Zakres materiału obowiązującego na egzaminie z filozofii (EWSIE)
1. Zagadnienia metafilozoficzne (patrz skrypt)
a) definicja etymologiczna terminów filozofia, filozof
Filozofia - określenie to pochodzi (prawdopodobnie) od matematyka i filozofa Pitagorasa żyjącego w VI wieku p.n.e. Pierwotnie miało sens dosłowny i oznaczało poszukiwanie, umiłowanie mądrości lub posiadanie mądrości (phileo - kochać, sophia - mądrość). Obecnie terminu filozofia używa się w różnych znaczeniach. Trudno o jego definicję, gdyż zakres rozważań filozoficznych i ich metoda ulegały zmianom w historii, a rozumienie filozofii jest uzależnione od wielu czynników, w tym od przyjętej tradycji filozoficznej. W uproszczeniu można powiedzieć, że filozofia zajmuje się ogólnymi, podstawowymi zagadnieniami dotyczącymi natury świata i człowieka. Filozofowie rozważają kwestie natury istnienia, rozumienia bytu i rzeczywistości (ontologia, metafizyka, teoria bytu), poznawalności rzeczywistości i prawdy (epistemologia czyli teoria poznania), moralności, powinności i koncepcji wartości (etyka oraz aksjologia czyli teoria wartości), także zagadnienia dotyczące człowieka antropologia filozoficzna, a także kwestie społeczne, prawne, kulturowe, teologiczne i inne.
Filozof - człowiek zajmujący się ogólnymi, podstawowymi zagadkami świata: naturą istnienia i rzeczywistości, poznawalnością prawdy czy tym, jakie działanie jest pożądane.
b) filozofia jako nauka (patrz skrypt)
Poznanie naukowe - jest to poznanie filozoficzne; jest to każde poznanie racjonalne, systematycznie zaplanowane, kierowane celem poznawczym, którym jest wiedza o istocie jakiegoś gatunku lub rodzaju zjawisk bądź rzeczy.
Elementy strukturalne nauki:
- przedmiot materialny nauki, czyli to, co jest dane do zbadania
- przedmiot formalny nauki, czyli jej aspekt; to, pod jakim kątem badamy to, co jest dane do zbadania
- metoda naukowa, czyli sposób zdobywania wiedzy naukowej; zespół przepisów określających sposób badania tego, co jest dane do zbadania
- zadania nauki, czyli to czemu ma służyć poznanie naukowe
Podział nauk:
Nauki dzielimy na:
- empiryczne
- formalne
- humanistyczne
- filozoficzne
Przedmiot materialny nauk filozoficznych - byt, czyli wszystko to, co istnieje
Przedmiot formalny nauk filozoficznych - istnienie i istota bytu, tj. wszystko to, co sprawia, że ten byt istnieje, oraz to, co sprawia, że ten byt jest taki, jaki jest (czyli, że jest tym, a nie innym bytem).
Metoda naukowa nauk filozoficznych - obserwacja, czynności intelektualne takie jak dedukcja i indukcja (zależnie od kierunku filozoficznego i działu filozofii).
Zadania nauki: zależnie od kierunku filozoficznego i działu filozofii.
c) Działy filozofii i ich charakterystyka (również poddyscypliny - patrz skrypt)
Filozofia bytu: najogólniejsza teoria rzeczywistości zwana też metafizyką
bądź ontologią. Filozofia bytu jest nauką filozoficzną zajmującą się każdą
kategorią bytu („bytem jako bytem”). W jej skład wchodzą tzw. Metafizyki
szczegółowe, których przedmiotem materialnym są poszczególne kategorie
bytu.
Filozofia przyrody - przedmiotem jej jest byt materialny. Zajmuje się
takimi problemami jak np. natura i geneza świata, życia, itp.
Filozofia człowieka (antropologia filozoficzna): jest to filozofia
o szczególnej kategorii bytu jakim jest człowiek. Antropologia
filozoficzna zajmuje się np. związkami pomiędzy ciałem i duszą,
zmysłami i rozumem, rozumem i wolą, rozważa problem celu istnienia
człowieka, przeznaczenia itp.
Filozofia Boga: według tradycji zajmuje się szczególną kategorią bytu
jakim jest Absolut (czyli Bóg). W jej skład wchodzą np. argumenty
wskazujące na konieczność istnienia Boga.
Filozofia poznania:
Teoria poznania - bada ludzkie poznanie w aspekcie jego
prawdziwości. Szuka ostatecznego uzasadnienia prawdziwości
poznania.
Filozofia nauki: refleksja nad językiem, metodą i podstawowymi
wspólnymi założeniami różnych nauk. W jej skład wchodzą również
takie dziedziny szczegółowe jak np. filozofia matematyki, filozofia
fizyki, itp.
Filozofia wartości:
Aksjologia - nauka filozoficzna, której przedmiotem są wartości.
Aksjologia zajmuje się badaniem natury wartości, kryteriami wartości,
rodzajem wartości, hierarchią wartości oraz sposobami poznawania
wartości.
Etyka - nauka filozoficzna, która zajmuje się ocenami i normami
dotyczącymi postępowania ludzkiego. Jej zadaniem jest ostateczne
wyjaśnienie faktu działania moralnego, sformułowanie zasadniczych
norm moralnych. Ponadto, etyka wskazuje genezę zła moralnego
i sposoby jego zwalczania. Nazwa Etyka bywa też używana na
oznaczenie systemu moralnego. W języku potocznym zaś, oznacza
zazwyczaj zespół ocen i norm moralnych, przyjętych w określonej
społeczności.
Estetyka - jest teorią wartości estetycznych, artystycznych, teorii
sztuki, teorii percepcji artystycznej, teorii procesu twórczego. Estetyka
podejmuje analizy definicji piękna, zagadnienie wartości piękna,
wartościowania i oceny przedmiotów estetycznych, problem przeżycia
estetycznego, itp.
2. Zagadnienie dziejów filozofii (patrz skrypt)
Dzieje filozofii Zachodu można przedstawić historycznie bądź tematycznie.
a) historyczny i tematyczny podział dziejów filozofii (patrz skrypt)
Historyczny podział dziejów filozofii
W pierwszym przypadku kryterium prezentacji są epoki przyjęte w historii powszechnej. Zgodnie z tym dzieje filozofii dzielimy na:
filozofię starożytną,
filozofię średniowieczną,
filozofię nowożytną,
filozofię współczesną.
Oczywiście powyższy podział można przedstawić również bardziej szczegółowo.
Tematyczny podział dziejów filozofii
W przypadku gdy do prezentacji dziejów filozofii przyjmiemy kryterium tematyczne, mówimy o trzech zasadniczych epokach w filozofii:
filozofia przedmiotu,
filozofia podmiotu
filozofia podmiotowości.
W pewnym stopniu „epoki tematyczne” te pokrywają się z „epokami historycznymi” w dziejach filozofii. Filozofia przedmiotu rozwijała się zwłaszcza w ramach filozofii starożytnej i średniowiecznej. Filozofia podmiotu panowała głównie w nowożytności. Filozofia podmiotowości to z kolei przede wszystkim filozofia współczesna.
b) ogólna charakterystyka filozofii przedmiotu (patrz skrypt)
W filozofii przedmiotu przedmiotem badanym jest świat rzeczy realnych, istniejących niezależnie od podmiotu (tzw. rzeczywistość przedmiotowa, transcendentna względem poznającego). Punktem wyjścia filozofii przedmiotu są dane doświadczenia zewnętrznego (człowiek jest tutaj wzięty jako część przyrody). Podmiot jest bierny w procesie poznania, niczego nie dodaje do rzeczywistości. Poznaje świat rzeczy bezpośrednio, jest w stanie odczytać jego istotne cechy. Filozofią pierwszą jest tu filozofia bytu, pozostałe działy filozofii są nadbudowane na filozofii bytu. Mówiąc krótko: w filozofii przedmiotu badanie rozpoczynamy od rzeczywistości przedmiotowej. Filozofia przedmiotu panowała głównie w starożytności i średniowieczu.
c) ogólna charakterystyka filozofii podmiotu (patrz skrypt)
Filozofia podmiotu to filozofia, która również z założenia ma się zajmować rzeczywistością przedmiotową (transcendentną, niezależną od podmiotu poznającego). Jej punktem wyjścia jest jednak nie sam świat rzeczy, ale treści świadomości poznającego (np. wrażenia). Racją takiego sposobu uprawiania filozofii jest pogląd mówiący, że podmiot jest aktywny w procesie poznania, więc może niejako konstruować przedmiot poznawany. Filozofią pierwszą jest tutaj filozofia poznania - dopiero na niej nadbudowuje się filozofię bytu i inne działy filozofii. Filozofia podmiotu to przede wszystkim filozofia nowożytna: najważniejsi jej przedstawiciele to: Kartezjusz, David Hume, Immanuel Kant, Edmund Husserl.
d) ogólna charakterystyka filozofii podmiotowości (patrz skrypt)
Filozofia podmiotowości z kolei w punkcie wyjścia umieszcza człowieka jako niepowtarzalną jednostkę strukturalną świata. Racją ku temu jest przekonanie, że egzystencja człowieka (podmiotu poznającego) wraz z charakterystycznymi dla niej problemami (emocje, tęsknoty, fakt śmiertelności człowieka, momenty graniczne w życiu człowieka) silnie wpływa na sposób percepcji rzeczywistości. Filozofia podmiotowości nazywana jest filozofią egzystencjalistyczną, ponieważ w centrum swych zainteresowań umieszcza człowieka i jego egzystencję. Filozofia podmiotowości bywa też nazywana filozofią antropologiczną, gdyż antropologia jest tutaj filozofią pierwszą, poprzedzającą filozofię bytu i filozofię poznania. Filozofia podmiotowości to zwłaszcza filozofia współczesna.
3. Przyczyny powstania filozofii w starożytnej Grecji. Ogólne tło kulturowe.
Źródła dzięki którym powstała filozofia w antycznej Grecji i ich ogólna charakterystyka:
Analizując przyczyny powstania filozofii właśnie na terenie Grecji warto podkreślić wpływ jaki wywarł na nią ustrój demokratyczny, który przygotowywał swoich obywateli do publicznej dyskusji na temat spraw państwowych, rozważania sporów przy użyciu argumentów „za” i „przecie”.
Starożytni greccy myśliciele dążyli do poznania istoty i sensu bytu, stawiali wiele pytań Fi, które interesują naukowców do dnia dzisiejszego. Najczęstszym obszarem dociekań inspirującym Greków był wszechświat, bogowie, ludzie, sens życie i działań publicznych, oraz polis - jej funkcjonowanie, wady i zalety. Filozofowie odpowiadali na wiele stawianych przez siebie pytań bez odwołań do kontekstów religijnych, w starożytnej Grecji nie funkcjonowała żadna „święta księga”, zawierająca gotowe odpowiedzi w najważniejszych kwestiach związanych z Bogiem i człowiekiem.
Cechy filozofii greckiej:
bardzo duże zaufanie do rozumu ludzkiego, który pomagał objaśniać wszystkie zawiłości otaczającego świata (racjonalizm);
obecność stałego wysiłku intelektualnego zmierzającego do poznania;
powstanie różnych kierunków i szkół filozoficznych.
4. I okres filozofii starożytnej: filozofia kosmologiczna, problem arche
Filozofia kosmologiczna - dot. przyrody, podstawowym pytaniem jest „skąd pochodzi świat?”, rzadko zdarzają się zagadnienia związane z człowiekiem.
Problem arche - zasady powstania i rozwoju wszechrzeczy.
Najważniejsze pytania filozoficzne tego okresu:
- skąd pochodzi świat?
Znaczenie pojęć arche, physis, hylozoizm, wariabilizm, empiryzm metodologiczny (aposterioryzm), racjonalizm metodologiczny (aprioryzm)
Arche - zasada
Physis - pojęcie wprowadzone po raz pierwszy do filozofii przez Talesa z Miletu na określenie świata zewnętrznego, czyli zasady powstania i rozwoju wszechrzeczy.
Physis u Arystotelesa stała się podstawą do stworzenia filozofii przyrody i nazwania jej fizyką - za źródło ruchu i spoczynku w rzeczach oraz w świecie przyjął on bowiem naturę (physis - "natura").
Hylozoizm - pogląd filozoficzny, wg którego wszystko jest ożywione, także materia nieorganiczna i obdarzone wrażliwością.
wariabilizm - (zmienność); teoria filozoficzna głosząca powszechną zmienność. Oddaje ją w skrócie formuła: panta rhei (z greckiego - "wszystko płynie"), łączona z osobą Heraklita, uważanego za ojca wariabilizmu. Zgodnie z wariabilizmem nie ma nieruchomego, niezmiennego bytu (Parmenides z Elei), jest tylko będące, które podlega nieustannemu ruchowi i wciąż się staje.
Pogląd ten przedstawiany był pod rozmaitymi postaciami, z podaniem różnych przyczyn zachodzenia zmian (ścieranie się przeciwieństw, nietrwałość elementów tworzących rzeczywistość itp.).
Znalazł też swoje miejsce w rozważaniach wielu filozofów starożytnych, np. Empedoklesa (próbował uzgodnić wariabilizm z poglądami eleatów), Platona (zmienność uważał za nieodłączną cechę świata rzeczy).
Empiryzm metodologiczny - pogląd, wg. którego uzasadnienie poznania ludzkiego musi być oparte bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu − aposterioryzm.
Racjonalizm metodologiczny (aprioryzm)- pogląd, wg którego poznanie może nastąpić przed doświadczeniem.
Różnice pomiędzy „początkiem rzeczywistości w sensie historycznym” i „początkiem rzeczywistości w sensie przyczynowo-strukturalnym”
Zasada arche (nazywana również physis) w ujęciu Talesa z Miletu, Anaksymandra z Miletu, Anaksymenesa z Miletu, Heraklita z Efezu
Tales - stawia jako pierwszy pytanie „skąd pochodzi świat”. Odpowiedzią jego jest, że świat pochodzi z wody (połączone z mitem o Okeanosie i Tetydzie) dlatego, że woda jest niezbędna do czegokolwiek (empiryczne podejście), Tales to matematyk, fizyk, zmierzył piramidy, jako pierwszy przepowiedział zaćmienie Słońca.
Anaksymander - pojawia się słowo „zasada” (arche). Używane jest ono potem często przez filozofów greckich. Dla niego świat wyłania się z bezkresu (apeiron).
Anaksymenes - uczeń Anaksymandra. Zafascynowany Talesem. Próbuje pogodzić poglądy Talesa oraz Anaksymandra na temat rozwoju świata. Wg niego świat powstał z powietrza, gdyż jest ono bezkresne (Anaksymander) oraz niezbędne (Tales).
Heraklit - świat pochodzi od ognia. Ogień przemienia się w wodę, woda w ziemię, ziemia w ogień........ i tworzy się pewna cyrkulacja. Zauważalny u niego jest już relatywizm (względność) oraz wariabilizm (zmienność). Ponieważ świat ciągle ulega przemianom a rządzić nim musi rozum.
Heraklit: ogólna charakterystyka poglądów na rzeczywistość (powszechna zmienność, rozum kosmiczny)
Heraklit z Efezu (540 -480 p.n.e.), nazywany przez sobie współczesnych „człowiekiem ciemnym” albo „ mówiącym zagadkami” był autorem dzieła pt.: „O naturze rzeczy”. Dzieło to składa się z trzech części tj.: teologii, kosmologii i polityki. Najbardziej rozpowszechnione zdanie Heraklita to „ panta rei”, czyli wszystko płynie, odnosi się ono do poglądu, według którego świat jest zmienny i nieustannie przemijający, nie ma w nim nic trwałego, przyroda i wszystko inne ciągle umiera i rodzi się na nowo. Nieustannie toczy się walka życia ze śmiercią. Jedynym czynnikiem stałym jest prawo zmienności. Tak więc światem nie rządzi chaos lecz logos, będący czynnikiem boskim, wiecznym, nieśmiertelnym. To logos sprawia, że „z dysonansu powstaje idealna harmonia”. Heraklit jest uznany za twórcę przełomu humanistycznego w filozofii starożytnej, ponieważ wypowiadając zdanie: „Szukam i pytam samego siebie” zwrócił uwagę na rozwój mądrego człowieka, poszukującego wiedzy. To rozum według filozofa podpowiada człowiekowi, co należy czynić aby być szczęśliwym. Uznał jednocześnie, że przeciwieństwa, które doświadcza człowiek są mu potrzebne np.: choroba uczy doceniać zdrowie, głód każe doceniać sytość, a zmęczenie - odpoczynek.
Parmenides z Elei: ogólna charakterystyka poglądów na byt
(ogólna zasada od której rozpoczyna filozofię Parmenides, cechy bytu)
Parmenides z Elei (ok. 540-ok. 470 p.n.e.), filozof grecki współczesny Heraklitowi. Założyciel szkoły elejskiej zwanej szkołą Parmenidesa.
Był twórcą: 1) teorii jedności i niezmienności bytu, 2) poglądu o nierozerwalności bytu i myśli, 3) zasady odróżniania myśli od postrzegania, 4) dedukcyjnej, dialektycznej metody filozofowania.
Zgodnie z jego naczelną tezą, świat składa się z mnogości rzeczy, w której tkwi antagonizm pomiędzy trwałością i zmiennością. O niczym w przyrodzie nie można rzec, że jest, lecz tylko, że się staje.
Poglądy Parmenidesa stały się zaczątkiem dualizmu, którego w filozofii Heraklita nie było. Parmenides przyjmował tożsamość myśli i bytu. Odróżniał myśl od postrzeżenia, w ten sposób dokonał niemal jednocześnie z Heraklitem, choć różnego w skutkach, rozróżnienia poznania zmysłowego i myślowego.
Teoria Parmenidesa wywarła poważny wpływ na filozofię Platona.
Parmenides - jako pierwszy zajął się teorią bytu. A byt definiuje jako kulę (idealny kształt), ponieważ nie ma ona ani początku ani końca. Wg Parmenidesa istnieją 3 drogi życia: prawdy, mniemania oraz fałszu. Drogi fałszu powinniśmy się wystrzegać.
5. Okres oświecenia i systemów starożytnych
Poglądy filozoficzne Sofistów na przykładzie Protagorasa
Sofiści - przywykło się tak określać grupę filozofów, nauczycieli, którzy w V wieku p.n.e. odpłatnie nauczali retoryki, filozofii, etyki i polityki. Na czele tej grupy stał Protagoras z Abwery. Przedmiotem badań i dociekań sofiści wybrali sobie człowieka, analizowali umiejętności, które są mu potrzebne aby zapewnił sobie sukces w życiu osobistym i publicznym. Sofiści rozpowszechniali pogląd głoszący relatywizm ludzkiego poznania. Dzięki nim rozwinęła się retoryka i erystyka jako narzędzia oddziaływania społecznego. Sofiści byli autorami teorii mówiącej o umowie społecznej, która nabrała rozgłosu w Europie dopiero w dobie oświecenia.
Protagoras - był inicjatorem minimalistycznej teorii poznania, zwolennikiem sensualizmu i relatywizmu. Twierdził, że poznanie jest względne, skoro opiera się na postrzeżeniach, gdyż postrzeżenia tej samej rzeczy bywają różne u różnych osób.
Uznając różnorodność zjawisk podkreślał, że także różnorodna i względna jest rzeczywistość. Konsekwencją relatywizmu poznawczego stał się rozwijany przez niego praktycyzm i konwencjonalizm. Był też twórcą początków estetyki, głównie teorii poezji. Pozostawił po sobie wielu uczniów, w tym: Kseniadesa z Koryntu i Eutydema z Chios.
Poglądy filozoficzne Sokratesa (intelektualizm etyczny, specyfika nauczania: metoda elenktyczna i metoda majeutyczna)
Sokrates - główny przeciwnik sofistów; prawdopodobnie urodził się w Atenach około 470 roku p.n.e., zmarł przez wypicie podanej mu trucizny, zwanej cykutą w 399 roku p.n.e. Sokrates uznawany jest za twórcę etyki, podstawowe pytanie, na które poszukiwał odpowiedzi dotyczyło dobra (agathon) odpowiedniego dla ludzi. Według Sokratesa największym dobrem dla człowieka jest cnota (arete), rozumiana w sensie moralnym. Cnota z kolei była warunkiem szczęścia, którą nazywano eudaimonia. Według Sokratesa pożyteczne jest to co dobre, czyli cnota, rozumiana jako wiedza, w odróżnieniu od tego co złe - niewiedza. Dlatego Sokrates twierdził że : „Dobrzy ludzie są szczęśliwi, a źli nieszczęśliwi”. Żywiołem Sokratesa były rozmowy z ludźmi, często wdawał się w rozmowę z przypadkowo napotkanym człowiekiem, żeby zadać mu pytanie pobudzające do myślenia. Mówił o sobie, że jest akuszerem myśli ludzkich, które pomagają urodzić się prawdzie. Nazywał to sztuką położniczą, czyli meieutyką. Słynne zdanie Sokratesa brzmiało: „Wiem, że nic nie wiem”. Dziś to przyznanie się filozofa do własnej niewiedzy, określa się mianem „ironii sokratejskiej”. Uczniem Sokratesa, który najbardziej zadbał o przetrwanie swojego nauczyciela był Platon.
Intelektualizm etyczny - pogląd głoszący, że postępowanie człowieka zależy wyłącznie od jego wiedzy na temat dobra i zła. Człowiek wiedzący co dobre nie może czynić źle - jeśli zatem źle postępuje, oznacza to, że jego wiedza na temat dobra jest niepełna. Sformułowanie tego stanowiska przypisuje się Sokratesowi, który pierwszy twierdził, że grecka (arete) - szeroko pojmowana cnota - tożsama jest z (episteme) - wiedzą, poznaniem naukowym.
Specyfika nauczania: metoda elenktyczna i metoda majeutyczna:
metoda elenktyczna - sprawdzanie i zbijanie twierdzeń rozmówcy poprzez wyprowadzanie z nich konsekwencji doprowadzających w końcu do tezy absurdalnej lub sprzecznej z twierdzeniem pierwotnym (aporii);
metoda majeutyczna (dosł. położnicza) - polega na dopomożeniu uczniowi w uświadomieniu sobie prawdy, którą już posiada, poprzez umiejętne stawianie pytań; wg Sokratesa tylko ludzie brzemienni posiadali wrodzone intuicje o wiedzy.
Platon: dualizm metafizyczny (świat zmysłowy i świat idei), dualizm antropologiczny (dusza i ciało), teoria anamnezy, racjonalizm genetyczny (natywizm)
Platon - był twórcą poglądu nazwanego idealizmem. Według Platona świat istnieje w wymiarze dualistycznym tzn.: wiecznie istniejących idei i ich niedoskonałych realnych odwzorowań. W świecie realnym człowiek przypomina sobie to, co dusza oglądała przed narodzinami. Człowiek jest istotą dualistyczną ponieważ składa się z materialnego ciała i nieśmiertelnej duszy. Najważniejsze wyróżnione przez Platona idee to: idea dobra, piękna i prawdy. Będąc uczniem Sokratesa wyróżnił też cztery cnoty, jako „szlachetności duszy”, każdej części duszy odpowiada określony rodzaj cnoty np.: cnotą rozumu jest mądrość, popędliwości - męstwo, pożądliwości - panowanie nad sobą. Platon, jak wielu filozofów starożytnych był zwolennikiem teorii metempsychozy, czyli wędrówki dusz.
Dualizm - pogląd oparty na przekonaniu, że rzeczywistość składa się z dwóch
niesprowadzalnych do siebie czynników;
dualizm metafizyczny - istnienie materii i ducha,
dualizm antropologiczny - rozróżnia ciało i duszę.
Dualizm świata składającego się z wiecznych idei i będących ich niedoskonałym odwzorowaniem rzeczy realnego świata; Idea Dobra na szczycie hierarchii bytów; dualizm w człowieku - materialne ciało i nieśmiertelna dusza. Charakterystyka duszy i ciała. Dusza - to, co stałe i niezmienne. Ciało - to, co zmienne i śmiertelne. Platon przedstawił filozofa jako miłośnika wiedzy, dążącego do prawdy i idei dobra. Główne aspekty myśli platońskiej przedstawia metafora.
Platon - teoria anamnezy - to inaczej teoria przypominania.
Spotykamy się z nią w jednym z dialogów Platona pod tytułem: „Menon”. Z dialogu wypływa następujący wniosek: jeżeli poszukujemy wiedzy na jakiś temat, mamy tylko dwie możliwości:
· Wiemy już wszystko - i nasze poszukiwania po prostu nie mają sensu;
· Nie wiemy zupełnie nic - nasze poszukiwania są niemożliwe do wykonania.
Platon jest zdania, że nabywanie wiedzy jest aktem anamnezy (przypominania). Zdobywanie wiedzy jest zatem wynikiem przypomnienia tego wszystkiego, co nasza dusza przyswoiła w poprzednim wcieleniu, a więc jeszcze przed narodzinami.
Anamneza stanowi w zasadzie dowód nieśmiertelności duszy, bo jak inaczej wytłumaczyć fakt przypominania sobie rzeczy, które znaliśmy przed narodzinami.
Racjonalizm genetyczny, natywizm - stanowisko epistemologiczne w sporze o źródła poznania głoszące, że niektóre pojęcia i przekonania, które znamy, są w naszym umyśle od urodzenia. Przeciwieństwo empiryzmu genetycznego, mówiącego, że pojęcia te zapisują się w nas wraz z doświadczeniem. Przedstawicielem natywizmu jest Platon, który zakłada, że dusza posiada wiedzę wrodzoną.
Natywizm na gruncie antropologii kulturowej jest to dążenie do zachowania zagrożonej tożsamości kulturowej danej zbiorowości ludzkiej, poprzez autoafirmację jej kultury, podkreślenie tubylczości. Świadoma zorganizowana próba odrodzenia lub uwiecznienia przez część członków danej społeczności wybranych elementów jej kultury.
Arystoteles: złożenie bytu z formy i materii (czyli hylemorfizm), przyczyny bytu, części duszy, etyka złotego środka, empiryzm genetyczny
Zajmował się zagadnieniami metafizycznymi, kosmologicznymi, psychologicznymi (nauka o duszy), etycznymi, estetycznymi i politycznymi. Najważniejsze naukowe odkrycia Arystotelesa można najprościej wymienić w sposób następujący:
w dziedzinie logiki odkrył, że substancja składa się z materii i formy, materia zyskuje energie dzięki formie;
uznał Boga jako pierwszą przyczynę i nieporuszonego poruszyciela świata - wskazując w ten sposób dualizm Boga,
odkrył, że poznanie oparte jest na spostrzeżeniach zmysłowych, czyli empirycznych, przetworzonych następnie przez rozum,
wymyślił zasadę „złotego środka”,
uznał, że cnota jest warunkiem szczęścia będącego najwyższym dobrem
opracował zasady retoryki.
hylemorfizm - pojęcie metafizyki Arystotelesa, oznaczające, że każda substancja jest bytem złożonym z czynnika biernego — materii, i czynnika aktywnego — formy.
Przyczyny bytu:
- formalna - forma. Przyczyną formalną człowieka jest dusza.
- materialna - materia
- sprawcza - dla człowieka jest tą przyczyną rodzic
- celowa - cel, dla którego wszystko istnieje to DOBRO OGÓŁU
Części duszy:
Stwierdził on 3 rodzaje duszy:
a) wegetatywna - roślin
b) zmysłowa - zwierząt
c) rozumna - człowieka
Stwierdził też, że zdarzyć się może, że inna niż rozumna dusza weźmie górę w człowieku nad rozumną.
Etyka złotego środka - koncepcja złotego środka, najsłynniejsza z teorii etycznych Arystotelesa zakładała, iż cnót jest tyle, ile właściwych człowiekowi czynności, bo każda czynność ma swoją cnotę. Męstwo jest np. cnotą pomiędzy tchórzostwem a zuchwalstwem. Podobnie w każdej dziedzinie można i należy znaleźć odpowiedni środek. Na tej podstawie Arystoteles określał cnotę jako "usposobienie zachowujące środek”.
empiryzm genetyczny - pogląd przeciwstawny natywizmowi, głosi, że umysł jest pierwotnie pozbawiony treści poznawczych (tabula rasa `nie zapisana tablica'), których dostarcza mu (bezpośrednio lub pośrednio) doświadczenie; w wersji skrajnej wiąże się ono ściśle z sensualizmem.
6. Okres hellenistyczny
- Stoicyzm: twórca szkoły, stoicka droga do szczęścia, stoicki ideał szczęścia, stoickie rozumienie cnoty
Stoicyzm to najbardziej wpływowa doktryna antycznego świata zachodniego przed przyjęciem chrześcijaństwa. Po śmierci Aleksandra Macedońskiego ogarnął on całą Grecję. Stoicyzm ulegał licznym przemianom. Powstał jako rozwinięcie cynizmu, zakończył zaś jako forma idealizmu platońskiego. Twórcą stoicyzmu był Zenon z Kition. Filozofia stoików nawoływała do szukania ratunku w rozpadającym się świecie. Główna zasada brzmi: Ucz się być obojętnym na wpływy zewnętrzne. Stoicy utrzymywali, że dobro lub zło zależą od człowieka. Jeśli człowiek może być obojętny na wszystko, to nikt nie może mieć całkowitej władzy nad nim. Człowiek obojętny staje się człowiekiem wolnym, który nie jest ograniczony wypadkami z zewnątrz. Poprzez obojętność staje się niezależnym od świata. Stoicy wierzyli, że wszystko, co się dzieje na świecie jest zgodne z planem Boga. Nic nie dzieje się przypadkowo. Należy więc przyjmować to, co się wydarza i zrozumieć, iż jest to częścią boskiej aranżacji. Stoicy uważali, że bardzo ważną rzeczą jest uwolnienie się od pragnień i emocji.
Twórca szkoły stoicyzmu - Zenon z Kition; nazwa jej związana była z miejscem Stoa Poikile. Trwanie jej przypisuje się na okres pięciu stuleci. Jako późniejszych przedstawicieli należy wyróżnić Chryzypa, Senekę, Epikteta, cesarza Marka Aureliusza.
Stoicka droga do szczęścia - jedyną drogą do szczęścia dla stoików była droga cnoty.
Stoicki ideał szczęścia - ideałem stoików był mędrzec - człowiek rozumny, szczęśliwy, wolny, bogaty, bo mający rzeczy najcenniejsze. Mędrzec ceni tylko cnotę, potępia zło i jest obojętny wobec dóbr nietrwałych: bogactwa, siły, urody, zaszczytów. Dzięki temu jest niezależny i wolny.
Stoickie rozumienie cnoty - cnotę utożsamiali z wewnętrzną siłą jednostki, wewnętrzną moralnością, umiejętnością opanowania tego, co pragniemy, pożądamy. Najistotniejsza cnota dla stoików to: sprawiedliwość, umiar, dzielne działanie oraz mądrość.
Epikureizm: twórca szkoły, cztery choroby duchowe unieszczęśliwiające człowieka i cztery lekarstwa na te choroby; epikurejski ideał szczęścia
Epikureizm jest tworem Epikura; uważał on, że celem człowieka jest szczęście, które utożsamiali z przyjemnością. Przeciwstawił je nieszczęściu, powstającemu w wyniku doznawania cierpienia. Wiedząc, że życie jest krótkie, Epikur uważał, że należy z niego korzystać, póki trwa (carpe diem). Drogą do szczęścia, a raczej środkami do jego osiągnięcia, stanowiły cnota i rozum. Epikur nie negował istnienia bogów, ale twierdził, że nie mogą one w żaden sposób ingerować w życie ludzi, tak więc człowiek uwolniony od przesądów religijnych, powinien realizować swe szczęście na ziemi prowadząc życie mądre, sprawiedliwe i cnotliwe. To przyczyniało się do szczęścia ogółu. Wszystko więc opierało się na używaniu życia i koncentracji na dobrach doczesnych, ale ważny był również umiar, gdyż zbyt usilne uganianie się za przyjemnością może jednak wywołać cierpienie.
Hedonizm - jest to bardziej skrajna odmiana epikureizmu, ale w rzeczywistości jest utożsamiana z nim, polega na ścisłym dążeniu do przyjemności, która jest źródłem rozwoju człowieka; jednocześnie należy zachować wolność umysłu i nie ulegać pragnieniom i złudzeniom.
Twórca szkoły - Epikur
Cztery choroby duchowe unieszczęśliwiające człowieka i cztery lekarstwa na te choroby:
W dążeniu do szczęścia głównymi przeszkodami są cztery rodzaje lęku:
- lęk przed bogami
- lęk przed śmiercią
- lęk przed cierpieniem
- lęk przed niemożnością osiągnięcia szczęścia
Epikur traktował swoją filozofię jako „poczwórne” lekarstwo na te cztery choroby, które są przyczyną braku szczęścia. Jego zdaniem dwa pierwsze rodzaje lęku usuwa fizyka, dwa następne rodzaje lęku leczy etyka, czyli wypracowany przez Epikura system etyki normatywnej.
Epikurejski ideał szczęścia - szczęście pojmowali jako doznawanie przyjemności, ale nie związanej z rozkoszą, lecz spokojem płynącym z naturalnej radości życia wolnego od trosk. Wśród przyjemności należy wybierać szczególnie te, które nie pociągają za sobą cierpień. Najtrwalszymi są nie doznania zmysłowe i fizyczne, ale psychiczne i duchowe. Życie przyjemne to życie mądre i sprawiedliwe.
Szczęście może jedynie zakłócić lęk przed śmiercią. Lęk ten jest jednak bezzasadny, bo gdy żyjemy nie ma śmierci, a gdy ona jest - nie ma nas.
Sceptycyzm: Twórca szkoły, recepta na życie szczęśliwe Sceptycyzmu
Twórca szkoły - rozwijająca się przez pięć wieków grecka szkoła filozoficzna zapoczątkowana przez Pyrrona z Elidy.
Recepta na życie szczęśliwe - sceptycy negowali możliwości poznania wiedzy pewnej i niepodważalnej, krytykowali wszelkie twierdzenia naukowe, postulowali powstrzymanie się od sądów, skoro wiedza jest niepewna. Tylko w ten sposób według sceptyków można osiągnąć wewnętrzny spokój, a nawet szczęście.
7. Okres końcowy filozofii starożytnej - ogólna charakterystyka okresu.
Filon z Aleksandrii - przedstawiciel teologicznej tradycji żydowskiej, podlegający wpływom filozofii greckiej. Twórca dualizmu i monizmu - aleksandryjskiego schematu metafizyki.
Jako jeden z pierwszych sformułował zadanie filozofii jako poznanie Boga. Świat miał dla niego charakter dualistyczny i przeciwstawny: Bóg i świat. Duch i materia. Dobro i zło.
Stworzony przez niego schemat metafizyczny (bytów) był zaakceptowany przez filozofów Aleksandrii: zarówno żydowskich, greckich i chrześcijańskich. W schemacie tym najwyższym bytem był Bóg - byt Absolutny. Materia stanowiła przeciwległy kraniec w schemacie Filona. Logos - ogniwo pośrednie pomiędzy Bogiem a światem materialnym.
Plotyn i neoplatończycy - okazał się twórcą ostatniego z wielkich systemów filozoficznych starożytności, który określany jest mianem neoplatonizmu. Plotyn w swej filozofii inspirował się przed wszystkim dorobkiem Platona. Zajmował się ponadto życiem wewnętrznym. Stworzył utopię społeczno polityczną, wysuwając zamiar zbudowania miasta filozofów, jakie miało przyjąć nazwę "Platonofolis".
Filozofię Plotyna - neoplatonizm - punktem wyjścia jest diagnoza antynomii bytu. Plotyn, konstatując w obrębie bytu przeciwieństwa, za cel postawił sobie pokazanie jego jedności. Skonstruował zatem system monistyczny. Dokonując reinterpretacji pojęcia "byt", Plotyn wykazywał, że istoty bytu nie stanowi niezmienność, ale wprost przeciwnie - stawanie się. Nie ma wielu bytów, natomiast istnieje byt jeden, który podlega rozwojowi. Rozwijający się byt przybiera różnorakie postaci. Naturalna zatem własność bytu to ekspansja. Byt zarazem trwa, jak i emanuje (niejako produkuje) z siebie nowe postaci bytu. Byt ma zatem swoistą naturę światła. Tak jak istotę światła stanowi promieniowanie, tak też z bytu wyłaniają się kolejne postaci, niczym płomienie. Są to - posługując się terminologią wprowadzona przez filozofa - kolejne emanacje bytu. W tym kontekście zresztą omawiane poglądy filozoficzne określić możemy mianem emanacyjnych.
Pierwotna postać bytu, który posiada zdolności do emanacji to Absolut, czyli innymi słowy Czysta Jednia. Ów Absolut to zarazem szczyt dobra, prawdy oraz piękna. Możemy utożsamić go - z pewnymi co prawda zastrzeżeniami - z religijnym pojęciem Boga. Nie jest on zarazem jednak myślą, nie jest też wolą. Plotyn twierdził, iż Absolut jest niepoznawalny. Tej postaci bytu nie sposób pojąć myślą. Z owego Absolutu następuje emanacja innych postaci bytu. Poszczególne, kolejne z nich charakteryzuje coraz mniejsza doskonałość, zaś coraz większa zależność. Te kolejne postaci to - w świetle terminologii filozofii neoplatońskiej - hipostazy bytu. Plotyn wyróżnił trzy kolejne hipostazy, którymi są 1) duch, 2) dusza, 3) materia.
1) Hipostaza ducha może być pojmowana w kategoriach platońskich idei.
2) Hipostaza duszy to świat psychiczny (Plotyn i jego kontynuatorzy mówili o "duszy świata")
3) Materia to najniższa postać bytu, w przypadku której siła twórcza Absolutu znajduje się u kresu. Jest to zarazem kres całego procesu emanacji.
Plotyn do swego systemu włączył także poglądy dotyczące estetyki. Wiązały się one zresztą w prosty sposób z neoplatońską metafizyką.
8. filozofia nowożytna
Kartezjusz: poszukiwanie wiedzy jasnej i wyraźnej, sceptycyzm metodyczny, Cogito ergo sum - sposób przezwyciężenia sceptycyzmu przez Kartezjusza, dualizm ciała i duszy, podstawowe przymioty ciała i duszy, problem dowodzenia istnienia świata materialnego
Poszukiwanie wiedzy jasnej i wyraźnej - Kartezjusz doszedł do wniosku, że bardzo wiele prawd, które kiedyś uważał za słuszne, okazały się być fałszywe. Uznał, że trzeba spróbować osiągnąć wiedzę koniecznie, apodyktycznie pewną. By do niej dotrzeć trzeba zakwestionować i odrzucić wszelkie twierdzenia, które mogą budzić jakiekolwiek zasadne wątpliwości. Niezawodnymi miarami wiedzy były zaś dla Kartezjusza "jasność" i "wyraźność". To bowiem co jasne i wyraźne to pewne. Jasne i wyraźne zaś jest to co proste, w przeciwieństwie do złożonych myśli, które uważał za ulegające częstym błędom, a przez to ciemne i bezużyteczne. Takie zadanie spełnić może niewątpliwie metoda analityczna stosowana w arytmetyce.
Sceptycyzm metodyczny - Kartezjusz był sceptykiem metodycznym-wierzył, że poprzez wątpienie może znaleźć wiedzę pewną w odróżnieniu od starożytnych sceptyków, którzy poprzez wątpienie chcieli podważyć wszelką wiedzę.
Kartezjusz szukał twierdzenia, które oprze się wszelkim wątpliwościom. Jego metoda polegała na próbowaniu wszelkich sceptyckich argumentów. Swój "sceptycyzm metodyczny" stosował Kartezjusz wobec twierdzeń o istnieniu. Argumenty sprowadzały się do trzech zwątpień: - złudzenie zmysłów, - brak wyraźnej granicy między jawą a snem, - możliwość, że jakaś potężniejsza od nas istota wprowadza nas w błąd. O ile dwa pierwsze argumenty wystarczały aby zakwestionować naszą wiedzę o rzeczach zewnętrznych, o tyle trzeci czynił nawet prawdy matematyczne wątpliwymi.
Cogito ergo sum - sposób przezwyciężenia sceptycyzmu przez Kartezjusza - choć pozornie wydaje się, że przed tymi argumentami nie obroni się żadne twierdzenie, że wszystko jest wątpliwe. Jednak to właśnie w zwątpieniu znalazła się owa ostoja pewności. Kartezjusz twierdził, że skoro wątpimy, to myślimy, a co za tym idzie istnieje myśl. Mogę się co prawda mylić, ale skoro się mylę to znaczy, że myślę. W człowieku bowiem tkwi fundament wiedzy, w samym podmiocie nie zaś w przedmiocie. Jeśli z kolei istnieje myśl, to musi istnieć ktoś, kto myśli, musi istnieć jaźń. Czyli muszę istnieć ja sam. Skoro myślę to znaczy, że jestem. "Cogito ergo sum" (myślę więc jestem) to było słynne stwierdzenie Kartezjusza.
Dualizm ciała i duszy - zdaniem Kartezjusza istnieją we wszechświecie dwie substancje. Substancja myśląca czyli dusza i substancja rozciągła czyli ciało. O ile ciała są nieświadome, choć posiadają rozciągłość o tyle dusze są świadome, ale za to pozbawione rozciągłości. Uważał Kartezjusz, że nie tylko ciała organiczne ale również i zwierzęta nie posiadają duszy (mimo iż posiadają ciała). Jedynie człowiek jest złożony zarówno z ciała jak i duszy, choć jego ciało podobnie jak zwierzęce jest tylko automatem. Ciało jednak nie może spowodować zmian w duszy tak samo jak i dusza nie może stać się przyczyną zmian w ciele. Jednak ciało może wpłynąć na zmianę kierunku tego co dzieje się w duszy, a dusza na zmianę kierunku tego co dziej się w ciele. Było to nie zbyt wyraźne wyjaśnienie Kartezjusza i problem ten kontynuowany będzie przez wielu jego następców.
Podstawowe przymioty ciała i duszy:
Własności duszy
Główną i zarazem jedyną własnością duszy jest myślenie. Jako nie związana z ciałem w żaden sposób nie mogła nawet (wbrew greckiej tradycji) stanowić czynnika życia. O ile w starożytności panował podział na istoty żywe i martwe o tyle od Kartezjusza rozpoczął się podział na świadome i nieświadome. Świadomość jest czynnikiem zupełnie odrębnym nie mający pokrewieństwa z czynnościami organicznymi. Duszę zaś posiada teraz tylko i wyłącznie istota świadoma.
Własności ciała
Główną natomiast i jedyną własnością ciała jest rozciągłość. Ciała są w związku z tym: -nieskończenie podzielne (a co za tym idzie upada atomizm); zmienne, ale pod względem ruchu, który jest jedyną postacią zachodzących w nich zmian; posiadają jedynie własności geometryczne i ulegają zmianom mechanicznym; nie ma jakości ani zmian jakościowych przedmiotów.
W związku z powyższymi założeniami samo życie pojmował Kartezjusz jako proces czysto mechaniczny, powodowany przez impulsy materialne wytwarzane we krwi. Zwierzęta pojmował zaś po prostu jako maszyny. Zastępując w ten sposób (właściwą scholastykom) dynamistyczną koncepcję przyrody - koncepcją mechanistyczną uczynił Kartezjusz obraz świata bardziej przejrzystym i łatwiejszym dla naukowych opracowań.
Ruch materii tłumaczył zaś tylko i wyłącznie przez działanie Boga. To Bóg udziela ruchu ciałom, które od tego momentu nie mogą go ani zahamować ani spotęgować. Ilość ruchu we wszechświecie jest stała. To było Prawo Zachowania Ruchu sformułowane przez Kartezjusza.
Problem dowodzenia istnienia świata materialnego
O ile istnienie Boga i świata materialnego nie może samo obronić się przed argumentami metodycznego sceptycyzmu, o tyle da się je uzasadnić z pomocą przesłanki o istnieniu jaźni. Zdaniem Kartezjusza istnienie Boga wynika z faktu istnienia jaźni. Jako doskonała bowiem jaźń nie może istnieć sama przez się, ale musi mieć jakąś doskonałą przyczynę, którą jest nic innego jak właśnie Bóg. Poza tym istnienie Boga wynika już z samej idei jaką mamy o Bogu czyli istocie doskonałej. Idea Boga jest ideą doskonałą więc jaźń jako mniej doskonała nie może być przyczyną tejże idei. Skutek bowiem nie może być doskonalszy od przyczyny. Skoro więc posiadamy ideę Boga to musi istnieć Bóg, który nam ją w umyśle zaszczepił.
Jeżeli chodzi zaś argument za istnieniem ciał to Kartezjusz wyszedł z założenia, że skoro posiadamy naturalną skłonność do uznania realności ciał, a ową realność zaszczepił w nas Bóg, który przecież nie może nas wprowadzać w błąd to ciała istnieć muszą. W taki sposób widzimy, że istnienie ciał nie jest pewne bezpośrednio, ale zagwarantowane niejako przez Boską doskonałość.
David Hume: krytyka pojęcia przyczynowości, krytyka pojęcia siły, krytyka pojęcia substancji
Krytyka pojęcia przyczynowości - Hume słusznie zauważył, że to co wiemy na temat dochodzących do nas bodźców, to tylko one same i ich następstwo czasowe. Jeśli np. bierzemy strzelbę i naciskamy cyngiel, to dochodzi do nas przez palec bodziec naciskania cyngla, a po chwili słyszymy huk i błysk wystrzału. Na tej podstawie tworzymy sobie ideę, że naciśnięcie cyngla spowodowało wystrzał. Może się jednak tak złożyć, że złośliwy służący wyjął nam nabój ze strzelby, stanął za nami i huknął w momencie, gdy my nacisnęliśmy cyngiel. Będziemy wtedy mieli dokładnie to samo wrażenie, że to my spowodowaliśmy wystrzał, mimo że naprawdę będzie inaczej. A zatem, tak naprawdę dane są nam tylko dwa bodźce następujące jeden po drugim i nic więcej. Co gorsza, tak jest praktycznie zawsze przy ustalaniu jakichkolwiek związków przyczynowo-skutkowych. Mamy dwa często następujące po sobie zdarzenia i nic więcej. Samego związku między przyczyną i skutkiem "w stanie wolnym" nie mamy szansy nigdy obserwować - jest to więc ni mniej ni więcej tylko złożona idea, której nie da się bezpośrednio wywieść z idei prostych - a zatem trzeba ją przyjąć na wiarę, tak samo jak wszystkie inne tego rodzaju idee.
Krytyka pojęcia siły -
Krytyka pojęcia substancji - człowiek łączy w swoim umyśle występujące obok siebie idee w jedną całość, twierdząc, że jest obiektywną podstawaą usprawiedliwiającą takie postępowanie, którą nazywa substancją. Niestety tak jak zasada przyczynowości, tak i substancja jest tylko ideą powstałą na podstawie przyzwyczajenia i nie ma żadnych logicznych racji dla swej konieczności.
Immanuel Kant: „przewrót kopernikański w filozofii”, aprioryczne formy poznawcze oglądu zmysłowego, aprioryczne kategorie umysłu, etyka obowiązku (imperatyw kategoryczny)
„Przewrót kopernikański”w filozofii - takim mianem określał I. Kant swoje znaczenie w filozofii, porównując się do pracy odkrywczej Mikołaja Kopernika. Krytykował dotychczasową filozofie uznając, że najważniejsze jest pytanie o warunki i możliwości uprawiania filozofii. Według filozofa refleksja nad teorią poznania powinna poprzedzać refleksję metafizyczną. Kanta interesowały odpowiedz na pytanie, które nazwał „transcendentalnego”. Pytał o: sposób tworzenia się naszej wiedzy na temat rzeczywistości, jaką jest relacja między podmiotem, a przedmiotem, o tym jak doświadczenia zmysłowe umożliwiają tworzenie sądów. Teoria I. Kant ma charakter aprioryczny bowiem filozof odwrócił relacje między przedmiotem, a podmiotem podkreślając rangę podmiotu.
aprioryczne formy poznawcze oglądu zmysłowego -
aprioryczne kategorie umysłu -
Imperatyw kategoryczny - zasada etyczna, którą można sformułować m.in. w sposób następujący: "należy postępować zawsze wedle takich reguł, co do których chcielibyśmy, aby były one stosowane przez każdego i zawsze". Termin filozoficzny utworzony przez Immanuela Kanta jako skutek poszukiwań bezwzględnie ważnego prawa, dotyczącego każdej osoby, które nie musiałoby być usprawiedliwione przekonaniami religijnymi.
Cztery słowa komentarza:
- jeżeli piszę np. w ten sposób: „Epikureizm: twórca szkoły, cztery choroby duchowe unieszczęśliwiające człowieka i cztery lekarstwa na te choroby; epikurejski ideał szczęścia”, oznacza to, że wszelkie inne zagadnienia z Epikureizmu na egzaminie nas nie interesują, i nie trzeba czytać nic ponadto na temat Epikureizmu. Tak samo z innymi pytaniami. Starałem się określić bardzo szczegółowo zagadnienia egzaminacyjne, żebyście Państwo wiedzieli z czego się przygotować.
- w dwóch pierwszych zagadnieniach w nawiasie znajduje się adnotacja "(patrz skrypt)". Chodzi o to, że zagadnień tych powinni się Państwo uczyć na podstawie skryptu z pierwszego wykładu, który Państwu obiecałem, a nie na podstawie „Historii filozofii” Tatarkiewicza. Skrypt jest jeszcze nie gotowy, ukończę go na pewno przed świętami i wtedy umieszczę pod adresem mailowym kursu z filozofii oraz na "moodlach" (postaram się jutro bądź pojutrze). Do pozostałych zagadnień obowiązują notatki z wykładu i lektura „Historii filozofii” Tatarkiewicza.
- egzamin w terminie zerowym odbędzie się na ostatnich zajęciach przed sesją.
- co do formy egzaminu: jeszcze nie mam przygotowanych pytań, ale sądzę, że na egzaminie pojawią się zarówno zadania typu "uzupełnij zdanie", pojawią się z pewnością pytania, na które trzeba będzie odpowiedzieć w jednym bądź w kilku zdaniach i - tak jak obiecałem - pojawi się jedno bądź dwa pytania, na które trzeba będzie odpowiedzieć szerzej (ale nie zbyt szeroko - maksymalnie 10 - 12 zdań), tzn. wykazać się umiejętnością interpretacji, czy wypowiedzenia własnego zdania na dany temat.
4