodowej, okazując to w różny sposób.
Może to prowadzić do negatywnego nastawienia do samego siebie, do ucznia, do zawodu.
Często takiego wypalenia doświadczają osoby bardzo zaangażowane w swoją pracę. (Najczęściej występuje ono w ciągu pierwszych 4 lat pracy.)
Nie ma różnic w częstotliwości wypalenia między kobietami i mężczyznami, ale kobiety prędzej znajdują wsparcie psychiczne, dlatego że posiadają większą umiejętność rozmowy o błędach i niedoskonałościach (szybciej uzyskują porady i wyjaśnienia chociażby od koleżanek).
Osoby pozostające w związkach małżeńskich i posiadające dzieci są mniej narażone niż osoby samotne i bezdzietne (funkcję odciążającą pełni partner).”
„Wypalenie zawodowe to rodzaj niekorzystnego stanu utrudniającego czynności zawodowe i prywatne człowieka. Zazwyczaj o wypaleniu zawodowym mówi się wówczas, gdy osoby zaangażowane w określone przedsięwzięcie tracą motywację do działania.
Wypalenie najczęściej dotyka osoby, które nie potrafią odmówić przyjęcia na siebie dodatkowych zadań, obowiązków, działających przez długi czas pod wpływem silnej presji, angażujących się emocjonalnie w wykonywaną pracę.
Niekiedy wypalenie objawia się w postaci obniżenia efektywności, jakości pracy, braku satysfakcji lub wycofania się z dotychczasowej aktywności.”
Wypalenie zawodowe - przegląd koncepcji
Problematyka wypalenia zawodowego dotarła do Polski w latach osiemdziesiątych, podczas gdy pierwsze teorie i badania miały miejsce w latach pięćdziesiątych. Jako pierwszy zjawisko to opisał Herbert J. Freudenberger, określając je i zniechęcenia.
Wypalenie jako porażka utrzymania idealistycznego wizerunku samego siebie wg Freudenberga - zespół wypalenia się dotyczy mężczyzn i kobiet, którzy są dynamiczni, charyzmatyczni, nastawieni na osiąganie zamierzonego celu lub są idealistami. Narażeni na wypalenie to ludzie oddani pracy, pewni siebie, o zbyt wysokich, nierzeczywistych oczekiwaniach, a wypalającymi są ich zbyt wygórowane ambicje. Ludzie ci odczuwają, iż są niedoceniani, jednocześnie przyjmują postawę wyższości i nieomylności. Pracownicy nadmiernie zaangażowani, zbyt się poświęcający ignorują własną niewygodę, nie dają sobie chwili wytchnienia, reagują na stres przepracowując się i ostatecznie załamują się. Niepowodzenie jest dla nich nie do pomyślenia, jedynym zaś pokonaniem frustracji i przeszkód - kontynuowanie działania a nawet podwojenie wysiłku.
Według Cary'go Chernissa syndrom wypalenia zawodowego jest efektem długotrwałego i silnego stresu oraz nieumiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Duże obciążenie pracą, brak wsparcia ze strony administracji i najbliższych oraz biurokratyczne ograniczenia uniemożliwiają „pomagaczom” wykorzystywanie swoich kompetencji do określonych celów. To powoduje uczucie nieprzydatności, bezcelowości i bezsensu własnej aktywności.
Zespół wypalenia jako postępujące rozczarowanie wg Edelwicha i Brodsky'ego - prezentowany model to czterostopniowe, postępujące rozczarowanie.
Entuzjazm - pierwszy etap modelu cechuje entuzjastyczny idealizm, ogromna
nadzieja i nierzeczywiste oczekiwania. Człowiek ciężko pracuje, przy czym praca jest
najważniejszym celem życia.
Stagnacja - drugi etap cechuje znaczne zredukowanie oczekiwań. Nie ma tu
nadmiernego zaangażowania w pracę, nacisk położony jest na własne potrzeby.
Frustracja - trzeci etap to narastająca bezradność, bowiem oczekiwania nie mogą być
zrealizowane. Objawy, które są zauważalne na tym etapie, to symptomy zarówno
emocjonalne, jak i fizyczne i poznawcze.
Apatia - jest etapem, na którym pracownicy wycofują się z pracy. Unikają jej, co
wiąże się z absencją. Ponadto unikają kontaktów z innymi na terenie pracy. Są
cyniczni, emocjonalnie odosobnieni.
Zespół wypalenia jako proces postępującego nawarstwiania się symptomów wg
Spaniol i Caputo - autorzy przyrównują poszczególne stopnie wypalenia do różnych
stopni oparzenia. Wypalenie pierwszego stopnia (zmartwienie, ciągłe wpadanie w
gniew) jest odwracalne i łatwo może przeminąć. Wypalenie drugiego stopnia (pojawia
się wyczerpanie, skoki nastrojów)ma znacznie trwalszy charakter i jest trudniejsze do
zwalczania. Wypalenie trzeciego stopnia (pojawiają się problemy psychologiczne oraz
fizyczne - złe samopoczucie somatyczne, pracownik wycofuje się z kontaktów, ma
zaniżoną samoocenę, myśli o zmianie pracy) ma charakter trwały, jest intensywne i
trudne do leczenia.
Zespół wypalenia jako poczucie braku znaczenia - ten model wypalenia jest autorstwa
wielu badaczy. Poczucie wypalenia uzależnione jest od poczucia braku znaczenia. Jest
to wrażenie, którego doznaje pracownik sądzący, iż wszelkie jego wysiłki
nakierowane na pomoc innym nie są skuteczne. Pracownik nie odczuwa sukcesu, brak
mu uznania współpracowników i przełożonych w postaci wdzięczności lub awansu,
uważa, że jego obowiązki nigdy się nie skończą. Cierpi na zaniżoną samoocenę i czuje
się osobą bez znaczenia.
R.T. Golembiewski podkreśla, że przyczyną pojawienia się wypalenia zawodowego
jest skumulowanie się stresorów związanych z narastającymi niemożliwościami
radzenia sobie jednostki z problemami. Według autora, symptomami negatywnego zjawiska są: obniżenie poczucia satysfakcji z pracy, wzrost napięcia w pracy, spadek efektywności działania, obniżona samoocena, zwiększona absencja, pogorszenie zdrowia, nasilenie się negatywnych odczuć, np. strachu lub depresji.
Alyala M. Pines uważa, że na wypalenie zawodowe składa się wyczerpanie fizyczne,
emocjonalne i psychiczne. Prowadzi to do następujących zachowań:
negatywna postawa wobec pracy, ludzi i życia,
poczucie bezradności i beznadziejności,
obniżona samoocena manifestująca się poczuciem niekompetencji i zniechęceniem.
Według badaczki, główna przyczyna wypalenia tkwi w potrzebie sensu życia człowieka. Każda jednostka chce wierzyć, że egzystencja ma sens, a własna aktywność jest pożyteczna i ważna. Silnie identyfikuje się z pracą i angażuje emocjonalnie, a sukces zawodowy traktuje równoznacznie z osobistym. Wszelkie niepowodzenia w dążeniu do zrealizowania założonych celów odbiera jako osobistą porażkę, a to powoduje wypalenie.
Największy autorytet w dziedzinie wypalenia zawodowego - Christin Maslach -
wyodrębnia trzy podstawowe komponenty zespołu wypalenia:
Wyczerpanie emocjonalne
Jest ono wynikiem psychicznego przemęczenia lub zbyt częstych i intensywnych kontaktów interpersonalnych. Objawy wyczerpania emocjonalnego to: zmęczenie, utrata sił i energii, drażliwość, szybka irytacja, obniżenie nastroju oraz dolegliwości somatyczne (ból głowy, bezsenność, brak apetytu itp.).
Depersonalizacja
Przejawia się utrzymywaniem formalnych kontaktów międzyludzkich, dystansowaniem się od trudnych spraw zawodowych, ucieczką od relacji wymagających zaangażowania emocjonalnego, a w końcowej fazie - przedmiotowym traktowaniem drugiego człowieka (ignorowanie potrzeb i uczuć innych, brak szacunku, manipulacja, obojętność, bezosobowe relacje).
Obniżenie potrzeby osobistych sukcesów
Prowadzi do zmniejszenia lub utraty satysfakcji z własnej działalności zawodowej. Następstwem tego jest rozczarowanie jednostki, poczucie winy za brak umiejętności komunikacyjnych oraz zaniżona samoocena.
Trójwymiarowy model koncepcji Ch. Maslach uważany jest współcześnie za najbardziej właściwą definicję wypalenia zawodowego. Wszystkie wcześniejsze, pojedyncze założenia teoretyczne znajdują swoje odbicie w koncepcji propagatorki „burnot syndrome”. wypalenie zawodowe nie jest formą psychopatologii, ale zjawiskiem wieloaspektowym, gdzie przyczyna tkwi zarówno w czynnikach interpersonalnych, indywidualnych, jak i organizacyjnych. Ponieważ wypalenie ściśle związane jest z naturą wykonywanych zawodów, umiejętność sprostania wymaganiom przez nie stawianym jest bardzo ważna.
Ogólny proces wypalenia przyjmuje następującą formę :
niknie entuzjazm i zaangażowanie do pracy;
pojawia się frustracja i gniew w reakcji na stresory osobowe, społeczne i związane z pracą;
To z kolei pobudza następne symptomy, głównie poczucie braku znaczenia , co prowadzi do:
najpierw wycofania się z zaangażowania;
następnie do wzrostu podatności na dolegliwości z licznymi symptomami fizycznymi (bóle głowy, żołądka, nadciśnienie) , emocjonalnymi (podatność na gniew, smutek) oraz poznawczymi ( "to oni są winni", "muszę zadbać o siebie")
Niezależnie od przedstawionych powyżej wybranych koncepcji teoretycznych wypalenia zawodowego jest faktem niezaprzeczalnym, iż zjawisko to charakteryzują trzy podstawowe objawy: wyczerpanie emocjonalne i psychofizyczne, depersonalizacja oraz poczucie obniżenia osobistego zaangażowania i osobistej satysfakcji.
Ponieważ jest to proces postępujący, można wyodrębnić następujące stopnie wypalenia:
Pierwszy stopień - jest swego rodzaju stadium ostrzegawczym, w którym pojawiają się nieustępujące objawy przeziębienia, bóle głowy, uczucie irytacji etc. Powrót do właściwego funkcjonowania nie jest bardzo trudny, często wystarczy krótki wypoczynek, hobby, okresowe zmniejszenie obciążenia pracą.
Drugi stopień - pojawia się wtedy, gdy syndrom trwa dłużej, a charakterystyczne objawy to wybuchy irytacji, pogardliwe odnoszenie się do innych, gorsze wykonywanie zadań. Zniwelowanie tych objawów wymaga dłuższego odpoczynku niż weekend - konieczne być może wzięcie urlopu - oraz zainteresowanie się czymś innym niż pracą. Pomocny może być udział innych osób, ale raczej przyjaciół niż profesjonalistów.
Trzeci stopień - występuje wtedy, gdy syndrom staje się chroniczny i rozwijają się niepokojące objawy fizyczne, psychiczne i psychosomatyczne, a pomoc terapeutyczna jest trudna i nie zawsze daje pozytywne rezultaty.
Należy pamiętać jednak o tym, iż nauczyciele wypalają się w różny sposób i z różnych powodów, stąd przedstawienie jednorodnego, uniwersalnego opisu symptomów nastręcza wiele trudności.
Śliwerski podaje następujące symptomy wypalenia u nauczycieli:
1. W sferze psychicznej:
negatywny obraz własnych umiejętności;
negatywny stosunek do uczniów i ich rodziców;
negatywne ocenianie oddziaływania szkoły;
zanik zainteresowania problematyką zawodową;
ucieczka w fantazje;
trudności ze skoncentrowaniem uwagi;
2. W sferze emocjonalnej:
poczucie bezsilności;
przygnębienie;
użalanie się nad sobą;
pobudliwość;
znerwicowanie;
poczucie braku uznania;
3. W sferze fizycznej:
szybka męczliwość
skłonność do zachorowań;
trudności wegetatywne (serce, oddychanie, trawienie);
bóle głowy;
napięcie mięśni;
zakłócenia snu;
wysokie ciśnienie krwi;
4. W sferze społecznej:
zanik dotychczasowego zaangażowania;
utrata chęci pomagania uczniom mającym problemy;
ograniczenie kontaktów z rodzicami uczniów;
ograniczenie kontaktów z koleżankami, kolegami;
narastanie konfliktów w życiu prywatnym;
niedostateczne przygotowanie się do zajęć dydaktycznych;
Nieco inaczej symptomatologię zaburzenia prezentuje Kędracka:
brak entuzjazmu do pracy, niestabilność uczuć;
uczucie, że coś, co dotychczas było w pracy atrakcyjnym wyzwaniem- zniknęło;
uczucie iż czynności dotychczas wykonywane z naturalnym entuzjazmem stały się zadaniami wykonywanymi pod wewnętrzną presją;
zwlekanie, ociąganie się z wykonywaniem czynności realizowanych dotychczas bez problemu;
irytacja nieproporcjonalnie wielka do przyczyn;
przenoszenie frustracji z pracy do domu;
wzrost dystansu fizycznego wobec uczniów:
wzrost dystansu fizycznego wobec kolegów z pracy;
zmiana sposobu zwracania się do uczniów;
gotowość korzystania z każdej okazji otrzymania zwolnienia lekarskiego;
narastające podczas lekcji złudzenie, jakby działa się gdzie indziej, z inną klasą;
reakcje skrajne, np. zachowywanie kamiennego spokoju, wybuchanie złością czy agresją;
narastanie uczucia, że nauczanie to daremny trud i nikt nie może mu podołać;
uczucie demobilizującego zmęczenia po powrocie do domu;
ciągłe powtarzanie się drobnych dolegliwości zdrowotnych;
zabieranie do domu większej części pracy niż jest to konieczne;
sekundowanie osobom, które w pracy lub w towarzystwie lubią narzekać na szkołę;
takie zaspokajanie potrzeby relaksu, jak sięganie po alkohol, niechęć do wychodzenia z domu, do życia towarzyskiego, do pracy społecznej itp.;
zaburzenia snu;
zaburzenia łaknienia.
Przedstawione symptomy wypalenia zawodowego mają zasadniczy wpływ na funkcjonowanie nauczycieli we wszystkich sferach życia. Decydują o relacjach z uczniami, kolegami, współpracownikami, przełożonymi. Determinują także funkcjonowanie rodzinne, częste popadanie w konflikty i zadrażnienia.
Ze społecznego punktu widzenia wpływ stresu i wypalenia nauczyciela może być najbardziej druzgocący dla prawidłowo przebiegającego procesu edukacyjnego, a zwłaszcza dokonań uczniów. Problem ten musi być głośno podnoszony, bowiem to nauczyciel jest odpowiedzialny w dużej mierze za to, jakie wzorce osobowe przekazywane są dzieciom i młodzieży.
Faber wyróżnia trzy zasadnicze podtypy wypalenia zawodowego nauczycieli:
nauczyciel znużony;
nauczyciel frenetyczny;
nauczyciel niewystarczająco stymulowany.
Obraz kliniczny wypalenia zawodowego
Wypalenie zawodowe nie pojawia się z dnia na dzień. To złożony proces, w którym dochodzi do skumulowania się wielu symptomów, informujących o pogłębiających się problemach. Dlatego właściwa i szybka autodiagnoza umożliwia podjęcie działań zaradczych i dokonanie pożądanych zmian. Jakie objawy świadczą o wypaleniu zawodowym?
Wyróżnia się cztery typy objawów:
Fizyczne
dominujące poczucie zmęczenia,
zaniedbywanie aktywności fizycznej,
zakłócenia snu,
utrata wagi i zaburzenia apetytu,
obniżenie potrzeb seksualnych,
nadużywanie alkoholu, leków, palenie tytoniu,
częste choroby bez rozpoznawalnych przyczyn.
Emocjonalne i behawioralne
trudności w relaksowaniu się,
utrzymujące się poczucie znużenia,
obniżony nastrój,
stała obecność negatywnych postaw i myśli,
długotrwałe resentymenty lub urazy wobec innych ludzi,
regularnie występujące poczucie osamotnienia lub izolacji,
nawracające lęki,
poczucie pustki i brak celów.
Rodzinne i społeczne
obniżenie zainteresowania członkami rodziny,
łatwiejsze wpadanie w irytację lub złość na członków rodziny,
spędzanie większej ilości czasu poza domem,
opór przed wspólnym wypoczynkiem,
nadmierne oglądanie telewizji jako sposób ucieczki od problemów.
Związane z pracą
utrata zapału,
poczucie, że wciąż brakuje na coś czasu,
obawy i opór przed codziennym wyjściem do pracy,
rosnące poczucie niekompetencji,
narastające niezadowolenie z pracy,
utrzymująca się złość i pielęgnowanie urazów do przełożonych, kolegów i współpracowników,
potrzeba częstego patrzenia na zegarek,
trudności w wyrażaniu opinii,
schematyczne traktowanie swoich podopiecznych,
niezdolność do podejmowania decyzji.
Trzeba podkreślić, że fakt wystąpienia niektórych powyższych objawów nie oznacza, iż osoba narażona jest na niebezpieczeństwo wypalenia zawodowego. Z drugiej strony, należy uświadomić sobie, że wypalenie nie pojawia się tylko wtedy, gdy zaistnieją wszystkie typy symptomów. Istnieje skomplikowana relacja między indywidualnymi predyspozycjami a nasileniem się poszczególnych objawów wypalenia. Co to oznacza?
Przyjmijmy, że wśród kadry pedagogicznej jest nauczyciel, u którego można zaobserwować pojawienie się niektórych oznak wypalenia, np. poczucie zmęczenia, obniżony nastrój, brak satysfakcji z pracy, dolegliwości somatyczne. Jednak w dalszym ciągu troszczy się o swoją rodzinę - jest dobrym ojcem i mężem, regularnie trenuje na siłowni, wciąż utrzymuje osobowe kontakty z kolegami w pracy, planuje swoją przyszłość. Objawy, które pojawiają się u nauczyciela, nie są wynikiem wypalenia, lecz reakcją na brak możliwości zrealizowania własnego autorskiego programu przy jednoczesnym wypełnianiu zbyt wielu zadań, jakie przydzielił mu dyrektor instytucji (organizowanie imprez szkolnych, warsztatów dla rodziców, napisanie kilku konspektów). Ponieważ nauczyciel jest osobą ambitną i pragnie sprostać obowiązkom, bardzo intensywnie pracuje, co powoduje u niego m.in. wyczerpanie organizmu.
Nadmiar wymagań dyrektora i jego permanentne niezadowolenie z aktywności pracowników zabija czasami u młodego pedagoga radość i zapał do pracy. Jednak jego cechy osobowości, jak: realne postrzeganie istniejących trudności, empatia, wysoka samoocena, optymizm oraz umiejętność relaksowania się i dystansowania od zmiennych nastrojów dyrektora utwierdzają w nim poczucie kompetencji.
Iorg Fengler, terapeutka z dwudziestoletnim doświadczeniem klinicznym, wyróżnia dziesięć stopni wypalenia zawodowego:
grzeczność i idealizm,
przepracowanie,
zmieniająca się uprzejmość,
poczucie winy z tego powodu,
zwiększone starania, by być grzecznym i solidnym,
brak sukcesów,
bezradność,
utrata nadziei,
wyczerpanie, niechęć do ludzi, apatia, złość,
wypalenie.
Fazy wypalenia nie zawsze jednakowo występują po sobie. Kilka z nich może pojawić się jednocześnie, możliwy jest także powrót do faz wcześniejszych. A więc potwierdza się teza, że wypalenie zawodowe nie jest uporządkowanym procesem przebiegającym identycznie u wszystkich ludzi. Jego początek z reguły jest zauważany przez kolegów czy współpracowników z pracy, dlatego uwagi z ich strony powinny być potraktowane jako sygnał zagrożenia tym zjawiskiem.
Przyczyny powstawania wypalenia zawodowego
Uwarunkowania środowiskowe
Praca nauczyciela wymaga m.in. emocjonalnego zaangażowania się, cierpliwości, indywidualnego podejścia oraz wielu relacji osobowych. Ponieważ wynagrodzenie jest niewspółmierne do wysiłku, jaki wkładają w swoją działalność zawodową, może pojawić się brak satysfakcji z pracy i negatywne emocje, a taka sytuacja doprowadza do pojawienia się konfliktów intrapersonalnych, jak i problemów w rodzinie.
W pracy nauczyciela bardzo uciążliwie są stresory związane z rozwojem zawodowym: wymagania ukończenia studiów, ciągłe dokształcanie się, uczestnictwo w warsztatach z zakresu pedagogiki i psychologii. Ponadto same warunki pracy i jej organizacja mogą okazać się bardzo męczące. Mam na myśli: zbyt wiele zadań i obowiązków, jakie nauczyciel musi wykonać w krótkim czasie, nadmierna odpowiedzialność, niejasno sprecyzowane wymagania dyrektora szkoły, ograniczona samodzielność, liczne klasy, słabe wyposażenie sal, nieefektywne relacje interpersonalne między uczniami a pedagogiem, a także między samymi nauczycielami. Niemałą rolę odgrywa tutaj niskie wynagrodzenie, które zmusza nauczycieli do podejmowania dodatkowej pracy.
Właściwości psychofizyczne jednostki
Najczęściej wymieniane cechy osobowości, które mogą sprzyjać pojawieniu się zespołu wypalenia zawodowego to:
niska samoocena i związana z nią bierność i zależność,
zachwiane poczucie własnej wartości,
trudności w kontrolowaniu i opanowaniu własnych emocji,
autorytatywność,
tendencje do nadmiernej rywalizacji,
przedmiotowe traktowanie innych.
J. Wojciechowska uważa, że źródło wypalenia tkwi w niedojrzałej osobowości (osoba bierna, niepewna w kontaktach z innymi, o niskiej samoocenie, defensywna i zależna) oraz cechach psychastenicznych, takich jak: nadmierna ofensywność, nieumiejętność opanowania własnych emocji, podejrzliwość, agresywność, nieadekwatna ocena swoich możliwości, tendencja do manipulowania innymi oraz ignorowanie ludzi.
A.M. Pines w swojej koncepcji przekonuje, że wypalenie zawodowe występuje u osób ambitnych, z wysoką samooceną, stawiających sobie wzniosłe cele i silnie identyfikujących się z pracą. Są to osoby, o czym wspomniałam wcześniej, które pracę traktują jako jedyny sens swojego życia.
Z rozważań wynika, że nie ma jeszcze jednej uniwersalnej koncepcji na temat przyczyn i skutków wypalenia zawodowego. Można jedynie przyjąć, że syndrom negatywnego zjawiska jest wypadkową czynników związanych z charakterem pracy oraz cechami osobowości.
Działania profilaktyczne
Wypalenie zawodowe jest konsekwencją długotrwałego stresu. Pojawia się, gdy ciągłe przeciążenie psychiczne staje się dla nauczyciela trudnością nie do przezwyciężenia.
Skutki wypalenia niekorzystnie oddziałują zarówno na współpracowników, jak i rodzinę, dlatego poszukiwanie wszelkich sposobów zapobiegania temu zjawisku jest zadaniem priorytetowym.
Wśród wielu skutecznych metod radzenia sobie ze stresem proponuję się:
• relaksację przy muzyce,
• aktywność fizyczną.
Relaksacja przy muzyce
Właściwie dobrane utwory mistrzów klasyki nie tylko przynoszą odprężenie, ale pomagają spokojnie przeanalizować zaistniałe problemy i poszukać twórczych rozwiązań. Pamiętajmy, że negatywne emocje bardzo często zniekształcają rzeczywistość, przemieniając ją w pesymistyczną i tragiczną. Pejoratywne uczucia nigdy nie są dobrymi doradcami - to, co jest łatwe i realne zamieniają w matnię; to, co jest doświadczeniem i wyzwaniem - przekształcają w bunt lub tchórzostwo.
Muzyka oddziaływuje głównie na emocjonalną sferę osobowości człowieka, może zmieniać stan aktywności systemu nerwowego i wywoływać określone zmiany w czynnościach całego organizmu. Wpływa na procesy emocjonalne, psychiczne i fizjologiczne. Może więc działać uspokajająco i rozluźniająco lub aktywizująco i pobudzająco. Muzyka współdziała z osobowością jednostki, jest tym elementem, który może zaprowadzić wewnętrzny ład w sferze psychicznej i stworzyć harmonię sił i działań, ukształtować pozytywny obraz własnego ja.
Wybitny specjalista muzykologii, pedagog i profesor teorii muzyki, wielostronny pianista Christoph Rueger, który interesuje się wpływem muzyki na różne sfery człowieka, opracował muzyczne „lekarstwa” na różne dolegliwości duszy. Muzyka jest najbardziej intymną, najbardziej osobistą sztuką: przemawiać może tylko sercem do serca, poprzez człowieka oddziaływać na drugiego człowieka… W książce pt. Muzyczna apteczka proponuje domowe środki na codzienne duchowe dolegliwości i problemy emocjonalne - coś na podobieństwo miodu czy ziółek z babcinej apteczki.
Kompozycje, które pomagają w uzyskaniu wewnętrznej harmonii, to głównie pojedyncze kompozycje stworzone pod wpływem wspomnień, inspiracji przyrodą lub osobą. Świadome słuchanie określonych utworów pozwala oderwać się od nurtujących myśli, wprowadzić spokój oraz optymizm - wprowadzić spokój do duszy nauczyciela.
Oto propozycje:
Jan Sebastian Bach - V Koncert Brandenburski, Adagio z I Koncertu klawesynowego d-moll, Koncert a-moll, Adagio z Koncertu E-dur,
Wolfgang Amadeusz Mozart - Kwintet Es-dur,
Ludwik Van Beethoven - IV Symfonia B-dur, IV Koncert fortepianowy G-dur,
Franciszek Schubert - Kwintet smyczkowy C-dur,
Feliks Mendelssohn-Bartoldy - Andante z Koncertu Skrzypcowego E-moll
Franciszek Liszt - Harmonie poetyckie i religijne,
Gustaw Mahler - dwie ostatnie części IV Symfonii,
Sergiusz Rachmaninow - Wokaliza,
Jan Brahms - Serenady,
Samuel Barber - Adagio na smyczki.
Aktywność fizyczna
Niektórzy nauczyciele biorą na siebie zbyt dużo pracy. Stawiając sobie wysokie wymagania, realizują jednocześnie kilka celów, pracując bez wytchnienia dniem i nocą. Z punktu widzenia medycyny jest to niewłaściwe, a nawet niebezpieczne. Bo przecież ile można funkcjonować w szaleńczym tempie: termin goni termin - przygotowanie lekcji, przejrzenie książek lub artykułów, uczestnictwo w kursach, opracowanie konspektów, gdzieś po drodze doktorat, a jeszcze obowiązki rodzinne…
Aby nauczyciel mógł efektywnie pracować oraz utrzymać dobrą formę psychiczną i fizyczną, musi regularnie wypoczywać. Uważam, że niektórzy moi koledzy na własne życzenie rujnują swoje zdrowie - mało jedząc, nie śpiąc, zawierzając używkom, pędząc przez życie w stresie, bez uśmiechu. A przecież nauczyciel powinien być dla uczniów wzorem troski o umysł, ducha i ciało. Jakoś śmiesznie wygląda nauczyciel, który jest wspaniałym znawcą historii, a wygląda jak żołnierz Westerplatte - wychudzony, przygarbiony, z sińcami po oczami, postawionymi włosami oraz wygniecioną marynarką i pobrudzoną koszulą. Albo trener koszykówki, który nie ma siły biegać z gwizdkiem po boisku, ponieważ przeszkadza mu dość widoczny brzuch.
Najważniejszą, ale i najtrudniejszą sprawą jest zmodyfikowanie tygodniowego planu nauczyciela tak, aby przynajmniej trzy razy w tygodniu, przez co najmniej godzinę, aktywnie uczestniczyć w zajęciach ruchowych. Pomijając walory estetyczne, ruch redukuje stres, wzmacnia układ odpornościowy, motywuje do pracy, podnosi wiarę w siebie, czyni silniejszym. Jeśli stres zabija, to wysiłek fizyczny pomaga się narodzić.
Ponieważ od kilku lat w Polsce propaguje się zdrowy styl życia (i chwała za to), w związku z tym powstają całe kompleksy odnowy biologicznej. Istnieje możliwość wyboru szerokiej gamy aktywności ruchowej. Każdy nauczyciel może wybrać coś dla siebie, m.in.:
zajęcia w fitness-klubach (gimnastyka lub różne formy aerobiku o zróżnicowanej intensywności),
trening na siłowni,
pływanie,
aerobik w wodzie,
spacery z rodziną,
joga,
jazda na rowerze,
koszykówka,
siatkówka,
jogging,
taniec,
turystyka górska.
Ważne jest, aby traktować wysiłek fizyczny na równi z codziennymi obowiązkami. Ruch raz na jakiś czas nie przyniesie oczekiwanych efektów, a nawet więcej strat (bóle mięśniowe, przetrenowanie, rozczarowanie). Tylko regularna aktywność fizyczna zagwarantuje nauczycielom udany relaks, a przy okazji zdrowie fizyczne. Uważam, że dobro nauczyciela powinno współgrać z jego estetycznym wyglądem oraz tężyzną życiową.
Istnieje wiele objawów i sygnałów, które wspólnie tworzą syndrom wypalenia się. Poniższa lista została opracowana jako "pomoc naukowa" dla osób kierujących pracą zespołu, przy czym fakt, że ktoś cierpi na któreś z tych objawów nie oznacza automatycznie, że jest on narażony na niebezpieczeństwo wypalenia się. Lista ta powinna być traktowana jako zbiór potencjalnych dzwonków ostrzegawczych:
wyczerpanie fizyczne - chroniczne zmęczenie bez widocznej przyczyny; widoczna może być utrata wagi i apetytu
bezsenność
napięcie mięśniowe - różnorodne bóle bez wyraźnej przyczyny
migrenowe bóle głowy
zmartwienie - zaabsorbowanie pracą i uczniami, branie pracy do domu, co powoduje stopniowe zagarnianie życia
niezdolność do podejmowania decyzji - podjęcie najprostszej decyzji wymaga coraz większego wysiłku
poczucie winy za wyniki swojej pracy - obwinianie siebie za stresujący charakter pracy, reakcja typu "mea culpa"
zawalenie pracą - niemożność poradzenia sobie z ilością pracy i spokojnego przemyślenia jej jakości
utrata entuzjazmu - mechaniczne reagowanie na zadania; często pojawia się nuda, przy czym nudzenie się może być pozorne
oskarżania innych za niepowodzenia - niezależnie od tego czy niepowodzenie jest prawdziwe wini się za nie wszystkich - system, uczniów, dyrektora, rodziców .....
niecierpliwość i wybuchy irytacji
utrata zainteresowania - oznaki depersonalizacji: uczniowie są traktowani stereotypowo, często pozytywne uczucia ulegają tłumieniu
nie przyswajanie nowych idei - postawa typu "wszystko już było i okazało się bezsensowne"
uzależnienie - przyjmowanie nadmiernych ilości środków uspokajających, alkoholu, nikotyny
cynizm
inercja - pojawiają się problemy ze zrobieniem czegokolwiek, normalnie niewielki wysiłek okazuje się ponad siły
narzucona sobie izolacja - normalnie towarzyskie osoby izolują się od współpracowników, mogą mieć problemy w bezpośrednim komunikowaniu się twarzą - w - twarz
Znużony nauczyciel to taki, który najczęściej wycofuje się. Taka sytuacja powoduje wzrost niepowodzeń. Nauczyciele znużeni postępują w taki sposób, że nie wierząc we własne siły, nic nie zmieniają w swoim postępowaniu, uznając iż to i tak nie przyniesie poprawy sytuacji - czeka ich jedynie kolejne rozczarowanie.
Nauczyciel frenetyczny to ten, który w obliczu przeciwieństw i przewidywanej porażki podwaja wysiłki, aby mimo wszystko odnieść sukces w pracy. Osoby należące do tej kategorii wierzą w maksymalny wysiłek. Niepowodzenia postrzegają nie jako efekt zawiłości problemu, lecz jako klęskę woli. Cechą charakterystyczną nauczycieli frenetycznych jest intensywna praca na rzecz uczniów, pomimo wszystko, aż do wyczerpania. W sytuacji , gdy ich ogromny wkład nie prowadzi do pożądanych wyników, nauczyciel frenetyczny nie zawęża celów, nie racjonalizuje niepowodzeń, nie obniża wysiłków , lecz nadal ciężko pracuje, wierząc w ostateczne powodzenie i sukces. Dlatego rozczarowanie powoduje tu bardzo poważne skutki, bowiem misternie opracowany plan i tak rozpada się i jest to moment pojawienia się wypalenia. Często objawiający się bardzo gwałtownie.
Istnieje jeszcze jedna grupa nauczycieli wypalonych. Są to nauczyciele, którzy nie są ani nadmiernie "nakręceni"(frenetyczni), ani zbyt przemęczeni (znużeni).Grupa ta to nauczyciele, którzy są niezadowoleni nie tyle z powodu ilości pracy, którą muszą wykonać, lub przeszkód, które muszą pokonać, ile z powodu monotonii i braku stymulacji. Taka sytuacja powoduje, iż nie potrafią już wzbudzić w sobie entuzjazmu do pracy. Tracą zainteresowanie, są sytuacją bardziej znudzeni niż zestresowani. Realistycznie oceniają, iż obniża się ich samoocena. Wykonują pracę, która nie daje im spełnienia. Nie wykorzystują swoich umiejętności i zdolności w sposób należyty. Zaczynają pracować coraz bardziej rutynowo i coraz mniej entuzjastycznie, choć nadal profesjonalnie. Nauczanie traci dla nich znaczenie, choć wcześniej postrzegane było jako jedyna możliwość zawodowego spełnienia się w życiu. Jest to grupa, która niemal mechanicznie wykonuje swoje zadania, coraz częściej myśląc o zmianie zawodu. Nauczyciele niewystarczająco stymulowani czują, iż ich umiejętności i talent nie są w pełni wykorzystywane. Często skarżą się, że przełożeni nie zauważają ich zdolności.
Przedstawiony podział nie zawsze jest jednorodny. Wielu wypalonych nauczycieli trudno jest zakwalifikować do określonej grupy.
Negatywne skutki wypalenia zawodowego niestety nie odnoszą się tylko do wykonywanej pracy, ale rozszerzają również na inne sfery życia. Funkcjonowanie wypalonego nauczyciela prowadzi do coraz poważniejszych problemów w życiu rodzinnym. Konflikty rodzinne stają się przyczyną zerwania więzi z dziećmi i wpływają na jakość relacji ze współmałżonkiem. Ponadto wraz z narastającym syndromem wypalenia wielu nauczycieli ucieka w chorobę. Pojawiają się problemy z nadużywaniem alkoholu, leków uspokajających, a także narkotyków.
Skutki syndromu dotyczą nie tylko nauczycieli, ale także niekorzystnie oddziałują na dzieci i młodzież pozostającą w kontaktach z tymi nauczycielami. Sytuacja taka niesie ze sobą poważne ryzyko kształtowania osobowości dzieci i młodzieży na bazie negatywnego wzorca nauczyciela.
W chwili obecnej istnieje wiele propozycji terapeutycznych, które mają przeciwdziałać pojawieniu się wypalenia zawodowego lub pomagać w sytuacji, gdy wypalenie już nastąpiło.
Profilaktyka wypalenia opiera się na dwóch czynnikach. Są to świadomość i zachowanie. Pierwszym elementem profilaktyki jest świadomość - zdanie sobie sprawy z istniejącego zagrożenia. Dlatego tak ważna jest dokładna znajomość przyczyn i symptomów wypalenia. Wiedza w tym zakresie pozwala na podjęcie we właściwym momencie odpowiednich działań zapobiegawczych, między innymi przy wykorzystaniu indywidualnych zasobów odpornościowych. Bardzo duże znaczenie ma właściwy wypoczynek, a także głęboka refleksja nad własnym działaniem, nad sposobem zawodowego realizowania się i wreszcie nad przyczynami braku satysfakcji z wykonywanego zawodu. Analiza własnego działania w relacjach z uczniami i przełożonymi. Wczucie się w samego siebie, zastanowienie się , co mnie irytuje i złości. Spojrzenie na siebie stanowi podstawę wszystkich ćwiczeń obniżających poziom stresu. Ponadto bardzo ważne znaczenie ma uświadomienie sobie, iż nie jestem w stanie wszystkich czynności wykonać sam - chroni to przed stawianiem sobie zbyt idealistycznych i nierealnych celów. Spojrzenie na siebie pozwala także na dostrzeżenie faktu, iż każdy ma prawo do popełniania błędów, a jednocześnie uświadomienie sobie, że nie ma się wpływu na całokształt systemu edukacyjnego, który jest niedoskonały. Duże znaczenie ma znalezienie sobie dodatkowych zajęć, które będą formą relaksu ( uprawianie sportu, wycieczki, praca w ogrodzie itp.). Istotne wydaje się także powstrzymywanie się od pracy w dni wolne.
Strategie interpersonalne, to uczestniczenie w grupach wsparcia. Nauczyciele niestety niechętnie uczestniczą w tego typu działaniach. Wyszkoleni do niezależności, kreatywności, asertywności, konkurencyjności i wysiłku, niechętnie przyznają, że są w kłopotach i potrzebują pomocy. Samotne bitwy są najbardziej destrukcyjne, ponieważ łatwo w nich zatracić właściwą perspektywę.
Strategie organizacyjne, stosowane na terenie zakładu pracy, są uznawane za jeden ze sposobów obniżenia poziomu wypalenia. Ważne okazują się zmiany stanowiska, lub pozycji.
Syndrom wypalenia zawodowego jest mniej groźny dla tych nauczycieli, którzy są przekonani o wartości ustawicznego samokształcenia, śledzą prasę fachową, uczestniczą w różnorodnych formach doskonalenia, nie tylko zawodowego.
BIBLIOGRAFIA:
Sęk H., Wypalenie zawodowe - przyczyny ,mechanizmy, zapobieganie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2000
Nowak M., Nie daj się wypalić, w: Nowa Szkoła 10/2001
Lulek B., Osobowość nauczyciela w okresie zmian, w: Wychowawca 7-8 /2000
Łoboda M., Czynniki stresogenne w organizacji [w:] Biela A. Stres w pracy
zawodowej., Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin, 1990
Dostępne 15.02.2008.