1. Pojęcie socjalizacji:
Socjalizacja to proces, a zarazem mechanizm wyznaczający dany typ społecznego uczestnictwa jednostki. Jest to proces nabywania przez jednostkę systemu wartości, norm oraz wzorów zachowań, obowiązujących w danej zbiorowości. Socjalizacja trwa przez całe życie człowieka, lecz w największym nasileniu występuje, gdy dziecko rozpoczyna życie w społeczeństwie. Socjolog z kolei oprócz mechanizmu przekazu kultury w socjalizacji dostrzega przyczynę podobieństw i regularności zachowań członków zbiorowości społecznej oraz mechanizm utrwalania porządku społecznego. W procesie socjalizacji największą rolę odgrywają rodzice, później także wychowawcy i rówieśnicy oraz instytucje (takie jak szkoła czy kościół). Wpływ socjalizacyjny na człowieka ma również grupa rówieśnicza, grono przyjaciół, organizacje do których należy, miejsca- w których pracuje, a nawet to co czyta
i ogląda na ekranie telewizora, czy bilbordach reklamowych. Na drodze socjalizacji człowiek uczy się podstaw interakcji społecznych, poznaje społeczne normy postępowania, wartości, nabywa umiejętność posługiwania się przedmiotami i kształtuje swoją osobowość.
W toku socjalizacji człowiek poznaje umiejętności, leżące u podstaw interakcji społecznych, takie jak zdolność rozumienia znaków, przekazów, w tym języka oraz symboli. Umiejętności te dotyczą także prawidłowej interpretacji zachowań innych ludzi. Człowiek dostrzega także normy i wzory zachowań, określone wzory zaspakajania biologicznych potrzeb i popędów oraz wzory reakcji emocjonalnych. Przez to uczy się, jak zachowywać się w określonych sytuacjach i jak te sytuacje rozpoznawać.
Geneza socjalizacji oraz jej zarys historyczny:
Termin socjalizacja pojawia się zarówno w literaturze, jak i publicystyce, rozważaniach filozoficznych oraz w twórczości naukowej. Za genezę pojęcia socjalizacji (uspołecznienia) uważa się twórczość starogrecką, np. refleksję filozoficzną nad istotą życia społecznego wg Demokryta. Demokryt twierdził, że ludzie stają się istotami „uspołecznionymi” ku własnemu pożytkowi, tym samym wskazując bardzo istotną rolę środowiska w kształtowaniu społecznej natury człowieka. Wybitne znaczenie dla wczesnego rozwoju koncepcji socjologii miał E. Durkheim, który przypisywał jej kluczowe znaczenie w kształtowaniu rozwoju istoty społecznej człowieka. Według Durkheima podstawowym warunkiem społecznej obecności ludzkich jednostek jest uwewnętrznienie przez nie norm regulujących stosunki międzyludzkie i uformowanie ich przez układ w którym uczestniczą, czyli wyobrażeń zbiorowych. W ujęciu Durkheima socjalizacja to mechanizm wymuszający na jednostce przystosowania się do społecznych oczekiwań, a także zdobycie przez nią wiedzy i umiejętności niezbędnych do podjęcia i pełnienia oczekiwań związanych ze społecznym podziałem pracy. Ujmował więc on socjalizację w kategoriach mechanizmu gwarantującego istnienie społeczeństwa, jego integrację przez pokolenia, a jednocześnie umożliwiającego zachowanie cech specyficznych, wyróżniających je spośród innych.
Socjalizacja - uspołecznienie jako proces kształtowania osobowości społecznej:
Proces uspołeczniania, to proces wchodzenia jednostki w kulturę, a jednocześnie kształtowanie się jej osobowości społecznej (zdobywanie przez nią dojrzałości społecznej). Proces stawania się człowiekiem, jako istotą społeczną jest funkcją doświadczenia społeczno-kulturalnego. Osobowość każdego człowieka kształtuje się
i funkcjonuje w ten sposób, że wzory osobowe składające się na kulturę ogólną i subkultury różnych kręgów środowiskowych determinują przebiegający u jednostki proces uczenia się i pełnienia rozmaitych ról społecznych w czynnościach oraz stosunkach międzyludzkich. Osobowość jest określana jako wynik procesu uspołecznienia (socjalizacji). Społeczna osobowość jednostki to suma wszystkich ról, które pełni dana jednostka w społeczeństwie.
Głównym atrybutem osobowości jest więc rozmaicie rozumiana rola społeczna, dopełniana innymi komponentami takimi jak: stan socjalny czy funkcja społeczna.
Rodzaje socjalizacji:
Ze względu na różnicę przebiegu socjalizacji, wyróżniamy socjalizację pierwotną oraz socjalizację wtórną. Niekiedy pojawia się również potrzeba resocjalizacji, czyli wymazanie rezultatów wcześniejszej socjalizacji (oduczenia) dotychczas przyswojonych wartości, norm
i wzorców zachowań oraz nauczenia nowych.
Socjalizacja pierwotna to socjalizacja, którą człowiek przechodzi w dzieciństwie i dzięki której staje się członkiem społeczeństwa. W jej toku uczy się elementarnych wzorców, zachowań oraz ról społecznych. Uczy się tego, że jest dzieckiem, jest świadomy swojej płci, poznaje zasady życia obowiązujące w społeczeństwie. W socjalizacji pierwotnej człowiek uczy się abecadła społecznego. Jest to najważniejszy proces w życiu społecznym jednostki. W procesie socjalizacji pierwotnej kształtuje się charakterystyczna dla danej grupy osobowość podstawowa. Przebywa ona w atmosferze nasyconej uczuciami, dlatego ważna jest silna więź emocjonalna pomiędzy rodzicami, a dziećmi. Rodzice są przekazują dziecku wiedzę o otaczającym świecie oraz zasadach na nim panujących. Dziecko powiązane jest z rodzicami silną więzią emocjonalną. Związek ten sprawia, że dziecko bardzo łatwo przywiązuje się do rodziców oraz naśladuje zaobserwowane u nich wzorce zachowań. Dla dziecka świat istniejący to świat wykreowany i ukształtowany przez jego rodziców. Dlatego właśnie bardzo duże znaczenie ma to, jak oni go doświadczają, postrzegają i oceniają. Dziecko, czy chce czy nie- żyje w świecie zdefiniowanym przez swoich rodziców. Socjalizacja pierwotna kończy się w momencie pojawienia się uogólnionego innego, kiedy dziecko odkrywa nowe ogólnospołeczne zasady, zupełnie inne niż te przekazane przez rodziców.
Socjalizacja wtórna dotyczy jednostki, która ma za sobą socjalizację pierwotną, czyli zna abecadło życia społecznego. Socjalizacja wtórna uczy jak się nim posługiwać. Bardzo ważną część tej nauki zdobywa się w szkole. Socjalizacja wtórna wprowadza człowieka w poszczególne segmenty życia społecznego. Człowiek nabywa w ten sposób wiedzę niezbędną do odgrywania ról w ich obrębie. W procesie socjalizacji wtórnej uczy się jak być uczniem, kolegą, fryzjerem czy piłkarzem. W socjalizacji wtórnej człowiek ma do czynienie z wieloma światami społecznymi oraz różnorodnymi propozycjami ich interpretacji, wśród których może wybierać. Na jego wybory w dużym stopniu ma wpływ socjalizacja pierwotna. W socjalizacji wtórnej człowiek może decydować o tym, kto będzie dla niego innym znaczącym. W socjalizacji wtórnej często dąży się do naśladowanie mechanizmów socjalizacji pierwotnej i stosuje techniki pozwalające zabarwić ją emocjonalnie.
Resocjalizacja to proces, którego celem jest przemiana człowieka, a mianowicie wymazanie z jego świadomości dotychczasowego obrazu świata oraz siebie samego. Jest to przebudowa osobowości i zmiana tożsamości. Aby zjawisko resocjalizacji okazało się skuteczne musi, podobnie jak w socjalizacji pierwotnej powstać silna więź emocjonalna.
Wspomniane komponenty najlepiej obrazuje uniwersalny model kompetencji społecznego uczestnictwa jednostki:
komunikacyjny-Orientacja i stosowanie wszystkich wzorów komunikowania się występujących w danej kulturze (werbalnych, sygnałowych znakowych,, porozumiewanie się językiem mówionym oraz pisanym.
Percepcyjny Orientacja i internalizacja wszystkich wzorów doświadczania świata i siebie, występujących w kulturze danego układu społecznego, ich utrwalanie w świadomości jednostki oraz odtwarzanie w nowych sytuacjach ( rozumienie dźwięków, identyfikacja kolorów).
Ekspresywny -Orientacja i utrwalanie w swoich zachowaniach i reakcjach wzorów zachowań sygnalizujących stany emocjonalne jednostki w danej sytuacji( zabawa, kibicowanie).
Orientacyjny (poznawczy) Opanowanie pewnego zasobu wiedzy, który umożliwia jednostce orientacje w świecie oraz efektywne pełnienie ról np. zawodowych (orientacja wiedzy praktycznej, naukowej).
Interakcyjny- Orientacja i kulturowych wzorów, norm regulujących zachowania jednostki wobec siebie i innych uczestników życia społecznego (zachowanie dystansu pomiędzy podwładnym a przełożonym czy osobnikami odmiennych płci).
Sprawnościowy -Orientacja i opanowanie przez jednostkę kulturowych wzorców opanowania przez nią własnego układu mięśniowo-szkieletowego do rozwiązywania przez nią poszczególnych sytuacji (zawiązywanie sznurowadeł).
Identyfikacyjny- Uwewnętrznianie przez jednostki wzorów tożsamości indywidualnej, kategorialnej (płciowej) i grupowej.
2. Fazy socjalizacji:
Z założenia wynika, iż proces socjalizacji polega na kształtowaniu osobowości społecznej jednostki. Polega on na skupieniu badań nad procesem na wcześniejszych okresach życia człowieka, a w szczególności nad dziećmi i młodzieżą. Współcześni badacze coraz większą uwagę zwracają na najwcześniejszy okres życia, jakim jest niemowlęctwo.
Z ogólnych przekonań wynika, że pomimo tego iż proces socjalizacji z reguły trwa całe życie, to jednak najwcześniejsze doświadczenia pozostawiają w nim znaczący ślad. Przy formowaniu kolejnych faz dominujące znaczenie ma zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych, bezpieczeństwa (piramida Maslowa). Już w pierwszych miesiącach swojego życia niemowlę potrafi odbierać przeróżne bodźce pochodzące ze środowiska zewnętrznego. Tym samym zaczyna je rozróżniać oraz sygnalizować ich brak płaczem, czy krzykiem a dostatek śmiechem. Kluczową rolę w tym procesie odgrywa pozycja matki oraz bezpośredni z nią kontakt. Bardzo ważna jest obecność matki przy dziecku, gdyż pomiędzy tymi jednostkami od najmłodszych lat powstaje most interpersonalny, który jest podstawą wszelkich przyszłych związków. Dziecko przywiązuje się do stopniowo otaczających ludzi, komunikuje się z otoczeniem a także zaczyna rozumieć oraz interpretować poszczególne typy zachowań i zaistniałe sytuacje.
W okresie dzieciństwa występuje naśladownictwo, czyli kopiowanie zaobserwowanych modeli zachowań, a także indywidualne sposoby przyjmowania ról. Dzięki doświadczeniom dziecko wchodzi w relacje z innymi ludźmi oraz samo się zmienia. Wszystkie te procesy odbywają się w kręgu rodziny lub grupy rówieśniczej. Na tym etapie jednostka przyswaja główne i podstawowe informacje oraz umiejętności niezbędne do sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie.
Na tych etapach zachodzi tzw. socjalizacja pierwotna. W miarę dorastania rozszerza się przestrzeń zdobywania doświadczeń życiowych przez człowieka, gdyż pojawiają się wszelkiego rodzaju instytucje (szkoła, media, służba zdrowia) z którymi dana jednostka wchodzi w interakcje. W tym rozumieniu następuje kolejny etap socjalizacji, zwany socjalizacją wtórną (zwany także socjalizacją dorosłych). Jest to zasadniczo nigdy nie kończący się etap socjalizacji jednostki. Obejmuje on wiek młodzieńczy i dorosłość, która ściśle wiąże się z poznawaniem złożonej struktury świata społecznego oraz poszczególnych wariantów życia. Jedną z istotnych cech socjalizacji wtórnej powinna być znajomość postaw, norm, wartości i wzorów zachowań funkcjonujących w kulturze grupy, do której przygotowuje się dana jednostka. Proces socjalizacji odbywa się
w konkretnej przestrzeni społecznej oraz konkretnym czasie historycznym. Przede wszystkim dominuje przekonanie o prymacie dzieciństwa nad resztą etapów rozwoju człowieka.
MECHANIZMY SOCJALIZACJI
Socjalizację, bądź też uspołecznienie definiuje się w socjologii jako proces, „w którym istota biologiczna zwana człowiekiem staje się istotą społeczną.”, a więc po pierwsze jest to proces akulturyzacji, czyli „wchodzenie w kulturę” danego społeczeństwa, po drugie zaź proces kształtowania się osobowości społecznej. Pedagogowie uznają proces przystosowania społecznego jako spontaniczny, a nie jak w przypadku wychowywania- działalność celową i planowaną.
Antonina Kłosowska, w swoim artykule pt. „Człowiek poza społeczeństwem” rozważa problem odmienności pomiędzy stanem zwierzęcym a ludzkim, a także pokazuje krytyczne momenty w uspołecznianiu człowieka. Wyjaśnia ona istotę człowieczeństwa poprzez analizę układów społecznych i ich zmian. Kłosowska zastanawia się, czy istota ludzka dojrzewająca poza społeczeństwem, ulegająca jedynie wpływom naturalnym, mogłaby wykształcić w sobie cechy charakterystyczne dla ludzi. Na przykładach dzieci, które pozbawione były kontaktów ze społeczeństwem ludzkim udowadnia, że rozwój człowieka odizolowanego od wpływów tego społeczeństwa jest niemożliwy.
Według Antoniny Kłosowskiej rolą człowieka jest tworzenie kultury, organizowanie życia gospodarczego oraz zwyciężanie sił przyrody. Działania te realizowane są w naturalnym toku i spontanicznym rozwoju. Według teologicznej koncepcji, rola ta wyznaczona jest człowiekowi z woli najwyższej istoty rządzącej światem oraz wynika ze związków łączących go z bytem nadprzyrodzonym.
Druga naturalistyczna koncepcja człowieka nie szuka metafizycznych argumentów dla tłumaczenia właściwości ludzkich. Według niej w dziedzinie biologicznego wyposażenia człowieka tkwi wyjaśnienie wszystkich manifestowanych przez niego w ciągu życia cech i całej jego społecznej i kulturalnej działalności.
Socjologiczna koncepcja człowieka przeciwstawia się zarówno koncepcji teologicznej jak i naturalistycznej, a została sformułowana przez Marksa. Socjologia XX wieku dąży do wyjaśnienia zachowania się człowieka poprzez analizę układu stosunków społecznych i ich zmian. Chcąc określić rolę czynników społecznych w kształtowaniu się cech, które stanowią o człowieczeństwie, za punkt wyjścia można wziąć pytanie: czy istota ludzka dojrzewająca poza społeczeństwem, ulegająca wyłącznie naturalnym wpływom mogłaby wykształcić w sobie te cechy? Jedyną bezpośrednią drogą poznania, jak zachowuje się istota ludzka, żyjąca poza wszelkim społeczeństwem, stanowi obserwacja osobników wychowanych w zupełnej izolacji. Względy humanitarne wykluczają możliwość czynienia eksperymentów tym zakresie, jednak zdarzają się przypadki odnajdywania dzieci, które w wyniku niefortunnego zbiegu okoliczności zostały usunięte od najwcześniejszego okresu życia poza zasięg wpływów społecznych. Te przypadki mogą posłużyć za materiał pozwalający określić, jak odbija się na istocie ludzkiej jej wczesne wyłączenie poza zakres społecznych kontaktów.
Jednym z takich przypadków był chłopiec zwany Islandzkim.
„Chłopiec zwany Islandzkim, znaleziony został pośród owiec. Miał on ciało owłosione i skórę zgrubiałą, niewrażliwą na ukłucia cierni i ostre kamienie. Nie umiał mówić, beczał natomiast jak owce, pośród których przebywał. Na ludzi nie zwracał uwagi i nigdy nie przyzwyczaił się do ich towarzystwa.
Kolejny przypadek to dziewczynka z Songi, w przypadku której zabiegi pedagogiczne odniosły pomyślniejsze rezultaty.
„W momencie, gdy wyszła ona z lasów w okolicy miasta, liczyła około 9 lat. Była widocznie przyzwyczajona do walki ze zwierzętami, gdyż z łatwością obroniła się przed psem, który się na nią rzucił, zabijając go kijem trzymanym w ręku. Odznaczała się nadzwyczajną zręcznością, bez trudu wspinała się na drzewa i dachy domów, rękami łapała ryby w wodzie, które jadła na surowo. Rozwój jej inteligencji pozostawał natomiast natomiast ostrym kontraście ze sprawnością fizyczną: dziewczynka nie umiała mówić, wydawała tylko urywane okrzyki przypominające nawoływanie zwierząt. Po latach pobytu w klasztorze, do którego ją oddano, nauczyła się jednak francuskiego i zaznajomiła się z robótkami ręcznymi i zajęciami domowymi.”
Innym przypadkiem dziecka, wychowanego w skrajnej izolacji jest Anna. Była nieślubnym dzieckiem farmera i do czasu odkrycia przez opiekunkę społeczną żyła w domu swej matki na farmie. Dziadek jej, który był człowiekiem surowym i bezwzględnym nie zgodził się na przebywanie dziecka w swym domu, przez co Anna została umieszczona w domu dziecka. Do wieku 5,5miesięcy przebywała w różnych domach dziecka, jednak po pewnym czasie matka nie mając pieniędzy na opłacanie jej pobytu w prywatnych instytucjach opiekuńczych, zabrała ją na farmę. W obawie przed gniewem ojca, ukrywała dziecko w izdebce na poddaszu. W pomieszczeniu tym, Anna przebywała bezustannie przez 5lat,nie stykając się z nikim poza własną matką, której dbałość o dziecko ograniczała się do minimum niezbędnego do utrzymania go przy życiu. Jedyny pokarm, jaki otrzymywała Anna było mleko. Jej posłanie i ubranie było brudne, świadczące o zupełnym zaniedbaniu. Dziewczynkę rzadko poruszano z miejsca, niczego jej nie nauczono, podniety docierające do niej z zewnątrz były znacznie mniejsze niż te, jakie odbiera dziecko w tym okresie życia, wychowujące się w normalnych warunkach. Przypadek Anny pokazuje, że skrajna izolacja dziecka w ważnym okresie rozwoju pociąga za sobą poważne skutki, odbijające się na jego stanie fizycznym i psychicznym. W momencie odnalezienia Anna, mająca już niemal sześć lat nie umiała chodzić, samodzielnie jeść, nie mówiła, nie rozumiała najprostszych poleceń ani nie rozpoznawała osób. Dziewczynka została umieszczona w domu dziecięcym dla dzieci opóźnionych w rozwoju. Stan Anny podczas pobytu w domu przedstawia następujący opis:
„Anna przechadza się bez celu, od czasu do czasu rytmicznie poruszając rękami, wydając gardłowe dźwięki i cmokając. Ogląda własne dłonie, jak gdyby widziała je po raz pierwszy. Zapomina o przedmiocie trzymanym w ręku, błądząc po pokoju. Całkowity brak mowy.”
„Badania przeprowadzone w pięć miesięcy później (w wieku 8lat i paru miesięcy) ustaliły jej wiek inteligencji na 19miesięcy. Badania lekarskie stwierdziły, że Anna posiada normalny wzrok i słuch. Pod względem rozwoju mowy znajdowała się w stadium gaworzenia.”
„ W wieku lat 9 Anna zaczęła mówić. Posługiwała się wprawdzie bardzo ograniczonym zasobem zdań, czyniła jednak niekiedy próby nawiązywania dłuższych rozmów. Umiała nazywać po imieniu opiekunów i potrafiła wypełniać drobne polecenia. Dbała też o własną toaletę, czyściła zęby, zaścielała łóżko. Nabywała, zatem wiele przyzwyczajeń cywilizowanej ludzkiej jednostki i pod wieloma względami stała się podobna do normalnego dziecka”
„Podczas następnego roku Anna nie poczyniła dużych postępów: jej śmierć w wieku lat dziesięciu i pół przerwała obserwację. W ciągu czterech lat, dzielących moment jej odnalezienia i przywrócenia społecznym oddziaływaniom od jej śmierci, Anna uległa w znacznej mierze procesowi uspołecznienia i uczłowieczenia, nie osiągnęła jednak normalnego poziomu rozwoju.”
Na podstawie analizy tych kilku przypadków wyraźnie widać, że fakt narodzenia się ludzką istotą nie wystarcza do osiągnięcia człowieczeństwa. Socjologowie zwracają szczególną uwagę na kształtujący wpływ społecznych oddziaływań, którym ulega młodzieńcza jednostka. Przykłady „dzikich dzieci” oraz inne przypadki skrajnego odosobnienia, wykazują dobitnie, czym staje się istota ludzka pozbawiona od dzieciństwa wpływów społecznych i pozostawiona tylko działaniu procesu naturalnego dojrzewania. Przykłady te pokazują również fakt, jak ważna jest rola wpływów społecznych w procesie kształtowania się osobowości ludzkiej.
SOCJALIZACJA JAKO PROCES KSZTAŁTOWANIA SIĘ OSOBOWOŚCI SPOŁECZNEJ
Pojęcie „osobowość” stosowane jest zarówno w języku potocznym, jak i filozofii, antropologii, historii, psychologii, socjologii oraz wielu innych naukach humanistycznych. W odmienny sposób osobowość rozpatrywana jest przez filozofów, psychologów i socjologów. Osobowością człowieka zajmuje się głównie psychologia, socjologia zaś analizuje jedynie osobowość społeczną. Posługując się pojęciem osobowości socjologowie poszukują wyjaśnień swoistości działań określonych zbiorowości ludzkich. Socjologowie podobnie jak psychologowie dążą na ogół do sformułowania takich definicji osobowości, które pozbawione są treści oceniających, ale czynią z niej kategorię użyteczną zarówno teoretycznie, jak i w praktyce. Socjologów interesuje przewidywanie zachowań całych zbiorowości ludzkich, grup, organizacji czy makrosystemów społecznych. Socjologa interesują cechy jednostek, które powtarzają się w ramach określonej zbiorowości społecznej i są dla niej charakterystyczne. Są to cechy, które w danym typie zbiorowości mogły się pojawić i rozpowszechnić. Propagowane przez socjologów definicje osobowości często akcentują społeczne uwarunkowania właściwości psychiki człowieka.
Wśród czynników mających wpływ na kształtowanie się jednostki wyróżnia się uwarunkowania biogenne, psychogenne i socjogenne.
Pojęcie „socjalizacja” może być stosowane przez socjologów w dwojaki sposób- w szerszym lub węższym znaczeniu. W przypadku węższego znaczenia pojęcie to odnosi się do wczesnych faz rozwoju jednostki, a więc dzieciństwa oraz wczesnej młodości. W szerszym znaczeniu socjalizacja obejmuje całokształt procesów wzajemnych oddziaływań jednostki i jej środowiska. Proces ten trwa przez całe życie i dotyczy zarówno przyswajania sobie wymogów tego środowiska i przystosowanie się do nich, jak i przekształcanie tego środowiska pod wpływem własnych działań.
Wpływ socjalizacji na rozwój osobowości jednostki dotyczy jej wszystkich elementów składowych:
Jednostka uczy się społecznie pożądanych sposobów kierowania swoimi popędami,
Jednostka uczy się sposobów posługiwania się różnymi przedmiotami oraz uzyskuje sprawności techniczne, które są niezbędne do życia w danym społeczeństwie.
Człowiek staje się zdolny do podejmowania obowiązujących w określonej społeczności sposobów komunikowania się z innymi ludźmi, przede wszystkim poprzez opanowanie języka, zdolności rozumienia symboli danej kultury i posługiwania się nimi w celu wyobrażenia swoich myśli
W jednostce kształtują się sposoby odczuwania i wyrażania emocji
Jednostka staje się zdolna do odgrywania różnych ról społecznych oraz przyswaja sobie wzory osobowe narzucane przez otoczenie społeczne i kulturowe ideały osobowości w trakcie wychowania
Wpływ socjalizacji na jednostkę może być pozytywny lub negatywny, zależnie od treści norm, wzorów osobowych, zasad postępowania oraz hierarchii wartości aprobowanych przez określoną grupę.
Uspołecznienie rozumiane jako proces i efekt stawania się pełnym członkiem danej grupy oznacza proces kształtowania się społecznej osobowości jednostki, w rozpatrywaniu, którego bierze się pod uwagę czynniki kulturowe, społeczne i sytuacyjne.
Można wyróżnić różne mechanizmy oddziaływania na jednostkę w procesie socjalizacji. Najprostszym mechanizmem jest uczenie się pod wpływem kar i nagród. Proces uczenia się sprawia, że osobowość człowieka odznacza się pewną stałością i możliwe jest wyjaśnianie i przewidywanie jego zachowań na podstawie doświadczeń w przeszłości. Podczas socjalizacji w okresie dzieciństwa, szczególnie duży wpływ wywierają mechanizmy naśladownictwa, które polegają na odwzorowywaniu zachowań innych. George Herbert Mead wyróżnił dwa mechanizmy kształtowania osobowości w procesie socjalizacji odznaczające się odmiennym sposobem pojmowania ról. Pierwszy to zabawa, w której dziecko naśladuje dorosłych, drugi to gra gdzie obowiązują określone reguły i normy postępowania przypisane do określonych ról. Przyjmując nowe role, człowiek dopasowuje je nie tylko do swoich wcześniejszych ról, ale również do siebie samego: do swoich zamiłowań, zdolności, a więc do swojej osobowości. Osobowość ma także wpływ na sposób odgrywania danej roli. Wpływ osobowości na role jest łatwo dostrzegalny i oczywisty. Psycholodzy wskazują, że człowiek, ucząc się ról, przyswaja je sobie jako część swojego ja i czyni je elementami struktury własnej osobowości.
Człowiek przychodzi na świat z określonymi cechami psychofizycznymi, na których podłożu, w procesie socjalizacji, kształtuje się osobowość. Podstawą socjalizacji jest uczenie się, gromadzenie wiedzy i doświadczeń, aktywne przystosowywanie się do wymogów społeczeństwa. W toku socjalizacji społeczeństwo wyposaża człowieka w określony zasób wiedzy i umiejętności, oraz wyrabia w nim pewne nawyki i mechanizmy regulujące jego postępowanie. Na mechanizmy te składają się trzy elementy:
Potrzeby
Podstawy
Normy
Formowanie się osobowości oraz wczesna socjalizacja odbywa się w grupach pierwotnych, którymi są: rodzina, grupa rówieśnicza oraz społeczność lokalna. Rodzina wywiera wpływ na jednostkę od chwili urodzenia przez cały okres dzieciństwa, w którym organizm i psychika są najbardziej plastyczne i podatne na wpływy. Rodzina jest podstawową grupą, zaspokaja potrzeby materialne, zapewnia poczucie bezpieczeństwa oraz nadaje jednostce pozycję społeczna.
Standaryzacja socjalizacji
Formy i treści przekazywane w procesie socjalizacji, a szczególnie treści, określają ogólną postać dynamiki i kwalifikacji społecznej, która znajduje odzwierciedlenie również w jej teoretycznych próbach rozstrzygnięcia tego, jaka postać procesu socjalizacji jest społecznie akceptowana ,spodziewana i nagradzana, a jaka zyskuje społeczną negację- czego w konsekwencji jest wyłączenie jednostki. Tą pierwszą więc- odebraną pozytywnie postać w procesie socjalizacji w literaturze określamy mianem normalnej, typowej, standardowej czy pomyślnej, drugą- określamy mianem zaburzonej, nienormalnej, ułomnej czy demoralizującej i w konsekwencji wykluczającej jednostkę z uczestnictwa w formach jej społecznej obecności.
Problem standaryzacji procesu socjalizacji jest rozpatrywany na różnych poziomach społecznych jednostki i jej doświadczeń życiowych. W pierwszej kolejności rozpatrywane są układy rodzinno- sąsiedzko- lokalne, następnie w zakresie grup wyznaniowych, narodowych, aż w końcu grup i instytucji w skali społeczeństwa globalnego, czyli państwowego, międzynarodowego. Standaryzacja tego procesu następuje wraz z uczestnictwem społecznym jednostki, początkowo w grupie rodzinno- sąsiedzkiej i najczęściej wyznaniowej (czynnikiem jest tu obyczaj czy kultura tradycyjna), następnie w procesie edukacji szkolnej.
Czynnikiem standaryzującym proces socjalizacji są rozstrzygnięcia formalno- prawne egzekwowane instytucjonalnie( w tym także udział kontroli społecznej, ścigania, osadzania, wymuszania obowiązków obywatelskich, np wojsko.
Socjalizacja dysocjacyjna, niepomyślna czy zaburzona, stanowi przedmiot zainteresowania nie tylko praktyki społecznej lecz też instytucji i działań zmierzających do zminimalizowania lub wykluczenia czynników ją wywołujących. Wszystkie te działania stanowią przedmiot zainteresowania nauk prakseologicznych podejmujących próby konstruowania teorii opisujących i wyjaśniających tą postać procesu socjalizacji. Im bardziej precyzyjnie są określane warunki i same procesy socjalizacji tym skuteczniej można stosować interwencje. Samo interweniowanie w procesy socjalizacji wiąże się z koniecznością zadania istotnych pytań nie tylko o sposoby oddziaływania i ich rzeczywistą skuteczność ale w wielu przypadkach również o ich zasadność.
Jaki jest cel działań interwencyjnych w sferze wychowania?
Jest to przede wszystkim wydobycie i umocnienie jednostkowych kompetencji działania i ich społeczne wspieranie. Cel ten można osiągnąć za pomocą różnych sposobów, np. ćwiczenia zachowań czy poradnictwo.
Działania interwencyjne, które mają istotne znaczenie dla przebiegu procesu socjalizacji, skoncentrowane są wokół następujących aspektów:
W pierwszej kolejności- w Instytucjach takich jak przedszkola i szkoły, wychowawcy powinni posiadać umiejętność zdiagnozowania i zidentyfikowania różnorodnych objawów zachowania problemowego, a także powinni posiadać zdolność do oszacowania przejawów sytuacji powodującej stres czy kryzys. Z taką umiejętnością powinna łączyć się praktyczna zdolność właściwego zastosowania wiedzy. Połączenie tych czynników składa się na kompetencje wychowawcy.
Drugi z aspektów to dostrzeżenie w dziecku i młodym człowieku podmiotu działania i odpowiedzialnej osoby, potencjalnie zdolnej, dzięki stosowaniu pomysłowych sposobów pozwalających urzeczywistnić zamierzone cele. W rezultacie wychowawca nie musi stosować innych form wpływu niż przedstawienie argumentów precyzujących cele, środki i konsekwencje działania. Interwencje wychowawcy mają wywołać pojawienie się u wychowanka umiejętności podejmowania własnych decyzji.
Trzeci z aspektów to zagwarantowanie dziecku i dorastającej jednostce osiągnięcia zdolności do podjęcia działania jak i doświadczenia tożsamości. W przypadku zachowań trudnych ,dzieci i młodzież powinni otrzymać czasową pomoc- aż do momentu uzyskania zdolności do kierowania własnymi działaniami. Nauczyciele i wychowawcy powinni więc stosować swoje umiejętności w taki sposób, by prowadziła do tworzenia się kompetencji wychowanka lub też by zostały przywrócone jeśli wcześniej zostały utracone. Wychowawcy powinni występować w roli opiekunów i doradców- udzielać rzeczywistej pomocy wychowankom w zakresie wyuczenia ich sprawności i zadbania o samych siebie.
Kolejny z aspektów- wysiłek wychowawcy musi być skierowany nie tylko na osobę wychowanka lecz w równej mierze na jego społeczne i materialne środowisko. Chodzi o stworzenie takich warunków środowiskowych, które sprzyjają konfrontacji jednostki z wymaganiami życia. Jeśli natomiast nie ma takiej możliwości rozwoju, przedszkole i szkoła powinny odgrywać rolę zastępczą uzupełniając braki.
Aspekt szósty: każda forma interwencji stosowana wobec wychowanka jest stwarzaniem możliwości rozwijania zachowań, dzięki którym dzieci i młodzież będą zdolni do efektywnej i twórczej interakcji z wymaganiami środowiska. W procedurach interwencyjnych należy uwzględnić: wychowawców, nauczycieli oraz personel instytucji wychowawczych jako jedną grupę. Powyższe odniesienia dotyczą również rodziców. Wiąże się to najczęściej z konfliktami między rodzicami a dziećmi, które wynikają z aspiracji rodziców dotyczących nauki dzieci, oczekiwań wobec dziecka co do spędzania czasu wolnego oraz doboru przyjaciół wśród rówieśników. Trudne zachowania również uznawane są często jako brak lub nieodpowiedni kontakt między bliskimi. Interwencja rodziny jest więc bardzo ważna zarówno w sferze społecznej, psychologicznej i wychowawczej dziecka.
Kontrola spoleczna.
Zycie czlowieka mozna uznac za pelne swobody, ale jezeli zwrocic blizsza uwage na definicje tego slowa nie jest to swoboda bezgraniczna. Istnieja bowiem granice, ktorycz przekroczenie powoduje ze sytuacja czy rola staja sie calkowicie nierozpoznawalnymi, co oznacza zalamanie sie mozliwosci porozumiewania sie, a wraz z nia porzadku spolecznego i zapanowanie powszechnego chaosu. Za wyznaczanie granic swobody oraz ich respektowanie odpowiedzialna jest kontrola spoleczna.
Kontrola spol.- w najszerszym i najstarszym w socjologii znaczeniu to wszelkie mechanizmy uruchamiajace, a niekiedy i wymuszajace wspoldzialanie, ktore utrzymuje porzadek w spoleczenstwie. Prosciej: my kontrolujemy i jesteśmy kontrolowani. Punktem odniesienia są wzory wzorce. Wzór, standard zderza się z rzeczywistością i okazuje się że postępowanie nie mieści się w tej normie. Przejawem kontroli spolecznej jest sankcja, czyli każda reakcja na zachowanie-pozytywna i negatywna.
Kontrola wielu osobom kojarzy sie z przykrymi presjami zewnetrznymi, ktore mozna uosobic do kontrolera w tramwaju wymierzajacego kare za jazde bez biletu. Mimo ze tego typu formy kontroli sa najczesciej zauwazalnym i odczuwalnym nie sa one najwazniejsze dla porzadku spolecznego, jedynie do jego podtrzymywania i kierowania. Zewnetrzna kontrola spol opiera swoje dzialania na wyspecjalizowanym aparacie, ktorego najwazniejsza czescia sa sady i policja, jest wprawdzie najbardziej widoczna ale nie najistotnijsza dla zapewnienia porzadku spolecznego. Jest ona tym mniej potrzebna im bardziej jednolita jest zbiorowosc i im mniej zroznicowana jest jej kultura, a tym samym im bardziej harmonijny i jednolity systrm tworza wartosci i wzory zachowan przekazywane w toku sobjalizacji wtornej i pierwotnej.
W tworzeniu sie porzadku spolecznego zasadnicza role odgrywa proces instytucjonalizacji. Sa to instytucje i instytucjonalizacja dzialan ludzkich. Kontroluja one dzialania ludzkie, narzucaja wzory postepowania, reguly spoleczne, normy i wartosci, ktore nakazuja zachowywac sie w okreslony sposob. Okreslane sa jako jeden z wielu obowiazujacych i mozliwych kierunkow dzialania.
Aby zachowywac sie i dzialac zgodnie z instytucjonalizowanymi wzorami, nalezy te wzorce doglebnie poznac. Dlatego tez innym podstawowym mechanizmem kontroli spolecznej jest proces socjalizacji polegajacy na skutecznym i doglebnym internalizowaniu przekazywanych wartosci, norm i wzorcow zachowan, a takze nabywaniu przez jednostkę systemu wartości, norm oraz wzorów zachowań, obowiązujących w danej zbiorowości. W przypadku internalizacji kontrola spoleczna zostaje wprowadzona do wnetrza czlowieka co spotkalo sie z opinia manipulacji informacjami i blokada kontaktow ze swiatem zewnetrznym jako zrodlem informacji o niepozadanych wzorcach zachowan.
Dopiero kiedy zawiodla kontrola wewnetrzna zaczeto wprowadzac w zycie ta zewnetrzna. Operuje ona szerokim repertuarem sankcji - kar i nagrod. Roznorodnosc postaci kontroli spol zostala skomentowana przez Barringtona Moor'a: ''Aby system wartosci umacniac i przekazywac, ludzi obdarza sie kuksancami, zastrasza, wtraca do wiezien, zsyla do obozow koncentracyjnych, wabi pochlebstwami, przekupuje, czci jako bohaterow, zacheca do czytania gazet, stawia pod sciana i rozstrzeliwuje, a czasami nawet uczy sobjologii''. Kontrola spoleczna dzisla zatem na wszystkich poziamach zycia spolecznego i zbiorowego. W niewielkich miejscowosciach, gdzie czlowiek wie o drugim niemal wszystko i gdy dopuscil sie on jakiegos interesujacego czynu, w rezultacie cale jego zycie jest przezroczyste i polega na nieustannej kontroli chocby nawet przez sasiadow. Inaczej jest w wiekszych zbiorowosciach gdzie zycie rodzinne jest oddzielone od sfery pracy. W tego rodzaju zbiorowosciach interesujace fakty z zycia moga zostac swobodnie ukryte przed oczami innych i znajdowac sie tym samym poza zakresem kontroli spolecznej.
Na szeroko rozumiana kontrole spol w roznego typu zbiorowosciach skladaja sie dzialania podejmowane z zamiarem kontroli zachowan, jak i takie niezalezne od intencji dzialajacych wplywaja na zachowania i tym samym pelnia funkcje kontrolne. Kontrole spol dzielimy na: formalna i nieformalna.
-formalna- to to wszystko co jest zapisane w regulaminach poszczegolnych organizacji i stowarzyszen, a zwlaszcza w panstwowych kodeksach prawnych. Jest zawsze zamierzona.
-nieformalna- to wszystkie wzory zachowan przekazywane w stosunkach osobistych i wszystkie reakcje oraz sankcje stosowane spontanicznie i na zasadzie zwyczaju. Moze byc zamierzona ale rowniez niezamierzona.
W kazdym rodzaju kontroli pojawiaja sie roznego rodzaju sankcje. W przypadku kontroli wewnetrznej negatywna sankcja sa wyrzuty sumienia. Kontrola zewnetrzna rozporzadza sankcje pozytywne i negatywne: oznaki szacunku i wzrost prestizu oraz pogarda, wykluczenie.
Konformizm - to dostosowanie wlasnego zachowania i sposobu myslenia do zachowania i myslenia innych czlonkow danej zbiorowosci. Pojawia sie pytanie dlaczego ludzie zachowuja sie tak samo jak inni. Odpowiadajac na nie, wskazuje sie na trojakie powody dostosowywania wlasnego zachowania do innych:
-nasladownictwo (imitacja)- jest to jeden z procesów uczenia się zachowań i działań, w wyniku którego jednostka naśladująca internalizuje wzory kulturowe, a z punktu widzenia memetyki(nauk. o ewolucji kulturowej), przyswaja nowe memy. Proces ten występuje zarówno u ludzi, jak i innych zwierząt, np. u ptaków. W przypadku ludzi jest to typowe zjawisko zachodzące podczas socjalizacji pierwotnej, gdy dzieci naśladują gesty, słowa czy ton głosu znaczących innych.
-obawa przed kara- strach przed kara za zachowania odmienne od obowiazujacych bywa niekiedy silnie zinternalizowany
-potrzeba akceptacji- potrzeba pelnego uczestnictwa w zbiorowosci, potrzeba bycia razem, zachowania zyczliwosci innych i poszanowanie.
Socjologia zwraca rownierz uwage na sile presji opinio communis, czyli powszechnemy pogladowi, w ktorej udzial pomaga jednostce przezwyciezyc poczucie wlasnej odrebnosci i czuc sie czescia jakies calosci spolecznej.
Dewiacja - pomimo ludzkich sklonnosci do konformizmu oraz istnienianajrozniejszych mechanizmow kontroli spolecznej, ktore stoja na strazy pozadku spolecznego, porzadek ten jest nieustannie naruszany. Naruszenia te nazywane sa dewiacja. W innym ujeciu dewiacja to-zboczenie z drogi, odchylenie od wlasciwego kierunku, bladzenie. Dewiacje okresla sie najczesciej jako zachowania ''ktore sa niezgodne ze standardami normatywnymi, skladajacymi sie na wspolnotowa, podzielna wizje ladu''. Poszczegole teorie dewiacji roznia sie tym, ktore z tych pytan podejmuja i jakich odpowiedzi na nie udzielaja:
-Pierwsze z nich dotyczy tego, czy dewiacja obejmuje zachowania ludzi nad ktorymi maja kontrole czy tez rowniez te odbiegajace od normy?
-Czym jest dewiacja i czy jest ona pozytywna? Skoro dotyczy przekraczania norm nie jest pozytywna poniewaz odchylenia groza wzrostowi ogolnego poziomu wymagan
-Kto okresla dewiacje? Co jest norma a co zachowaniem norme te naruszajacym? Rozni sie to w zaleznosci od zbiorowosci, poniewaz tam gdzie isnieje mieszanka kulturowa i wzorcow zachowan granice sa inne.
-Jak przebiegaja granice tolerancji w danej zbiorowosci i kto je okresla? - wiadomo ze nie kazde pogwalcenie norm budzi takie same reakcje
Ponadto dewiacja pozwala:
-wyjasnic sens norm-formulowanie ich i zapisywanie w kodeksach
-okreslic tozsamosc grupy i wyznaczyc jej tradycje-poniewaz kazda grupa ma okreslone tradycje i obyczaje oraz zwiazane z nimi zachowania
-wplynac na spojnosc grupy-postrzegane jako zagrozenie, mobilizuja i sklaniaja do jednoczenia sie w celu stawiania oporu.
-okreslic jej jej funkcje- jako zrodlo zmiany spolecznej
Roznorodnosc oznaczen dewiacji uprzytomnia zlozonosc spoleczna tego zjawiska i czestosci jego wystepowania. Kazda z nich zwraca uwage na inny aspekt zachowan, od innej strony je oswietla i terafnie wyjasnia zrodla spoleczne poszczegolnych typow dewiacji. Zadna nie jest wstanie wskazac jednego zrodla spolecznego wszystkich zachowan dewiacyjnych, poniewaz zrodel tych jest wiele.