Źródła prawa międzynarodowego
pojęcie stosowane w nauce prawa międzynarodowego obejmujące źródła materialne, formalne i poznawcze. Przez część badaczy istota tego pojęcia podważana jest m.in. ze względu na jego metaforyczny charakter, jednak pozostaje ono powszechnie stosowane w praktyce. Terminem tym posługuje się m.in. Karta Narodów Zjednoczonych[1].
Źródła materialne
Mianem źródeł materialnych (wewnętrznych, realnych, głębszych) określa się wszystkie przyczyny wpływające na kształtowanie się prawa międzynarodowego oraz nadające mu moc obowiązującą. Tego rodzaju czynniki nie mają jednak charakteru prawnego. Ich klasyfikacji dokonuje się w zależności od przyjętego postrzegania systemu prawnego. Według zwolenników szkoły prawa naturalnego źródłem prawa międzynarodowego są nakazy rozumu, z kolei według pozytywistów jest to przede wszystkim wola państw. Z punktu widzenia socjologicznego wskazuje się na więzi społeczne, natomiast kierunki psychologiczne mówią o świadomości i emocjach ludzi[2].
Źródła formalne
Źródła formalne (zewnętrzne, pozytywne) są wyrazem procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej[2]. Typowym źródłem formalnym prawa międzynarodowego jest umowa międzynarodowa. W odróżnieniu od umów prawa krajowego jest ona źródłem samodzielnym, a jej moc prawna wiąże się z zasadą pacta sunt servanda. Drugim z kolei niekwestionowanym źródłem jest zwyczaj międzynarodowy. Kwestią sporną pozostaje zagadnienie istnienia innych źródeł prawa międzynarodowego. Jako kontrowersyjne wymienia się przede wszystkim orzecznictwo sądów międzynarodowych, doktryny prawne oraz uchwały organów organizacji międzynarodowych[3].
Umowa międzynarodowa jest obecnie najważniejszym instrumentem regulującym stosunki międzynarodowe i jednym z dwóch niekwestionowanych źródeł prawa międzynarodowego.
Za umowę międzynarodową uważa się zgodne oświadczenie woli (porozumienie) co najmniej dwóch podmiotów prawa międzynarodowego (przede wszystkim: państw lub organizacji międzynarodowych, ale także np. Stolicy Apostolskiej) regulowane przez prawo międzynarodowe i wywołujące skutki w sferze prawa międzynarodowego, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym czy w większej liczbie dokumentów, i bez względu na jego nazwę.
Nazwa „umowa międzynarodowa” jest kategorią najbardziej ogólną. Często jej synonimem jest „traktat”, choć niektórzy tę nazwę rezerwują dla umów o wyższej randze, z reguły wymagających ratyfikacji. Stanisław Nahlik (profesor prawa międzynarodowego na Uniwersytecie Jagiellońskim) proponował, aby nazwą „traktat” obejmować umowy zawarte w formie pisemnej i to wyłącznie przez państwa, a nie przez inne podmioty prawa międzynarodowego. Podziały umów międzynarodowych [edytuj]
kryterium - liczba stron:
umowy dwustronne (bilateralne),
umowy wielostronne (multilateralne),
kryterium - sposób przystępowania:
umowy otwarte - każde państwo może przystąpić,
umowy warunkowo otwarte (półotwarte) - może przystąpić nowe państwo po spełnieniu określonych warunków,
umowy zamknięte - nowe państwo może przystąpić jedynie za zgodą wszystkich dotychczasowych stron umowy, umowami zamkniętymi są np. Traktat o Unii Europejskiej, Traktat Północnoatlantycki,
kryterium - forma zawarcia:
umowy pisemne - w tej formie zawierana jest zdecydowana większość umów,
umowy ustne - są ważne i wiążą strony umowy, ale może zaistnieć problem w udowodnieniu ich treści,
kryterium - procedura zawarcia:
umowy zawarte w trybie prostym - do związania się umową wystarczy jej podpisanie,
umowy zawarte w trybie złożonym - do związania się umową potrzebne są dwa kolejne kroki:
podpisanie umowy,
ratyfikacja, zatwierdzenie lub przyjęcie umowy.
Budowa umowy międzynarodowej [edytuj]
tytuł umowy: nazwa (konwencja, pakt, etc.), strony (przy umowach dwustronnych, gdy znane są podmioty zawierające umowę międzynarodową; przy umowach wielostronnych - nie), przedmiot umowy
preambuła (uroczysty wstęp):
inwokacja (w umowach zawieranych przez państwa muzułmańskie; w Europie pomija się inwokacje poza umowami zawieranymi ze Stolicą Apostolską)
intytulacja (nazwanie organów, wymienienie stron)
arenga (przyczyny, które skłoniły państwa do podpisania umowy)
narracja (opis czynności, które doprowadziły do zawarcia umowy, np. podczas spotkań postanowiono o zawarciu umowy)
(ewentualnie) komparycja (wzmianka o wyznaczeniu pełnomocników)
stwierdzenie uzgodnienia tekstu umowy („Państwa—Strony niniejszej konwencji, (...) uzgodniły, co następuje:”)
dyspozycja:
część materialnoprawna: meritum sprawy, konkretne zagadnienia; najczęściej spotykane klauzule (typowe elementy, zawsze w tym samym brzmieniu):
o trybie rozstrzygania sporów: klauzula sądowa, arbitrażowa
wzajemności: tylko sfera ochrony praw człowieka nie opiera się na zasadzie wzajemności - wszystkie inne sfery tak
klauzula najwyższego uprzywilejowania (KNU): w obrocie gospodarczym, nikogo nie uprzywilejowuje, tylko zabezpiecza przed dyskryminacją („nie będziemy traktować was gorzej niż kogokolwiek innego”); odniesienie sytuacji podmiotu do wszystkich innych kontrahentów
wyjątki od KNU: w szczególnych sytuacjach korzyści lub przywileje przyznawane jakiemuś państwu lub obszarowi nie muszą być przenoszone na inne państwa korzystające z KNU. Umożliwiają więc one traktowanie preferencyjne jakiegoś państwa czy grupy państw we wszystkich czy niektórych dziedzinach obrotu. Uznawanymi powszechnie wyjątkami są:
tzw. mały ruch graniczny między państwami sąsiednimi (różne ulgi przyznawane w tym ruchu nie muszą być przenoszone na handel z innymi państwami)
handel z własnymi koloniami i posiadłościami
szczególne sytuacje prawne, polityczne czy uświęcone tradycją (np. brytyjskie preferencje imperialne, preferencje celne w ramach Unii Francuskiej)
unia celna (państwa, które tworzą unię celną i znoszą w jej ramach cła nie przenoszą tych ulg na państwa trzecie)
handel z krajami rozwijającymi się (ten ostatni wyjątek zastępuje dawne wyjątki stosowane w odniesieniu do kolonii i krajów zależnych).
klauzula narodowa: najkorzystniejszy przepis zapewniający kontrahentowi takie uprawnienia, jakie mają obywatele naszego kraju (bez praw politycznych) → rzadko spotykana, dowód zaufania w stosunkach
część formalnoprawna: postanowienia końcowe, sposób przestrzegania zobowiązań; typowe klauzule:
informacja o sposobie wejścia umowy w życie (gdy złożona procedura): klauzula o ratyfikacji (specjalna formuła ratyfikacyjna) albo klauzula o zatwierdzeniu albo klauzula o zróżnicowanym przyjęciu (gdy procedura jest złożona, ale nie sprecyzowano czy ratyfikacja, czy zatwierdzenie; „spełniwszy wymogi konstytucyjne”)
termin wejścia umowy w życie:
klauzula o prowizorycznym stosowaniu (przy procedurze złożonej, po podpisaniu, a przed wejściem w życie umowa będzie stosowana)
klauzula o retroaktywności (umowa będzie stosowana nawet przed podpisaniem umowy- przedsięwzięcia podjęte wcześniej są objęte umową)
czas obowiązywania umowy międzynarodowej:
(przy umowach terminowych) klauzula prolongacyjna, przedłużenie tymczasowości: gdy umowa się sprawdziła a przed upływem terminu żadna ze stron jej nie wypowiedziała- automatyczne przedłużenie na ten sam okres)
(przy umowach bezterminowych) klauzula denuncjacyjna: możliwość wypowiedzenia umowy
klauzula derogacyjna: uchylająca umowę lub pojedyncze przepisy, np. przy zawieraniu nowej umowy dot. tej samej sprawy
ew. korroboracja: uroczyste wzmocnienie tekstu
miejsce i data zawarcia umowy; języki autentyczne; w umowach dwustronnych czasem wprowadza się 3 język (autentyczny) jako język rozstrzygający w wypadku wątpliwości
podpisy i pieczęcie
reguła alternatu- jako pierwsze są podpisy strony dla której przeznaczony jest egzemplarz umowy (przy umowach dwustronnych rozróżnienie już od tytułu)
reguła alfabetyczna- przy umowach wielostronnych, wymienianie stron w porządku alfabetycznym (w danym języku)
reguła pêle-mêle: podpisywania w jakiejkolwiek kolejności
Nieważność umowy międzynarodowej
Zgodnie z konwencją wiedeńską o prawie traktatów z 1969, przesłanki (przyczyny) nieważności umów międzynarodowych można podzielić na trzy grupy:
1. związane z naruszeniem prawa wewnętrznego kontrahentów dotyczącego zawierania umów - konwencja dopuszcza powołanie się na tę okoliczność wyłącznie w sytuacji, gdy pogwałcona norma prawa wewnętrznego ma zasadnicze znaczenie, zaś pogwałcenie było oczywiste, tj. obiektywnie widoczne dla każdego państwa postępującego w danej sprawie zgodnie ze zwyczajną praktyką i w dobrej wierze;
2. związane z wadami oświadczenia woli:
przekroczenie przez przedstawiciela państwa jego upoważnienie do wyrażenia zgody - przy czym na przesłankę tę można się powoływać tylko gdy ograniczenia upoważnienia były podane do wiadomości pozostałym państwom przed wyrażeniem zgody
błąd - jeżeli dotyczy faktu lub sytuacji, która istniała w czasie zawierania umowy i stanowiła istotną podstawę zgody państwa na zawarcie umowy. Nie może się na tę przesłankę powoływać państwo, które swoim postępowaniem przyczyniło się do powstania błędu lub okoliczności były takie, że powinno się liczyć z możliwością jego zaistnienia.
podstęp - przez co należy rozumieć umyślne wprowadzenie w błąd ze strony innego państwa negocjującego
przekupstwo
przymus wobec przedstawiciela państwa
przymus wobec państwa - chodzi tu wyłącznie o przymus polegający na groźbie lub użyciu siły. Nie dotyczy to jednak traktatów pokoju narzucanych państwu, które dopuściło się agresji, a następnie zostało pokonane. Pewnie kontrowersje budzi kwestia użycia przymusu ekonomicznego, ale przeważa stanowisko, iż on także nie mieści się w tym pojęciu.
3. związane ze sprzecznością z normą ius cogens - nieważna jest umowa, która w chwili zawarcia jest niezgodna z bezwzględnie obowiązującą normą powszechnego prawa międzynarodowego (czyli normą ius cogens).
Wygaśnięcie umowy [edytuj]
Wygaśnięcie umowy może nastąpić:
A) z przyczyn przewidzianych w samej umowie
a) upływ czasu, na jaki umowa została zawarta (przy czym umowa może zawierać klauzulę prolongacyjną, co oznacza, że jeśli w określonym czasie przed upływem czasu obowiązywania umowy nikt jej nie wypowie, czas obowiązywania ulega automatycznemu przedłużeniu
b) spełnienie się warunku rozwiązującego
c) wypowiedzenie umowy zgodnie z jej postanowieniami - większość umów posiada klauzule dotyczące wypowiedzenia. Inne jej nie posiadają, ale takiej możliwości można domniemywać z intencji stron (za taką umowę uważa się np. Kartę NZ). Są wreszcie umowy nie podlegające wypowiedzeniu - przede wszystkim traktaty pokoju i umowy graniczne. Zazwyczaj umowa przewiduje okres wypowiedzenia, po którego upływie przestaje obowiązywać. Umowa dwustronna wygasa po wypowiedzeniu jej przez jedną ze stron. Umowa wielostronna przestaje obowiązywać tylko w odniesieniu do strony wypowiadającej, chyba, że liczba stron spadnie poniżej określonego minimum.
B) z przyczyn nie przewidzianych w samej umowie
a) uchylenie za zgodną wolą stron - może być dokonane w każdym czasie i bez żadnego uzasadnienia. Uchylenie może mieć formą zarówno osobnego aktu (-ów) jak i klauzuli uchylającej w nowej umowie między tymi samymi kontrahentami, regulującej ten sam obszar stosunków
b) utrata podmiotowości przez jedną ze stron - sama utrata jest dość łatwa do obiektywnego stwierdzenia, ale w takiej sytuacji dochodzą znacznie bardziej skomplikowane kwestie sukcesji
C) jednostronne uznanie umowy za wygasłą z powodu zaistnienia wyjątkowych okoliczności:
1) pogwałcenie umowy przez drugiego kontrahenta - pogwałcenie musi być istotne, a uznanie umowy za wygasłą należy poprzedzić próbami skłonienia kontrahenta do jej przestrzegania
2) powstanie sytuacji uniemożliwiającej wykonanie umowy - chodzi przede wszystkim o trwałe zniknięcie lub zniszczenie przedmiotu niezbędnego do wykonania umowy. Strona nie może jednak powołać się na tę przesłankę, jeśli sama doprowadziła do trwałego zaginięcia lub zniszczenia.
3) zasadnicza zmiana okoliczności (rebus sic stantibus)- przy czym zgodnie z art. 62 konwencji równocześnie muszą być spełnione następujące warunki:
- zmiana musi być „zasadnicza” - nie była przewidywana przez strony - istnienie okoliczności, które uległy zmianie, stanowiło istotną podstawę zgody stron na związanie się umową - skutkiem zmiany jest radykalne przekształcenie zakresu obowiązków, jakie na podstawie umowy pozostają jeszcze do wypełnienia
C) z powodu powstania nowej normy ius cogens, stojącej w sprzeczności z treścią umowy''''
Konwalidacja umowy międzynarodowej
Pojęcie konwalidacji wiąże się z kwestią ważności umowy międzynarodowej.
Jeżeli nieważność umowy ma charakter względny (a jest tak w przypadkach wynikających z art. 46-50 konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969), dla unieważnienia umowy niezbędna jest notyfikacja państwa-strony, które uważa, że zaistniała w odniesieniu do niego jedna z przesłanek nieważności. Taką notyfikację należy przekazać wszystkim innym stronom za pośrednictwem państwa-depozytariusza (jeśli jest). Następnie strony mają 3 miesiące na wyrażenie sprzeciwu. Jeśli nikt się nie sprzeciwi, po 3 miesiącach umowa wygasa w stosunku do notyfikującego państwa.
Jednak państwo może też (świadomie lub nie) konwalidować umowę, to znaczy zacząć wypełniać jej postanowienia mimo tego, że mogłoby domagać się stwierdzenia nieważności. Konwalidacja jest nieodwracalna, to znaczy państwo, które przez dłuższy czas wypełniało postanowienia umowy, nie może potem nagle stwierdzić, że powinna ona być nieważna, nawet jeśli są ku temu powody.
Nie dotyczy to umów, których nieważność jest bezwzględna (uregulowana w art. 51-53 konwencji). One w zasadzie w ogóle nie nabierają mocy i nikt nie jest nimi związany. Takich umów nie można konwalidować - jak sama nazwa wskazuje, są nieważne niezależnie od woli i praktyki państw
Zwyczaj międzynarodowy - jedno ze źródeł prawa wciąż żywych i często stosowanych w prawie międzynarodowym. W przeciwieństwie do prawa krajowego, w którym zwyczaj ma już znaczenie marginalne, w prawie międzynarodowym istnieje wiele zagadnień wciąż regulowanych w większości prawem zwyczajowym (np. zagadnienie immunitetu państwa, zasady odpowiedzialności międzynarodowej). Natomiast w większości dziedzin prawa międzynarodowego normy zwyczajowe istnieją obok norm umów międzynarodowych, np. w prawie dyplomatycznym i konsularnym, prawie traktatów, prawie kosmicznym, prawie morza, itd. W czasach nam współczesnych wciąż powstają nowe normy zwyczajowe, np. prawo do szelfu kontynentalnego, zasada wolności przestrzeni kosmicznej. Do bardzo żywo dyskutowanych zagadnień należy obecnie kwestia, czy praktyka tzw. interwencji humanitarnej (np. NATO na Bałkanach) ukształtowała już normę zwyczajową, czy też nie. Przykładem norm zwyczaju międzynarodowego są także normy ius cogens, czyli normy bezwzględnie obowiązujące całą społeczność międzynarodową.
Definicja zwyczaju międzynarodowego
Zwyczaj międzynarodowy definiowany jest jako zgodna praktyka państw tworząca prawo. Innymi słowy, zwyczaj to powszechna praktyka przyjęta za prawo (zob. art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości). Na prawo zwyczajowe składają się więc normy rzeczywiście i stale stosowane w przekonaniu, że są one prawem i że obowiązują.
Zwyczaj a obyczaj międzynarodowy [edytuj]
Zwyczaj międzynarodowy trzeba wyraźnie odróżniać od obyczaju międzynarodowego, czyli zbioru norm o charakterze niewiążącym, a często spotykanych w stosunkach międzynarodowych (np. obyczaj dyplomatyczny, grzeczność międzynarodowa, zwany też z commitas gentium, czy też savoir-vivre'em).
Elementy zwyczaju międzynarodowego
Najczęściej podaje się cztery elementy zwyczaju międzynarodowego pogrupowane w dwóch kategoriach: elementy konieczne: (praktyka i opinio iuris) oraz elementy uzupełniające (element geograficzny i element czasowy).
Elementy konieczne [edytuj]
Praktyka [edytuj]
Praktyka (łac. usus), to postępowanie państw (i innych podmiotów prawa międzynarodowego) zgodne, jednolite i nieprzerwane. Postępowaniem tworzącym zwyczaj będzie podobne postępowanie w podobnych sytuacjach. Mówiąc o postępowaniu państw, w istocie rzeczy myślimy o działalności jego organów, jako że państwo może działać jedynie poprzez swoje organy;
Opinio iuris [edytuj]
Opinio iuris sive necessitatis, to przekonanie, że określona praktyka jest obowiązującym prawem. Innymi słowy, jesteśmy w stanie wykazać, iż organy państw postępują w określony sposób ponieważ są przekonane (posiadają opinio), iż takie postępowanie jest wymagane przez prawo (a więc posiadają opinio iuris).
Opinio iuris często wydaje się trudnym i nieuchwytnym elementem zwyczaju międzynarodowego. Jednak jego istnienie można próbować wykazać na wiele sposobów - może ono wynikać z milczącego uznania, postępowania innych państw; może przejawiać się w oficjalnych oświadczeniach państw i uchwałach organizacji międzynarodowych; może także wynikać z umów międzynarodowych, jeżeli strony umowy zamierzały w nich potwierdzić istnienie normy zwyczajowej;
Elementy uzupełniające [edytuj]
Element geograficzny [edytuj]
Zwyczaj międzynarodowy zasadniczo jest powszechny, czyli obowiązuje wszystkie państwa świata. Pewne normy prawa zwyczajowego mogą jednak wykształcić się w poszczególnych kręgach państw. Przykładowo w Ameryce Południowej istnieje norma zwyczajowa azylu dyplomatycznego, przewidująca możliwość udzielania schronienia w misji dyplomatycznej na obcym terytorium, podczas gdy takiej instytucji nie akceptują państwa na innych kontynentach (akceptują natomiast tzw. azyl terytorialny vel polityczny, czyli udzielanie schronienia, ale dopiero na własnym terytorium);
Element czasowy [edytuj]
Praktyka międzynarodowa musi być nieprzerwana i długotrwała, aby mogła przekształcić się w wiążący zwyczaj międzynarodowy. Nie można jednak wskazać żadnej określonej długotrwałości takiej praktyki. Trywialnie można powiedzieć, że praktyka musi trwać tak długo, aby zdążyło się wykształcić opinio iuris. Niektóre normy zwyczajowe kształtowały się kilka wieków (np. ochrona dzieł sztuki i wyłączenie ich spod prawa łupu), niektóre kilka lat (np. prawo do szelfu kontynentalnego), a niektóre tylko kilka dni, a może wręcz kilkanaście godzin (np. wolność przestrzeni kosmicznej).
Powstawanie zwyczaju [edytuj]
Zwyczaj międzynarodowy jest zjawiskiem zmiennym i niekiedy trudno uchwytnym. Jest bowiem procesem nieprzerwanym - nie przerywa go nawet samo powstanie normy zwyczajowej, ponieważ taka norma może ewoluować i zmieniać swoją treść.
Często obrazowo porównuje się powstawanie zwyczaju międzynarodowego do pojawienia się ścieżki na trawie, gdzie nie sposób stwierdzić, od którego momentu ona istnieje. Jeżeli po trawie przejdziemy jeden raz - ścieżka nie powstanie; jeżeli przejdziemy tą samą trasą drugi raz - ścieżki nadal nie ma, choć część źdźbeł trawy będzie już bardziej połamana i pognieciona. W którymś momencie wyraźnie jednak stwierdzimy "o, tu idzie ścieżka". Podobnie trudno jest wskazać dokładny moment powstania zwyczaju międzynarodowego.
Zwyczaj międzynarodowy a nowo powstające państwa [edytuj]
Kwestia czy nowo powstałe państwa są związane normami zwyczaju międzynarodowego, który powstał zanim one stały się podmiotami prawa międzynarodowego jest przedmiotem dyskusji w nauce prawa międzynarodowego. W ostatnich latach stała się ono ponownie aktualna w związku z rozpadem niektórych państw federalnych, np. Związku Radzieckiego, czy Jugosławii. Pogląd przeważający przyjmuje iż nowo powstałe państwa stają się związane normami prawa zwyczajowego w momencie ich powstania.[1]
Wygaśnięcie normy zwyczajowej [edytuj]
Norma zwyczaju międzynarodowego może przestać obowiązywać bądź w przypadku powstania nowej normy zwyczajowej lub normy umownej bądź przez desuetudo, czyli odwyknięcie od wykonywania - niewykonywanie normy przez dłuższy czas.
Pozostałe źródła formalne
Orzecznictwo sądów międzynarodowych
Doktryna
Ustawodawstwo państw
Akty jednostronne
Notyfikacja
Uznanie
Protest
Zrzeczenie się
Uchwały organów organizacji międzynarodowych
Źródła poznawcze [edytuj]
Do źródeł poznawczych prawa międzynarodowego zalicza się zbiory umów międzynarodowych, kompilacje zwyczajów oraz wszelkiego rodzaju wydawnictwa służące wyszukiwaniu przepisów prawnych. Jednym z głównych tego rodzaju źródeł jest Treaty Series wydawany przez Organizację Narodów Zjednoczonych. W Polsce część umów międzynarodowych publikowana jest w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej[3].
Podstawy wyrokowania sądów międzynarodowych ]
Oprócz źródeł prawa międzynarodowego wyróżnia się także odrębne pojęcie podstaw wyrokowania, stosowane w orzecznictwie międzynarodowych sądów i trybunałów[3]. Np. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości zgodnie z art. 38 $ 1 statutu MTS orzeka na podstawie umów i zwyczajów międzynarodowych oraz ogólnych zasad prawa uznanych przez narody cywilizowane[4]. Ponadto jako środek pomocniczy stosowane jest orzecznictwo i doktryna[4]. Poza tym art. 38 $ 2 dopuszcza wyrokowanie w myśl zasady es aequo et bono, o ile strony wyrażą na to zgodę[4]. Również przewidziany w XII konwencji haskiej Międzynarodowy Trybunał Łupów w razie braku stosownych przepisów orzekać miał według ogólnych zasad sprawiedliwości i słuszności[5].
Podmiot prawa międzynarodowego
Definicja podmiotu prawa międzynarodowego nie została unormowana przez akty prawa międzynarodowego, toteż rozpatrywana jest jedynie w sferze doktrynalnej. Zwraca się uwagę na dwa elementy:
zdolność prawną, rozumianą jako możliwość posiadania praw i obowiązków międzynarodowych
zdolność do czynności prawnych, rozumianą jako możliwość nabywania praw i zaciągania zobowiązań międzynarodowych poprzez własne działanie.
Podmioty prawa międzynarodowego posiadają następujące atrybuty:
ius tractatuum (ius contrahendi) - zdolność zawierania umów międzynarodowych. W ramach ius tractatuum upatruje się także zdolności uczestniczenia w organizacjach międzynarodowych, jako że tworzone są one właśnie na mocy umów międzynarodowych,
ius legationis - zdolność uczestniczenia w stosunkach dyplomatycznych, czyli przyjmowania (legacja bierna) i wysyłania (legacja czynna) przedstawicieli dyplomatycznych innych podmiotów,
ius standi - zdolność występowania z roszczeniami, ale też odpowiedzialność wobec prawa międzynarodowego
Podmioty prawa międzynarodowego można podzielić na:
pierwotne (będące podmiotami przez sam fakt istnienia)
wtórne albo pochodne (ich podmiotowość wynika z uznania ich przez podmioty pierwotne)
pełne
niepełne (zakres podmiotowości ograniczony do określonych czynności)
suwerenne (podejmujące decyzje niezależnie od innych podmiotów)
niesuwerenne
Za podmioty prawa międzynarodowego uznaje się:
państwa - jako jedyne są podmiotami pierwotnymi, pełnymi i suwerennymi. Do tej kategorii należy zaliczyć także minipaństwa. Tych ostatnich nie można zaliczyć do kategorii niesuwerennych organizacji terytorialnych na gruncie klasycznej definicji państwa, która zakłada istnienie: władzy, terytorium (bez względu na jego obszar), ludności i zdolności do utrzymywania kontaktów międzynarodowych. Bezsprzecznym argumentem przemawiającym za zaliczeniem ich do kategorii państw, i zarazem przyznania podmiotowości prawnomiędzynarodowej, jest fakt przyjęcia do ONZ, do której mogą należeć tylko państwa (przyjęcie do ONZ jest faktem uznania za państwo, jednak państwa nie mają obowiązku należenia do tej organizacji).
Stolicę Apostolską - jest podmiotem sui generis (szczególnego rodzaju). Stolica Apostolska, która jest podmiotem bezterytorialnym, sprawuje zwierzchnictwo nad Watykanem, który - jako państwo - także jest podmiotem prawa międzynarodowego. Stolica Apostolska jest jednak przedstawicielem Watykanu na zewnątrz, tylko ona utrzymuje stosunki dyplomatyczne z innymi państwami i zawiera wszelkie umowy międzynarodowe (tzw. konkordaty)[1]
Suwerenny Zakon Kawalerów Maltańskich - utrzymujący stosunki dyplomatyczne z państwami (np. z Polską od 1990),
organizacje międzynarodowe - są to podmioty wtórne, niepełne i niesuwerenne,
uznanie za stronę walczącą wymaga łącznego spełnienia następujących wymogów:
należy sprawować władzę nad określonym terytorium,
należy posiadać władzę, będącą w stanie utrzymywać stosunki dyplomatyczne,
należy przestrzegać konwencji i praw wojennych,
niespełnianie któregoś z powyższych warunków wyklucza możliwość uznania za stronę walczącą. Partyzanci i strony walczące (również narody) sprawujące władzę nad danym terytorium mogą dążyć do utworzenia tam państwa - do tego czasu określa się je jako państwa in statu nascendi (łac. w trakcie powstawania, rodzenia)
narody - wg art. 1 Karty Narodów Zjednoczonych narody mają prawo do samostanowienia, tym samym mogą być podmiotami prawa międzynarodowego niezależnie od tego czy dążą do utworzenia państwa (np. Polska i Czechy w 1917-1918)
Osoby fizyczne i prawne - jednak ich podmiotowość prawnomiędzynarodowa budzi jeszcze wiele wątpliwości.
W prawie międzynarodowym podmiotem prawa międzynarodowego jest ten, kto bezpośrednio z norm prawa międzynarodowego wywodzi swoje prawa i obowiązki.
Odpowiedzialność międzynarodowa państw
Odpowiedzialność międzynarodowa państw, pojęcie z zakresu międzynarodowego prawa publicznego. Występuje, gdy państwo naruszy prawo międzynarodowe ze szkodą dla innego podmiotu prawa międzynarodowego, poprzez działanie lub zaniechanie działania organów państwa. Może to być obraźliwa wypowiedź polityków, naruszenie godności symboliki jakiegoś kraju, niewywiązywanie się ze zobowiązań, a także agresja, czy zbrodnia międzynarodowa.
Źródłem odpowiedzialności międzynarodowej są ogólne zasady prawa, obyczaj międzynarodowy oraz dwustronne i wielostronne umowy międzynarodowe, których sygnatariuszem jest dane państwo. W zależności od rangi konkretnej sprawy stosowane są różne formy odpowiedzialności. Może to być tzw. satysfakcja, czyli przeprosiny, zobowiązanie się do ukarania winnych, reparacja - forma materialnego zadośćuczynienia, wypłacenie odszkodowania lub zwrócenie bezprawnie zagarniętych dóbr (restytucja). Najpoważniejszą formą są sankcje ekonomiczne i wojskowe nakładane na państwo łamiące prawo (art. 41, 42 Karty ONZ), może być to embargo na broń, zakaz handlu z danym krajem, zerwanie dyplomatycznych i politycznych więzi, a nawet interwencja zbrojna.
Odpowiedzialność międzynarodowa
wt., 17 - listopad - 2009, 14:03 | Oprac. własne
Autorzy:
Oprac. własne
Odpowiedzialność podmioty prawa międzynarodowego ponoszą za dopuszczenie się czynu zakazanego przez to prawo. Dla jej powstania konieczne są dwa elementy: naruszenie zobowiązania międzynarodowego oraz możliwość przypisania tego naruszenia określonemu podmiotowi prawa międzynarodowego. Podmiot podlegający odpowiedzialności ma obowiązek naprawienia szkody.
Czasami wyróżnia się także tzw. odpowiedzialność pośrednią państwa, kiedy jego organy zaniedbują swoje obowiązki podczas naruszania interesów obcego państwa przez własnych, prywatnych obywateli.
Realizacja odpowiedzialność następuje w formie restytucji, czyli przywrócenia stanu poprzedniego, reparacji, czyli wynagrodzenia szkody, lub zadośćuczynienia, czyli dania satysfakcji.
Po drugiej wojnie światowej wprowadzono dodatkowo odpowiedzialność jednostek za zbrodnie indywidualne. Są to zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. Przykładami ponoszenia odpowiedzialności za takie czyny są zbrodniarze karani podczas Trybunału Norymberskiego lub Tokijskiego, a także sprawa Slobodana Miloševiča.
Prawo dyplomatyczne
Prawo dyplomatyczne - dział prawa międzynarodowego regulujący stosunki dyplomatyczne między państwami, a więc stosunki utrzymywane poprzez stałe misje dyplomatyczne.
Prawo dyplomatyczne stanowi dział powszechnego prawa międzynarodowego, na który składa się ogół norm, w tym zwyczajowych, określających zasady reprezentacji państw w stosunkach międzynarodowych, status, organizację oraz sposoby działania organów państwowych powołanych do realizacji polityki zagranicznej państwa. Określa ono położenie prawne stałych misji dyplomatycznych i ich członków, misji specjalnych oraz przedstawicieli i delegacji państw w organizacjach międzynarodowych i na konferencjach międzynarodowych. Reguluje m.in. zakres ich funkcji oraz przywilejów i immunitetów, klasy i rangi szefów misji oraz zasady mianowania i odwoływania szefów i członków misji dyplomatycznej. Stwarza wreszcie podstawy prawne zapewniające normalne warunki konieczne do realizowania funkcji dyplomatycznych. Obecnie pojęcie czy też raczej system prawa dyplomatycznego obejmuje nie tylko normy prawnomiędzynarodowe, dotyczące statusu i funkcji stałych misji dyplomatycznych i ich personelu w stosunkach dwustronnych, lecz również misji specjalnych, przedstawicieli państw przy organizacjach międzynarodowych itd., a zatem w zasadzie wszystko to, co nazywamy urzędową (oficjalną) działalnością organów państwowych za granicą, reprezentujących w różnych dziedzinach państwo wysyłające.
Podstawowym aktem prawa międzynarodowego regulującym tę dziedzinę prawa jest Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 1961 roku. Obejmuje ona kwestie ustanowienia stosunków dyplomatycznych, funkcje dyplomatyczne, rangi szefów misji dyplomatycznych, a także przywileje i immunitety dyplomatyczne. Poza Konwencją wiedeńską, która jest wielostronną umową międzynarodową, państwa niekiedy zawierają dwustronne konwencje dyplomatyczne, które rozwijają, uzupełniają lub modyfikują normy prawne zawarte w Konwencji wiedeńskiej z 1961 r. Mimo skodyfikowania prawa dyplomatycznego, wciąż spore znaczenie w tej dziedzinie ma zwyczaj międzynarodowy.
Charakteru norm prawnie wiążących nie posiadają natomiast normy kurtuazji międzynarodowej, zwane też grzecznością międzynarodową lub obyczajem międzynarodowym, mimo że mają istotne znaczenie w dziedzinie stosunków dyplomatycznych.
Każde państwo będąc podmiotem prawa międzynarodowego posiada ius legationis - możliwość uczestniczenia w stosunkach międzynarodowych: wysyłania własnych przedstawicieli dyplomatycznych do innych państwa oraz przyjmowanie obcych dyplomatów, czyli posiada prawo legacji (biernej - przyjmowania i czynnej - wysyłania). Niemniej nawiązanie stosunków dyplomatycznych wymaga obopólnej zgody zainteresowanych państw.
Gdy państwa nawiążą (ustanowią) stosunki dyplomatyczne, kolejnym etapem jest mianowanie szefa misji dyplomatycznej (z reguły w randze ambasadora). Prawo dyplomatyczne wymaga uzyskania uprzedniej zgody, tzw. agrément, na mianowanie określonej osoby szefem misji. Prośbę o udzielenie agrément kieruje się w drodze dyplomatycznej. Państwo zapytane może odmówić udzielenia zgody i nie ma obowiązku uzasadnianie swej decyzji. Zaakceptowany kandydat, po mianowaniu na szefa misji zgodnie z procedurą własnego kraju, przybywa do kraju przyjmującego wyposażony w listy uwierzytelniające (w przypadku chargé d'affaires będą to listy wprowadzające). Oficjalnym początkiem pełnienia jego funkcji jako szefa misji jest moment akredytacji, czyli złożenia swoich listów uwierzytelniających (wprowadzających).
Zgodnie z Konwencją wiedeńską z 1961 roku do funkcji misji dyplomatycznych należy:
reprezentowanie własnego państwa (państwa wysyłającego) w państwie przyjmującym,
ochrona interesów swojego państwa oraz jego obywateli,
prowadzenie rokowań z państwem przyjmującym,
zapoznawanie się z warunkami panującymi w państwie przyjmującym i informowanie o tym własnego kraju (realizacja tej funkcji nie dopuszcza korzystania z metod niezgodnych z prawem, np. szpiegostwa),
popieranie przyjaznych stosunków między oboma państwami.
Organizacja międzynarodowa
organizacja zrzeszająca przynajmniej trzy podmioty, utworzona dla realizacji wspólnego celu, który ma charakter międzynarodowy lub realizowany jest przez działalność międzynarodową. Zależnie od rodzaju ww. podmiotów można wyróżnić:
organizacje rządowe (międzyrządowe, państwowe, międzypaństwowe, publiczne, GO) - zrzeszają państwa, ew. państwa i obok nich organizacje międzyrządowe:
powszechne (np. ONZ) lub partykularne (np. OPA),
ogólne (np. ONZ,UA) lub specjalne (wyspecjalizowane, funkcjonalne) (np. FAO, OPEC)
organizacje pozarządowe (niepaństwowe, prywatne, NGO) - zrzeszają osoby fizyczne lub/i osoby prawne lub związki tych osób, ew. obok nich członkami NGO mogą być też państwa bądź ich organy, np. Czerwony Krzyż
Inny podział wyróżnia:
organizacje rządowe - zrzeszają państwa, ew. obok nich organizacje międzyrządowe
organizacje pozarządowe - zrzeszają osoby fizyczne lub/i osoby prawne lub związki tych osób
organizacje mieszane - zrzeszają osoby fizyczne lub/i osoby prawne lub związki tych osób, obok nich również państwa bądź ich organy
Jest kwestią dyskusyjną to, czy za organizację międzynarodową można uznać organizacje międzyrządowe nie posiadające podmiotowości prawnej, takie jak Unia Europejska (UE) czy Ruch Państw Niezaangażowanych. UE jest często kwalifikowana jako organizacja międzynarodowa, ponieważ coraz częściej korzysta z podmiotowości prawnej Wspólnot Europejskich i jest uznawana za podmiot prawa międzynarodowego.
(W nawiasie data powołania, ewentualnie także rozwiązania organizacji)
Liga Narodów (1919-1946)
Organizacja Narodów Zjednoczonych, ONZ (1945)
Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization, WHO)
Międzynarodowy Fundusz Walutowy (International Monetary Fund, IMF)
Bank Światowy (World Bank)
Rada Europy, (Council of Europe, CoE) (1949)
gospodarcze:
Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, RWPG (1949-1991)
Europejska Wspólnota Gospodarcza, EWG (1958-1993, zobacz: UE)
Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, EFTA (1960)
Światowa Organizacja Handlu, (World Trade Organization, WTO)
Organizacja Państw Eksportujących Ropę Naftową, OPEC (1960])
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, OECD (1961)
Unia Celna i Gospodarcza Afryki Środkowej, UDEAC (1964)
Andyjski Wspólny Rynek, AMC (1969)
Wspólny Rynek Afryki Wschodniej i Południowej, COMESA (1993)
Wspólny Rynek Karaibski, CARICOM (1973)
Wspólnota Niepodległych Państw, WNP (1991)
Unia Europejska, UE (1993):
Europejska Wspólnota Węgla i Stali, EWWiS (1952 - 2002)
Europejska Wspólnota Energii Atomowej, Euratom, Euratom (1958)
Wspólnota Europejska, WE, dawniej EWG (1958)
Unia Afrykańska, AU (2002)
Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu, NAFTA (1994)
Środkowoeuropejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, CEFTA (1993)
wojskowo-polityczne:
Liga Państw Arabskich, LPA (1945)
Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku, ANZUS (1951)
Unia Zachodnioeuropejska, WEU (1954)
Pakt Azji Południowo-Wschodniej, SEATO (1954-1977)
Układ Warszawski (1955 - 1991)
Organizacja Jedności Afrykańskiej, OJA (1963 - 2002)
Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, OBWE (1973 jako KBWE)
Europejskie Forum Studentów (AEGEE)
|
|
|
|
|
|
Spory międzynarodowe, termin międzynarodowy określający sprzeczności między państwami, prowadzących do zaostrzenia stosunków, konfliktów a niekiedy do wojen. Spory międzynarodowe mogą być tak wielkie, iż zagrażają pokojowi międzynarodowemu, dlatego współczesna doktryna prawa międzynarodowego przyjęła zasadę pokojowego rozstrzygania sporów.
Rozdział VI Karty Narodów Zjednoczonych pt. Pokojowe załatwianie sporów, zobowiązuje państwa członkowskie do załatwiania sporów międzynarodowych środkami pokojowymi, pozostawiając jednocześnie stronom swobodę wyboru środków.
Sposoby regulowania sporów międzynarodowych:
a) dyplomatyczne - rokowania bezpośrednie pomiędzy spierającymi się stronami, korzystanie z tzw. dobrych usług (pośrednictwa i doradztwa państw trzecich), usługi pojednawcze (państwa trzecie proponują konkretne rozwiązanie sporu),
b) sądownicze - arbitraż międzynarodowy lub wyrok sądu międzynarodowego - Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości,
c) za pomocą procedury politycznej określonej w Karcie Narodów Zjednoczonych - Rada Bezpieczeństwa ONZ ma prawo wezwać strony sporu do rozwiązania go przy użyciu konkretnych środków.
Wyróżnia się spory polityczne (wynik zderzenia interesów politycznych, racji stanu) oraz prawne (inna wykładnia umowy, prawa międzynarodowego, ustalanie faktu jego pogwałcenia, rodzaju odszkodowania).
Środki pokojowego nacisku są również dopuszczoną w prawie międzynarodowym formą regulowania sporów między państwami. Wyrażają się w stosowaniu przez państwa wiodące spór określonych środków przymusu (retorsji, odwetu, pokojowej blokady).
Załatwianie sporów międzynarodowych
Spory wynikają z naturalnej sprzeczności interesów różnych państw i są nierozerwalnie związane ze stosunkami międzynarodowymi. Spory mogą być prawne lub polityczne, kiedy nie można ich rozstrzygnąć tylko i wyłącznie na gruncie prawa. Są też spory zwykłe lub kwalifikowane, kiedy istotnie zagrażają pokojowi.
Istnieje obowiązek pokojowego rozstrzygania sporów kwalifikowanych, czyli zagrażających pokojowi pokojowego. Spory zwykłe nie muszą być rozwiązywane, lecz jeśli strony zdecydują się na ich załątwienie, muszą to także uczynić w sposób pokojowy. Załatwianie sporu może toczyć się w sposób kończący się wiążącym rozstrzygnięciem, lub nie prowadzący do takiego rozwiązania. Do pierwszej kategorii zaliczamy arbitraż i postępowanie sądowe, a do pierwszej rokowania, mediacje, badania komisji śledczej i koncyliację. Dość istotną sprawą są szczególnie sądy arbitrażowe i sądy międzynarodowe.
Arbitraż dzielimy na arbitraż stały, czego najdoskonalszym przykładem jest Stały Trybunał Arbitrażowy w Hadze, oraz arbitraż ad hoc, powoływany specjalnie dla rozstrzygnięcie zaistniałego sporu.
Przykładami sądów międzynarodowych są nieistniejący już Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej, zastąpiony po drugiej wojnie światowej przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości lub Międzynarodowy Trybunał Karny.
Prawo dopuszcza też stosowanie środków odwetowych, do których zaliczamy retorsje, represalia i embargo. W dawniejszych czasach dopuszczalna była także blokada pokojowa, obecnie uznawana już za akt agresji.