Percepcja 2122, ♠ Studia- Psychologia ▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬, I Rok, Procesy Poznawcze, Notatki


Percepcja - organizacja i interpretacja wrażeń zmysłowych, w celu zrozumienia otoczenia. Percepcja to postrzeganie; uświadomiona reakcja narządu zmysłowego na bodziec zewnętrzny; sposób reagowania, odbierania wrażeń. (W. Kopaliński)

Istnieją dwa rodzaje struktur poznawczych:

Związana z wyobraźnią. Odbierane przez nią wrażenia zmysłowe zazwyczaj są deformowane przez nasze oczekiwania, potrzeby, uczucia i mechanizmy obronne, uruchamiane przez podświadomość. Związana z inteligencją. Koryguje ona doznania zarejestrowane w naszej wyobraźni. Systemy percepcyjne człowieka umożliwiają mu widzieć, słyszeć, czuć smak, zapach, dotyk i zmiany temperatury. Jest to także poczucie świadomości (otoczenia).

Percepcja w szerokim sensie oznacza rejestrację (uchwycenie) przedmiotów i zdarzeń środowiska zewnętrznego: ich odbiór sensoryczny, zrozumienie, identyfikację i określenie werbalne oraz przygotowanie do reakcji na bodziec.

Etapy procesu postrzegania: - odbiór wrażeń - postrzeganie w wąskim znaczeniu - identyfikacja i rozpoznawanie

Percepcja, proces poznawczy polegający na subiektywnym odzwierciedleniu przez człowieka przedmiotów, zjawisk i procesów. Proces spostrzegania przebiega dwupoziomowo:
1) poziom sensoryczno-motoryczny - ma charakter automatyczny i dokonywany jest przez narządy zmysłowe, najważniejsze z nich (wzrok, słuch, dotyk) odbierają bodźce, dzięki czemu rozpoznawane są np. dźwięki, kolory, szorstkość, gładkość.
2) poziom znaczeniowo-czynnościowy - występuje jako prostszy i bardziej złożony. Na prostszym poziomie odbieranym bodźcom nadawane jest znaczenie, np. można spostrzec człowieka, jego uśmiech. Na najbardziej złożonym poziomie percepcji możliwe jest nadawanie spostrzeżeniu pogłębionego znaczenia, tj. dostrzeganie tego, co przeżywa człowiek - jego uczuć, pragnień, postaw w stosunku do zjawisk itp.

Procesy poznawcze - procesy przetwarzania informacji zachodzące w układzie nerwowym, tworzące umysł, służące do sterowania zachowaniem organizmu. Procesy przetwarzania informacji polegają na odbieraniu informacji z otoczenia, ich przechowywaniu i przekształcaniu, oraz wyprowadzaniu ich ponownie do otoczenia - wykorzystaniu do tworzenia zachowań i modyfikacji już istniejących, czy też aktualnie wykonywanych wzorców zachowaniu

Pojęcie "procesów poznawczych" jest pojęciem psychologicznym. Psychologia jest nauką o zachowaniu, tak więc pojęcie to odnosi się do zachowania - bez względu na konotacje filozoficzne i poziom abstrakcji, procesy poznawcze są po prostu hipotetycznymi konstruktami dobrze wyjaśniającymi wyniki eksperymentów, w jakich obserwuje się ludzkie zachowanie. Jeżeli zachowanie człowieka jest niezgodne z jakąś hipotetyczną koncepcją dotyczącą zasady działania umysłu, koncepcję tę i postulowane przez nią procesy poznawcze się odrzuca. To odróżnia zagadnienie procesów poznawczych od potocznego, czy filozoficznego rozumienia pojęć takich, jak "spostrzeganie", czy "pamięć".Wyrażenie "poznawcze" (ang. cognitive)[1] odnosi się do filozoficznego pojęcia "poznanie" (ang. cognition), które dotyczy zdolności do posiadania wiedzy przez człowieka, zdolności poznawania rzeczywistości. Z perspektywy psychologicznej można określić to pojęcie jako po prostu zdolność organizmu do odbierania informacji z otoczenia, przetwarzania ich i wykorzystywania do kontroli własnego zachowania. Wyrażenie "procesy" natomiast odnosi się do procesualnego, dynamicznego charakteru opisywanych tutaj zagadnień

Procesy poznawcze można wymieniać, klasyfikować i opisywać na wiele sposobów, o czym świadczy różnorodność podręczników psychologii poznawczej. Generalnie, procesy poznawcze można podzielić na elementarne i złożone.

Elementarne procesy poznawcze

to sekwencja przetwarzania informacji związana przede wszystkim z odbieraniem, interpretowaniem i przechowywaniem informacji. Wymienia się tutaj przynajmniej trzy główne kategorie: uwagę, percepcję i pamięć. Niektórzy autorzy[2] do elementarnych procesów poznawczych zaliczają także kontrolę poznawczą i funkcje wykonawcze (ang. executive functions) - aktywność umysłową sterującą przebiegiem procesów poznawczych. Autorzy ci również proponują przekładać termin executive jako funkcje "zarządcze", co ma wierniej oddawać znaczenie tych funkcji, chociaż określenie "wykonawcze" już się właściwie w języku polskim przyjęło i to nie tylko w literaturze psychologicznej. W niektórych podręcznikach[3] można spotkać omówienie wyobraźni w podobny sposób, jak omówienie innych procesów poznawczych. Niewątpliwie jest to interesujący dział badań psychologicznych, warty odrębnego rozdziału, ale nie jest do końca jasne, czy wyobraźnia jest elementarnym, czy złożonym procesem i czy jest w ogóle procesem. Inni autorzy[2] zdają się traktować wyobraźnię bardziej jak zagadnienie związane z problematyką struktur, a nie procesów poznawczych. W badaniach nad wyobraźnią w dużej mierze dotyka się zagadnienia wyobrażeń, a te traktuje się jak struktury (reprezentacje poznawcze). Z drugiej strony, introspekcyjne doświadczenie wskazuje, że wyobraźnia (w potocznym rozumieniu) nie jest procesem biernym i wyczerpuje znamiona aktywności dokonującej "przekształceń na reprezentacjach poznawczych", a tym samym winna być traktowana jako proces poznawczy. Z takiej perspektywy większość autorów jest raczej skłonna traktować "wyobrażanie sobie czegoś" jako element złożonych procesów poznawczych.

Złożone procesy poznawcze

to przede wszystkim myślenie oraz język. Myślenie można opisać ogólnie jako zdolność umysłu do tworzenia symbolicznego modelu rzeczywistości, oraz do przeprowadzania przekształceń na tym modelu, zastępując tym samym realne działania[3][2]. Można też wyróżnić bardziej wąskie kategorie procesów złożonych, jakie mieszczą się w takiej definicji, jak np. rozwiązywanie problemów, abstrahowanie itd. Natomiast zagadnienie języka jest zagadnieniem interdyscyplinarnym - język nie jest wyłączną domeną psychologii, ale również lingwistyki, filologii, filozofii itd. Co więcej, zagadnienia dotyczące języka wiążą się zarówno z zagadnieniem struktur (słowa i znaczenia wyrażone w języku naturalnym mogą być przykładem reprezentacji poznawczych), jak i myślenia, oraz innych procesów poznawczych.

Warto wspomnieć, że procesy poznawcze można także podzielić na kategorie innego rodzaju. Pewien wpływowy podręcznik neuropsychologii autorstwa Muriel Lezak[6], opisuje procesy poznawcze z innej perspektywy. Funkcjonowanie psychologiczne człowieka zostaje w nim przedstawione na czterech wymiarach, z których wymiar osobowościowo-emocjonalny zostanie tutaj pominięty:

wymiar funkcji poznawczych (w oryg. cognition) - składa się z elementarnych i złożonych procesów poznawczych, takich jak percepcja, pamięć i myślenie, za pomocą których umysł odbiera, przetwarza informacje oraz komunikuje je na zewnątrz. Położenie akcentu nie tylko na "wejście" systemu poznawczego, ale i na jego "wyjście" ma konkretne znaczenie: uwzględnia się tutaj także "funkcje ekspresyjne" (takie jak mowa, pisanie, czytanie, funkcje konstrukcyjne i praksja) traktując je na równi z procesami poznawczymi tradycyjnie przypisywanymi do sfery poznania. Warto tu podkreślić, że tak rozumiane funkcje ekspresyjne nie są rozpoznawane i uwzględniane przez psychologię poznawczą na porządku dziennym, ale w neuropsychologii i w praktyce klinicznej ich znaczenie jest bardzo istotne.

wymiar funkcji wykonawczych (w oryg. executive functions) - składa się z takich procesów, za pomocą których umysł reguluje sposób wykonywania danej aktywności, decyduje, czy w ogóle będzie ona wykonywana i kiedy. Funkcje wykonawcze są tutaj opisane jako służące opracowaniu planu czynności i prawidłowego ich wykonania zgodnie z założonym celem, jako podstawa wolicjonalnej, celowej aktywności człowieka i jego prawidłowego funkcjonowania w otoczeniu społecznym. W tym podejściu funkcje wykonawcze są wyraźnie oddzielone od pozostałych procesów poznawczych i traktowane tak, jakby były czymś innym. Przynajmniej z punktu widzenia opisu i zrozumienia funkcjonowania jednostki, niekoniecznie zaś z punktu widzenia teorii psychologii poznawczej.

wymiar funkcji globalnych (w oryg. mental activity variables) - składa się z procesów, jakie ujawniają się w zachowaniu człowieka zawsze i wszędzie, które w dodatku charakteryzują się niezwykle dużą zmiennością i ich sprawność zależy m.in. od zmęczenia, nastroju itp. Procesy poznawcze i funkcje wykonawcze są nierozerwalnie związane z funkcjami globalnymi, w dodatku aktualna sprawność funkcji globalnych ma wpływ na bieżącą efektywność procesów poznawczych. Do funkcji globalnych zalicza się procesy uwagi, szybkość psychomotoryczną, stan przytomności itd. W warunkach naturalnych o przebiegu aktywności poznawczej danej osoby można wnioskować wyłącznie na podstawie jej zachowania a to sprawia, że nie jest możliwe oddzielenie funkcjonowania procesów poznawczych od funkcji globalnych, jak i ich wzajemnej interakcji. Podkreśla się tutaj, że w warunkach laboratoryjnych, dzięki odpowiednio dobranym metodom badania, właściwie zaprojektowanemu eksperymentowi i należytemu podejściu w analizie i interpretacji otrzymanych danych można oddzielić funkcjonowanie uwagi od innych procesów poznawczych, ale w warunkach naturalnych, np. w gabinecie psychologa klinicznego, nie ma ku temu ani środków, ani możliwości.

Podział procesów poznawczych:

Percepcja

Percepcja odpowiada za odbieranie informacji z otoczenia. Jest związana z odrębnymi modalnościami zmysłowymi, a wówczas mówimy o percepcji wzrokowej, słuchowej, smakowej, węchowej, dotykowej, o zmyśle równowagi itd. Tradycyjnie percepcję dzieli się na dwa etapy:

Recepcja sensoryczna (ang. sensory reception) - wczesny proces biernej rejestracji informacji, "odzwierciedlenie bodźców w receptorach"[7], co jest utożsamiane z pierwszymi etapami przetwarzania informacji danej modalności zmysłowej w układzie nerwowym. Przykładowo, w zakresie percepcji wzrokowej, można tutaj wskazywać na występowanie w układzie nerwowym tzw. "detektorów cech", a więc neuronów wybiórczo reagujących na linie o określonej orientacji przestrzennej itd.[6]

Spostrzeganie, czy też po prostu percepcja - późniejszy, aktywny proces, polegający na "interpretacji danych zmysłowych z wykorzystaniem wskazówek kontekstualnych, nastawienia i wcześniej nabytej wiedzy"[7]. Wymienia się tutaj m.in. następujące zagadnienia:

różnicowanie (ang. discrimination)

rozpoznawanie (ang. recognition) - proces ten można po części zaliczyć także do zagadnień pamięci, jako że odnosi się do identyfikacji otrzymanych aktualnie danych zmysłowych z danymi już znajdującymi się w umyśle. Współcześnie wyróżnia się także szczegółowe nurty badawcze dotyczące np. rozpoznawania twarzy.

kategoryzacja percepcyjna - proces ten można traktować także jako zagadnienie złożone, wymagające zarówno różnicowania, rozpoznawania, a także złożonych procesów poznawczych (abstrahowanie, tworzenie pojęć), jak i uczenia się (i z tej perspektywy można traktować ten proces jako zagadnienie pamięci - nabywanie wprawy, uczenie się różnicowania odrębnej kategorii bodźców)

orientacja (ang. orientation):

- percepcja czasu, miejsca i własnej osoby. Pojęcie orientacji zastosowane w naukach medycznych - w języku polskim - w zakresie czasu i miejsca określane jest jako orientacja allopsychiczna, zaś orientacja co do osoby - jako autopsychiczna.

- orientacja przestrzenna (ang. spatial orientation), percepcja relacji przestrzennych - niekoniecznie musi być łatwa do uświadomienia i werbalizacji tak, jak ma to miejsce z orientacją czasu, miejsca i co do osoby. Zagadnienie bazuje m.in. na danych z zakresu neurobiologii (pokazujących, że mózg oddzielnie przetwarza informacje o tym, co postrzega i o tym, gdzie znajduje się to, co jest postrzegane[8]), jak i neuropsychologii (dokumentujących zachowanie człowieka wynikające z wybiórczego zaburzenia orientacji przestrzennej zarówno w zakresie percepcji, jak i aktywności konstrukcyjnej[9]).

Uwaga

Uwaga odpowiada za selekcjonowanie informacji. Jest nierozerwalnie związana z procesami percepcji do tego stopnia, że w niektórych sytuacjach wygodnie jest traktować uwagę tak, jakby była procesem percepcyjnym. Warto wtedy wiedzieć, że istnieją w psychologii teorie późnej uwagi, w jakich mechanizm selekcji operuje nie na "wejściu" systemu poznawczego, ale na "wyjściu", dokonując selekcji reakcji. Można wyróżnić dwie głowne kategorie:

Uwaga mimowolna (ang. bottom-up attention) - jest wyzwalana przez otoczenie i przykładem może być odruch orientacyjny.

Uwaga dowolna (ang. top-down attention) - jest uruchamiana przez organizm, wiąże się z podjęciem aktywności celowej, wolicjonalnej (przynajmniej w zakresie uwagi) i opisuje się ją po przez następujące charakterystyki, traktowane niekiedy jako odrębne procesy (odrębne systemy uwagi):

selektywność uwagi (ang. focused/selective attention) - dotyczy selekcji informacji dostępnych w otoczeniu, zdolności do skupienia uwagi na jakimś jednym, wybranym aspekcie otoczenia, tj. nakierowania kanału uwagowego na selekcjonowanie konkretnych informacji. Niekiedy opisuje się to terminem nakierowania pola uwagi, czy zogniskowania (ang. focus) uwagi na bodźcu. Selektywność uwagi nie dotyczy wyłącznie percepcji, ale także złożonych procesów poznawczych. Selekcji podlegają nie tylko dane zmysłowe, ale również operacje myślenia.

przedłużona koncentracja (ang. sustained attention) - dotyczy zdolności do utrzymywania uwagi (w sensie uwagi selektywnej) przez dłuższy czas na tym samym aspekcie otoczenia

podzielność uwagi (ang. divided attention) - dotyczy możliwości nakierowania uwagi (w sensie uwagi selektywnej) na dwa aspekty otoczenia równocześnie, selekcjonowania informacji dwoma kanałami przetwarzania informacji w tej samej chwili (układ nerwowy przetwarza informacje w sposób równoległy, jednak to zagadnienie nie jest to tożsame z podzielnością uwagi)

przerzutność uwagi (ang. alternating attention) - dotyczy zdolności przełączania uwagi (w sensie uwagi selektywnej) pomiędzy dwa aspekty otoczenia z jednego na drugi, kierując kanał uwagowy (czy też ogniskując uwagę) raz na jednym, raz na drugim. Zakłada się tutaj, że podzielność uwagi polegająca na faktycznym selekcjonowaniu przez więcej niż jeden kanał uwagowy, nie jest możliwa. Zagadnienie to obejmuje także szczególną sytuację, kiedy to uwaga musi być przełączana co chwila z jednego aspektu otoczenia na drugi i ponownie na ten pierwszy, czym można wytłumaczyć alternatywnie zagadnienia podzielności uwagi.

czujność (ang. ?) - dotyczy oczekiwania na pojawienie się określonej informacji i ignorowania pozostałych informacji. Dane, na które podmiot oczekuje można określić mianem sygnału, zaś dane ignorowane - jako szum.

przeszukiwanie (ang. search) - dotyczy aktywnego poszukiwania określonej informacji pośród zbioru różnych informacji, zdolności do celowego i aktywnego wyselekcjonowania z otoczenia konkretnych danych. Podobnie jak w przypadku czujności, dane oczekiwane, poszukiwane, można określić jako sygnał, jednakże pozostałe, ignorowane dane określa się mianem dystraktorów - informacji przeszkadzających, czy też uturdniających odnalezienie sygnału.

Pamięć

Pamięć jest zdolnością do przechowywania informacji i składają się na nią różne systemy i różne procesy. Wyróżnia się dwa główne systemy pamięci.

Pamięć deklaratywna/jawna (ang. declarative/explicite memory) - system pamięciowy, w jakim przechowywane informacje są łatwe do uświadomienia, łatwe do werbalizacji lub wizualizacji. Z perspektywy neurobiologicznej, ten system pamięciowy jest związany z funkcjonowaniem hipokampa - struktury znajdującej się w przyśrodkowej części płata skroniowego mózgu.

Pamięć sensoryczna (ang. sensory memory) - jest zjawiskiem bardziej percepcyjnym niż pamięciowym, związanym z rejestracją bodźca danej modalności; pamięć sensoryczna przechowuje niewielką ilość informacji w bardzo krótkim czasie.

- pamięć ikoniczna (ang. iconic memory) - związana z modalnością wzrokową

- pamięć echoiczna (ang. echoic memory) - związana z modalnością słuchową

Pamięć przemijająca - przechowuje niewielką ilość informacji przez krótki czas.

a) Pamięć krótkotrwała (ang. short-term memory, STM), pamięć natychmiastowa, bezpośrednia (ang. immediate memory); pamięć robocza, operacyjna (ang. working memory) - terminologia zależy od konkretnej teorii - dotyczy przechowywania niewielkiej ilości informacji werbalnych bądź niewerbalnych, jakie są aktualnie używane. Ten system charakteryzuje się brakiem trwałości, tj. informacje w nim zawarte mogą zostać utracone i nie muszą być zapamiętane na stałe, jak również ograniczeniem w zakresie ilości informacji. Pojemność tego systemu określa tzw. magiczna liczba Millera 7+/-2. Teoria pamięci roboczej wiąże procesy pamięci z funkcjami wykonawczymi i uwagą.

b) Pamięć prospektywna (ang. prospective memory) - dotyczy odraczania reakcji, pamiętania o czymś, co ma być wykonane w przyszłości w określonym miejscu i czasie; stanowi jak gdyby połączenie pamięci epizodycznej i funkcji wykonawczych[6].

Pamięć długotrwała (ang. long-term memory, LTM) - dotyczy informacji zapamiętanych trwale, skonsolidowanych. W przypadku tego systemu mówi się także o tzw. fazach, procesach, lub czynnościach pamięciowych, a więc przede wszystkim o:

-(1)- zapisywaniu informacji w pamięci (ang. encoding): zapamiętywaniu, kodowaniu

-(2)- przechowywaniu informacji w pamięci (ang. storage)

-(3)- wydobywaniu, przywoływaniu informacji z pamięci (ang. retrieval), co na język polski przekłada się jako "odtwarzanie"[3][10] lub "odpamiętywanie"[2], ale nigdy jako "przypominanie", choć wydawało by się to bardziej intuicyjne. Termin "przypominanie" jest bowiem zarezerwowany dla pewnej klasy przywoływania informacji. Wyróżnia się przynajmniej dwie kategorie odpamiętywania:

-(3a)- przypominanie (ang. recall) - aktywny proces samodzielnego uzyskania dostępu do danej informacji (ang. free recall - swobodne przypominanie) lub z pomocą jakiejś wskazówki, podpowiedzi (ang. cued recall - przypominanie z podpowiedzią). Przypominanie wymaga użycia specyficznych strategii przeszukiwania informacji w pamięci. Niektóre teorie wiążą te strategie z funkcjami wykonawczymi.

-(3b)- rozpoznawanie (ang. recognition), lub pamięć rozpoznawcza (ang. recognition memory) - proces mniej obciążający system poznawczy w porównaniu do swobodnego przypominania, polegający na zidentyfikowaniu napływającej informacji z narządów zmysłu jako już znanej.

a) pamięć epizodyczna (ang. episodic memory) - dotyczy zdarzeń mających określone umiejscowienie w czasie i przestrzeni, osadzonych w kontekście autobiograficznym. Istnieją też teorie akcentujące relację jednostki w zapamiętywanych informacjach, łącząc zagadnienia pamięci epizodycznej i semantycznej, emocji i reprezentacji poznawczych w ramach tzw. pamięci autobiograficznej[11], niemniej jednak warto zauważyć, że z definicji pamięć epizodyczna musi być autobiograficzna, podczas gdy pamięć semantyczna nie musi.

- pamięć świeża (ang. recent memory) - pojęcie odnosi się do zawartości pamięci epizodycznej i określa wspomnienia z okresu minionej godziny, dnia, czy kilku tygodni. Prawdopodobnie najczęściej jest stosowane w medycynie w odniesieniu do badania zdolności do zapamiętywnia nowych informacji, często niesłusznie utożsamiane z pojęciem "pamięci krótkotrwałej"

- pamięć dawna (ang. remote memory) - pojęcie odnosi się do zawartości pamięci epizodycznej i określa wspomnienia sięgające daleko wstecz, do okresu dzieciństwa, dawno dobrze utrwalone. Prawdopodobnie najczęściej jest stosowane w medycynie, w związku z pojęciem pamięci "świeżej".

b) pamięć semantyczna (ang. semantic memory) - dotyczy faktów które nie mają wyraźnego osadzenia autobiograficznego, ogólnej wiedzy pozbawionej kontekstu; w węższym rozumieniu: znaczenie słów i zdań

c) pamięć kontekstualna (ang. contextual memory), pamięć źródła (ang. source memory) - dotyczy kontekstu nabywanych informacji, pamięci o tym, jak i gdzie przyswojono dane informacje (wówczas pamięć dotycząca treści owej informacji określana jest jako item memory, co trudno przetłumaczyć na język polski)

Pamięć niedeklaratywna/utajona/niejawna (ang. nondeclarative/implicite memory) - system pamięciowy, w jakim przechowywane informacje nie poddają się łatwo werbalizacji czy wizualizacji, ujawniają się raczej po przez zachowanie i nie zawsze muszą być uświadamiane. Z perspektywy neurobiologii ten system charakteryzuje się tym, że nie jest związany z aktywnością hipokampa.

Pamięć proceduralna (ang. procedural memory), uczenie się umiejętności (ang. skill learning) i nawyków (ang. habit learning) - stopniowe nabywanie wprawy w jakiejś czynności, zarówno poznawczej, jak i związanej z kontrolą motoryczną, interakcją zmysłu równowagi i koordynacji wzrokowo-motorycznej, jak np. jazda na rowerze.

Poprzedzanie, lub inaczej prymowanie, torowanie (ang. priming) - w zasadzie nie jest to system pamięci ale raczej zjawisko, czy nawet paradygmat metodologiczny w badaniach psychologicznych. Efekt poprzedzania to wpływ wcześniejszej ekspozycji bodźca na późniejszą aktywność z nim związaną.

Efekt poprzedzania można podzielić z punktu widzenia aspektu bodźca, który wywołuje efekt:

- poprzedzanie percepcyjne

- poprzedzanie semantyczne

Efekt poprzedzania można podzielić też ze względu na konsekwencje, jakie wywołuje:

- poprzedzanie pozytywne (torowanie) ma miejsce wówczas, kiedy wcześniejsza ekspozycja danego bodźca ułatwia wykonywanie jakiegoś zadania, czynności, choćby po przez zmniejszenie czasu reakcji

- poprzedzanie negatywne ma miejsce wówczas, kiedy wcześniejsza ekspozycja bodźca utrudnia wykonywanie danego zadania, czynności, choćby po przez wydłużenie czasu reakcji

Proste warunkowanie klasyczne (ang. classical conditioning) - to również nie jest w rzeczywistości system pamięci, tylko paradygmat metodologiczny w badaniach psychologicznych, jak i w badaniach nad uczeniem się zwierząt, ukazujący pewne zjawisko. Istotne jest, że do systemu pamięci niedeklaratywnej zalicza się wyłącznie najprostsze formy warunkowania klasycznego, tj. procedury warunkowania lęku[12] i warunkowania odruchu na mrugnięcie[13], które to procesy na poziomie neurofizjologicznym zachodzą bez udziału hipokampa. Bardziej złożone formy warunkowania klasycznego wymagają już udziału hipokampa, więc wówczas zalicza się je do systemu pamięci deklaratywnej.

Uczenie się nieasocjacyjne (ang. nonassosiative learning), tj. habituacja i sensytyzacja - w tym przypadku również trudno mówić o rzeczywistym systemie pamięci, niemniej jednak takie zjawiska istnieją i można je traktować jako przykład zjawisk z zakresu pamięci innej, niż deklaratywna.

Myślenie

Niektórzy autorzy skłonni są traktować myślenie (ang. thinking) bardzo szeroko, właściwie jako synonim wszelkich procesów złożonych. Inni autorzy mogą traktować myślenie inaczej. Wówczas wyodrębnia się wąskie kategorie procesów złożonych, jakie można traktować podobnie, jak poszczególne kategorie procesów elementarnych. Pojęcie "myślenia" staje się wtedy pojęciem nadrzędnym i bardzo ogólnym. W tym opracowaniu postanowiono wyodrębnić temat myślenia jako takiego od wąskich kategorii złożonych procesów poznawczych i opisać je w oddzielnych sekcjach artykułu (aby zachować przejrzystość tekstu).

Inne złożone procesy poznawcze

Złożone procesy poznawcze (ang. higher-order cognition) w znaczeniu ogólnym to przede wszystkim myślenie i język, o czym czytelniki powinien pamiętać. Myślenie jednak jest pojęciem bardzo ogólnym i może obejmować również i konkretne kategorie procesów złożonych, które co prawda można traktować jako szczególne formy myślenia, ale można je także traktować względnie niezależnie. Takimi kategoriami są m.in.:

wykonywanie obliczeń i operacji arytmetycznych (ang. computations)

abstrahowanie (ang. abstracting) - wyróżnianie, identyfikowanie w grupie pewnej liczby jakiś obiektów pewnych wspólnych cech i pomijanie innych cech.

tworzenie pojęć (ang. concept formation) - rozwijanie zdolności do odpowiedniego reagowania na podobne cechy i kategorie obiektów i zdarzeń; tworzenie reprezentacji poznawczej za pomocą abstrahowania itp.

formułowanie sądów (ang. judgment) - wydawanie twierdzeń "na temat pewnego stanu rzeczy, np. przynależności obiektu do określonej kategorii, posiadania przez obiekt jakiejś cechy"[18]

podejmowanie decyzji (ang. decision-making) - w sytuacji wyboru przynajmniej dwóch opcji, wybranie jednej z nich, co nie jest równoznaczne z podjęciem działania

organizowanie i planowanie (ang. organizing, planing)

rozwiązywanie problemów (ang. problem solving) - "aktywność ukierunkowana na zredukowanie rozbieżności pomiędzy stanem aktualnym a pożądanym, polegająca na realizacji zaplanowanej sekwencji operacji poznawczych"[19]

Język

Język (ang. language) tradycyjnie definiuje się po przez stwierdzenie, że jest to system kodujący znaczenia za pomocą symboli i zasad operowania nimi. Funkcje językowe można traktować w dwóch perspektywach:

Kontrola poznawcza i funkcje wykonawcze

Kontrola poznawcza (ang. cognitive control) jest pojęciem pochodzącym z klasycznie rozumianej psychologii poznawczej i z badań prowadzonych na osobach zdrowych. Odnosi się do zdolności kontrolowania i nadzorowania przebiegu procesów poznawczych, organizowania aktywności umysłowej. Niektóre podręczniki[3] w ogóle nie omawiają tej tematyki. Natomiast inne[2] opisują pojęcie "kontroli poznawczej" jako nadrzędne, zaś zagadnienia z nim związane porządkują w zakresie trzech kategorii:

Automatyzacja (ang. automatization) - zagadnienie to dzieli czynności - czy to procesy poznawcze, czy reakcje i zachowania - na realizowane w sposób kontrolowany i realizowane w sposób zautomatyzowany, pozbawiony kontroli. Procesy kontrolowane charakteryzują się tym, że wymagają koncentracji uwagi i dużych ilości zasobów uwagowych, co czyni z nich aktywność wysiłkową. Jeżeli kontrolowana czynność jest złożona, wymaga oczywiście nadzorowania przebiegu każdego z kolejnych etapów. Zarazem też czynność kontrolowana może podlegać dowolnym zmianom i modyfikacjom, może zostać przerwana w dowolnym momencie. Procesy zautomatyzowane natomiast nie wymagają dużych zasobów uwagowych ani koncentracji uwagi, są więc bezwysiłkowe dla systemu poznawczego, wykonywane są jednakże w sposób całościowy - raczej nie można ich zmodyfikować, ani zatrzymać w dowolnym momencie. W tym celu potrzeba je ponownie objąć kontrolą poznawczą. W pewnym sensie można powiedzieć, że procesy kontrolowane to procesy kontrolowane w sposób świadomy, zaś procesy zautomatyzowane są wykonywane jako czynności nieuświadamiane, lub uświadamiane tylko częściowo, np. jako zdawanie sobie sprawy z ich istnienia, czy też uświadomienie sobie efektu końcowego takiej czynności, czy procesu. Niemniej jednak uczeni starają się tutaj unikać pojęcia "świadomość" i związanych z nim konotacji. Przykładem może być tutaj prowadzenie samochodu: początkowo, podczas nauki jazdy, jest to czynność w pełni kontrolowana, z czasem jednak ulega stopniowej automatyzacji tak, że prowadząc samochód kierowca przestaje zastanawiać się nad podjęciem kolejnych działań, i może zajmować się równocześnie rozmową z pasażerem, słuchaniem radia (np. komunikatów o korkach) itd. Zagadnienia automatyzacji można także traktować jako zagadnienia uczenia się, jako nabywanie stopniowej wprawy w wykonywaniu jakiejś czynności w systemie pamięci proceduralnej.

Hamowanie (ang. inhibition) - zdolność systemu poznawczego do konkretnej ingerencji w przebieg aktualnie wykonywanej czynności po przez powstrzymanie się od reagowania w sposób niewłaściwy, czy też zignorowanie informacji nieistotnych. Można wyróżnić przynajmniej kilka kategorii hamowania, zależnie od koncepcji teoretycznej:

hamowanie dominującej reakcji - sytuacja, w jakiej organizm musi się powstrzymać od wykonania automatycznej i niejako "w naturalny sposób" nasuwającej się reakcji w danej sytuacji, zazwyczaj po to, aby wykonać inną reakcję, mniej typową. Przykładem może być klasyczny efekt Stroopa.

odporność na dystrakcję (ang. resistance to distraction) - umiejętność zogniskowania uwagi i stosownego reagowania w związku z pewną określoną informacją, przy ignorowaniu innych, "przeszkadzających" informacji, które mogą sugerować podejmowanie odmiennych reakcji. W sytuacji niskiej odporności na dystrakcję można mówić o rozpraszalności uwagi, kiedy to kolejne informacje pojawiające się w otoczeniu zajmują uwagę selektywną i prowadzą do niemożności wykonania bieżącej aktywności.

hamowanie powrotu (ang. inhibiton of return) - sytuacja, w jakiej organizm nie pozwala na wrócenie ogniska uwagi w miejsce, w jakim był obecny poprzedni bodziec. Pojęcie to odnosi się do szczegółowej sytuacji eksperymentalnej, zazwyczaj związanej z uwagą i percepcją wzrokową, i ruchami sakkadowymi oka, stanowiąc raczej paradygmat metodologiczny niż proces poznawczy w ogólniejszym znaczeniu.

odporność na interferencję proaktywną (ang. resistance to proactive interference) - umiejętność przeciwdziałania skutkom odpamiętania jakiejś informacji polegającym na utrudnieniu dostępu do pamięci innej informacji. Niekiedy używa się tutaj określenia, że odpamiętanie jakiejś informacji podnosi poziom aktywacji tej informacji i jej znaczenia semantycznego. Przykładowo, aktywacja określonej kategorii semantycznej, np. zapamiętywanie i odpamiętywanie listy słów będących nazwami warzyw, ułatwia odpamiętywanie informacji związanej z tą kategorią (warzywa) a utrudnia odpamiętywanie informacji związanej z inną kategorią, cowłaśnie wyjaśnia się "poziomem aktywacji" tej kategorii.

Wrażenie - pierwotny i najbardziej podstawowy proces poznawczy człowieka.Powstaje na skutek bezpośredniego działania bodźców ze świata zewnętrznego lub z wnętrza organizmu na zakończenia nerwowe (receptory), wywołując reakcję psychiczną.Jeden obiekt może jednocześnie działać na kilka rodzajów narządów zmysłowych, przez co jednocześnie można odczuwać kilka rodzajów wrażeń.

Podstawowe cechy wrażenia:

charakter - rodzaj wrażenia,

jakość - rodzaj wrażenia i to, na jaki narząd zmysłu oddziałuje,

intensywność - wartość natężenia oddziaływania bodźca na narząd zmysłu,

czas trwania - uzależniony od czasu oddziaływania danego bodźca na narząd zmysłu.

Możliwe jest jednoczesne odczuwanie różnych wrażeń, a wrażenia te wzajemnie na siebie oddziałują, najczęściej na zasadzie kontrastu wrażeń.

Wyróżnia się:

kontrast następczy (np. przy jedzeniu po słodkim cukierku kwaśnego jabłka, występuje wrażenie, że jest ono kwaśniejsze niż w rzeczywistości);

kontrast współczesny (np. podczas patrzenia na szary obiekt umieszczony na czarnym tle, występuje wrażenie, że jest on jaśniejszy niż gdyby był umieszczony na tle białym).

Wrażenia ze względu na rodzaj działającego narządu zmysłu dzieli się na wrażenia: słuchowe, wzrokowe, smakowe, węchowe, dotykowe, mięśniowo-ruchowe, ciepła i zimna, ustrojowe oraz bólu.

Bodziec dystalny - bodziec działający na narządy zmysłów z pewnej odległości. Bodźcem dystalnym jest np. oglądany ekran komputera, a światło odbite od tego monitora, padające na siatkówkę oka staje się bodźcem proksymalnym.

Zmysły możemy podzielić na:

kontaktowe (takie jak zmysł dotyku czy smaku) - nie ma bodźców dystalnych lub bodźce dystalne są jednocześnie proksymalnymi.

odbierające bodźce z dystansu (takie jak wzrok, słuch, węch) - tutaj możemy mówić o bodźcach dystalnych.

Zadaniem mózgu jest odtworzenie w miarę wiarygodnego obrazu bodźca dystalnego w spostrzeżeniu, przy wykorzystaniu informacji, jakich dostarcza o bodźcu zmysł oraz informacji zmagazynowanej w pamięci długotrwałej.

Bodziec proksymalny - bodziec, który pojawia się w bezpośrednim kontakcie bodźca dystalnego ze zmysłem. Jeśli patrzę na chmury, to chmury są bodźcami dystalnymi, ich obraz na siatkówce oka to bodziec proksymalny.

Bodziec proksymalny pojawia się we wszystkich zmysłach - kontaktowych (dotyk, smak) i działających na dystans (wzrok, węch, słuch). Bodziec proksymalny jest mocno zniekształcony zarówno w stosunku do rzeczywistego bodźca (bodźca dystalnego) i w stosunku do spostrzeżenia. Na przykład obraz bodźców dystalnych na siatkówce oka jest: odwrócony góra-dół, przekręcony prawo-lewo, pomniejszony, wykrzywiony (siatkówka oka jest krzywą powierzchnią), ziarnisty (siatkówka składa się z receptorów, które nie są idealnie dopasowane), zniekształcony (siatkówka nie jest idealną powierzchnią), ruchomy (oko porusza się), zamazany (ze względu na budowę siatkówki oka).

Obraz który mózg tworzy podczas spostrzegania jest złożoną interpretacją bodźca proksymalnego. W tej interpretacji wykorzystywanych jest szereg danych, zakodowanych w pamięci długotrwałej. Bez owych dodatkowych danych spostrzeżenie byłoby zupełnie niezrozumiałe. Przypuszcza się w związku z tym, że osoby pozbawione danych pamięciowych (np. nowo narodzone dzieci) spostrzegają świat takim, jaki widzą ich oczy , czyli jest to świat odwrócony, zamazany, ruchomy itp.

0x01 graphic
0x01 graphic

Wundt usystematyzował metodę rejestracji subiektywnych doznań określaną jako introspekcja. Psychologia introspekcyjna wydała szereg szkół, m.in.: 

asocjacjonizm (Wilhelm Wundt) zakładający, że złożone doznania są produktem łączenia się prostszych; 

psychologia gestalt (Max Wertheimer, Wolfgang Kohler, Kurt Koffka) zakładający, że istnieją mechanizmy aktywnie organizujące procesy psychiczne; 

Asocjacjonizm (atomizm)

  1. Wundt, Titchener

  2. Prymat części nad całością.