Studium przypadku dziecka z dyslalią

Do przeprowadzenia studium przypadku wybrany został chłopiec z klasy V Publicznej Szkoły Podstawowej w Paszczynie, który uzyskał najsłabszy wynik w badaniu Logopedycznym Testem Przesiewowym.

Jego wyniki w teście przesiewowym na tle klasy i pośród badanych chłopców ilustruje tabela 1.

tabela 1. Wyniki w Logopedycznym Teście Przesiewowym Sławomira K. a wyniki klasy V oraz chłopców klas IV i V.

klasa / płeć (liczba uczniów)	Wymowa				Sprawność semantyczna, gramatyczna, narracyjna				Motoryka narządów mowy		Percepcja dźwięków mowy				Łącznie
		Polecenie1.		Polecenie2.		Polecenie3.		Polecenie4.		Polecenie5.		Polecenie6.		Polecenie7.
		suma	_ x	suma	_ x	suma	_ x	suma	_ x	suma	_ x	suma	_ x	suma	_ x	suma	_ x
CH(20)	385	19,2	380	19,0	126	6,3	533	26,6	119	5,9	168	8,4	72	3,6	1783	86,1
V (20)	387	19,3	417	20,8	121	6,0	559	27,9	118	5,9	185	9,2	77	3,8	1865	93,2
Sławek K.	14		11		5		21		6		7		1		65

Łączny wynik chłopca w teście (65 punktów) stanowi jedynie 54,1% punktów możliwych do zdobycia. Sławek otrzymał przy tym 75,5% średniej punktów jaką uzyskali chłopcy i tylko 69,7% ilości punktów zdobytych przez jego rówieśników i rówieśniczki.

Deficyty dziecka najwyraźniej uwidoczniły się w poleceniu 7., w którym chłopiec przegłoskował prawidłowo tylko pierwszy, najprostszy wyraz. Słaby wynik uzyskał on także w poleceniach 2. i 4., w których uzyskał odpowiednio 42 i 40% możliwych do zdobycia punktów. Szczególnie polecenie 2. wypadło niekorzystnie na tle pozostałych badanych, gdyż 11 punktów Sławka stanowi tylko 55 % średniej ilości punktów uzyskiwanych przez jego kolegów i koleżanki.

Różnica punktowa w pozostałych poleceniach zawarła się w granicach 80 % punktów zdobywanych przez wszystkich badanych, jedynie w poleceniu 5., badającym motorykę narządów mowy chłopiec wykonał poprawnie wszystkie próby.

Słaby ogólny wynik Sławka zdecydował o wybraniu go do badania kolejnymi narzędziami diagnostycznymi w celu ustalenia przyczyn niskiego poziomu kompetencji językowej i komunikacyjnej oraz sprawności realizacyjnych, a w dalszym etapie podania propozycji terapii logopedycznej.

„Badanie sprawności motorycznej narządów mowy” w opracowaniu Z.M. Kurkowskiego i T. Woźniaka potwierdziło u badanego prawidłową budowę i funkcjonowanie narządów artykulacyjnych. Chłopiec nie wykonał poprawnie tylko dwóch prób: „5. kląskaj jak konik” oraz „29. zagwiżdż”. Wydaje się jednak, że nie wynika to z niesprawności narządów mowy, gdyż pozostałe polecenia badające i wargi i język Sławek wykonał bez żadnych kłopotów.

Zatem w dalszej części opracowania przedstawione zostaną kolejno:

• dane z wywiadu,

• wyniki badania wymowy kwestionariuszem obrazkowym G. Demel;

• wyniki badania słuchu fonematycznego testem I. Styczek oraz słuchu fonetycznego (test B. Rocławskiego);

- omówienie wyników badań i próba diagnozy logopedycznej.

KARTA MOWY DZIECKA

1. imię i nazwisko: Sławomir K.

2. data urodzenia: 15. stycznia 1988 r.

3. adres: Paszczyna 275

4. rodzice	imię	wiek	wykształcenie	zawód	miejsce pracy
a) ojciec	Jan	45 l.	zawodowe	kierowca	MKS Dębica
b) matka	Maria	41 l.	średnie	bileter	PKP

5. rodzeństwo: brat (19 lat), siostra (17 lat);

6. szkoła: Publiczna Szkoła Podstawowa w Paszczynie;

7. klasa: V

WYWIAD

∗ Kto udziela wywiadu? - matka

1. Dane o środowisku

1. kto wychowuje dziecko - oboje rodzice, przy udziale dziadków;

2. pochodzenie ojca/matki - miejscowi;

3. zaburzenia słuchu w rodzinie - nie stwierdzono;

4. zaburzenia mowy w otoczeniu - brak

5. sytuacja rodzinna - warunki socjalne dobre, rodzina otacza Sławka atmosferą miłości i opieki

2. Dane o dziecku

a. przebieg ciąży i porodu - ciąża prawidłowa, poród 3 tygodnie przed terminem, siłami natury, 5/7 punktów Apgar

2. przebyte choroby - świnka (3 l.), różyczka (5 l.), ospa (7 l.), częste zapalenia ucha,

3. zaburzenia rozwoju - opóźniony rozwój chodzenia (ok.20 miesiąca życia),

4. motoryka dziecka - w normie rozwojowej,

5. lateralizacja - praworęczny.

3. Osobniczy rozwój mowy

1. okres melodii - głużenie - ?, gaworzenie - ok. 28 tygodnia,

2. okres wyrazu - pierwsze wyrazy ok. 14-15 miesiąca życia, „mówił później niż starsze dzieci”,

3. okres zdania - wypowiedzi równoważnikowe - około 29 miesiąca, proste zdania pojedyncze - po ukończeniu 3 roku życia,

4. zasób słownika dziecka - stosunkowo ubogi.

4. Zaburzenia mowy dziecka

1. kiedy zauważono - w okresie przedszkolnym,

2. objawy - dziecko mówiło mało i niechętnie, zniekształcało bądź substytuowało głoski i wyrazy, używało wypowiedzeń równoważnikowych lub krótkich zdań

3. świadomość zaburzenia u dziecka - chłopiec zdaje sobie sprawę ze swych trudności

Badanie wymowy kwestionariuszem obrazkowym G. Demel

Badanie wymowy wykazało trudności realizacyjne chłopca w zakresie szeregu głosek szumiących „š, ž, č, ǯ ”. Wszystkie pozostałe fonemy są realizowane poprawnie, łącznie z pozostałymi dziąsłowymi „l, l' ” a nawet „r”.

Wymowa głosek szeregu szumiącego jest w przypadku Sławka niekonsekwentna. W jednym przypadku substytuuje on je przez odpowiednie syczące, zaś innym razem deformuje owe głoski do dźwięku pośredniego między właściwą szumiącą a odpowiadającą jej ciszącą. З

Badanie to potwierdziło wcześniejsze ustalenia na temat wymowy dziecka. Wykazało przy tym dość wysoką sprawność językową chłopca, który właściwie nazywał niemal wszystkie desygnaty.

Obok utrwalonej formy rozszczepionej nosówki „ǫ”, co jest szczególnie rażące w wygłosie wyrazów, zwracają uwagę jeszcze dwie realizacje. Sławek wypowiedział wyrazy „łańcuch” i „rękawiczki” jako `ṷancux' i `rekavńick'i '. W pierwszym przypadku bardzo wyraźnie zaznaczył twardość głoski „n”, zaś w drugim dokonał wstawki i substytucji nosówki „ę” przez głoskę „e”. Wystąpiła również forma `pońevaiom' (powiewają), będąca formą rozpodobnienia wyrazu,

Brak utrwalenia szeregów dentalizowanych dał o sobie znać w realizacjach `tačy' (tacy) i `tabl'čy' (tablicy), w których chłopiec prawie nigdy nie mówiący głosek szumiących substytuuje nimi syczące.

W III części kwestionariusza G. Demel, w której poleca się badanemu nazwać czynności przedstawiane mu na obrazkach, oraz wykonawców tych czynności, Sławek również zaprezentował swoją niekonsekwentną realizację szeregu głosek „š, ž, č, ǯ `'. Pojawiły się bowiem substytucje: `strazak' i `ʒ'efcyŋka', oraz - znacznie częściej - deformacje: `š'yie', `p'iš'e', `č'yta', `č'yści'. Sporadycznie w mowie chłopca występują również realizacje prawidłowe: `lekaž ' i `kśǫške'. Co ciekawsze, w tym drugim wyrazie badany użył prawidłowo nosówki „ǫ”, podczas gdy w pozostałych przypadkach zawsze ją rozszczepiał.

Badania słuchu mownego

W Logopedycznym Teście Przesiewowym w zakresie percepcji dźwięków mowy badany chłopiec uzyskał łącznie 8 punktów (na 15 możliwych). Wskazywało to na możliwość istnienia zaburzeń w zakresie słuchu fonematycznego. Sławek został więc przebadany testem do badania słuchu I. Styczek.

Okazało się, że dziecko prawidłowo rozróżnia niemal wszystkie paronimy. Jedynie w dwóch przypadkach wystąpiły kłopoty z realizacją polecenia „pokaż gdzie jest...”, ale nie były to wyrazy badające głoski szumiące. Zresztą już przy kolejnym powtórzeniu danej kategorii chłopiec bezbłędnie wskazywał właściwe obrazki.

Badanie słuchu fonematycznego Ireny Styczek

W związku z nie stwierdzeniem zaburzeń słuchu fonematycznego, zbadano Sławka testem B. Rocławskiego do badania słuchu fonetycznego. Nie zaobserwowano u dziecka zaburzeń elementów prozodycznych języka, więc od razu rozpoczęto badanie płaszczyzny segmentalnej.

Zamiast sugerowanych przez autora testu klocków dydaktycznych przyjęto metodę z Logopedycznego Testu Przesiewowego, polecając dziecku powiedzieć TAK - jeśli usłyszy dźwięki takie same oraz NIE - gdy usłyszy dźwięki różne.

Okazało się, że chłopiec ma duże kłopoty z rozróżnieniem różnych realizacji tego samego fonemu. Zaburzenia dotyczą przy tym szczególnie głosek dentalizowanych, wszystkich trzech szeregów. Wyniki badania zostały przedstawione poniżej.

tabela 2. Badanie słuchu fonetycznego - głoski dentalizowane.

GŁOSKI

wymowa

boczna

zębowa

prawostr.

lewostr.

obustr.

m-zębowa

przyzęb.

apikalno-zębowa

1. š ž č ǯ

-

-

-

+

-

2. s z c ʒ

-

-

+

-

-

-

3. ś ź ć ʒ

-

-

+

+

-

W zakresie pozostałych fonemów nie wystąpiły większe trudności w zakresie ich różnicowania słuchowego. Sławek nie zawsze był w stanie odróżnić prawidłowe realizacje głoski „r” od wymowy języczkowej (uwularnej), jednak najczęściej radził sobie z tym w sposób zadawalający. Jednocześnie jednak chłopiec doskonale różnicuje głoski bezdźwięczne i dźwięczne, bardzo często mylone przy podobnych zaburzeniach.

Próba diagnozy logopedycznej

Sławomir K. jest trzecim, najmłodszym dzieckiem w rodzinie. Wychowywany jest w atmosferze ciepła i miłości rodzinnej, w dobrych warunkach materialnych. Badany urodził się jako wcześniak z ciąży prawidłowej. Osobniczy rozwój mowy dziecka był nieco opóźniony względem normy, często choruje ono na zapalenie ucha.

Chłopczyk dość łatwo nawiązuje kontakt werbalny i emocjonalny, zwłaszcza z osobami sobie znanymi. Jak na swój wiek jest nieco zbyt niski, czym wyróżnia się w klasie, choć należy zaznaczyć, że jest on bardzo lubiany i akceptowany przez rówieśników. U Sławka występuje pełna świadomość zaburzenia mowy, dziecko doskonale zdaje sobie sprawę, że mówi nieco inaczej niż jego rówieśnicy.

Zaburzenie wymowy w przypadku Sławka polega na wadliwej realizacji głosek szeregu szumiącego oraz mieszaniu głosek wszystkich trzech szeregów dentalizowanych. Wynika to z zaburzeń słuchu fonetycznego, gdyż dziecko ma właściwie ukształtowane i w pełni sprawne narządy mowy oraz poprawny słuch fonematyczny, co wykazały przeprowadzone badania.

Zaburzenie cechy normatywnej artykulacji polega w tym przypadku na dysnonpalatalności [Ostapiuk 1997, s. 130], która powoduje, że twarde głoski „š, ž, č, ǯ „ są przez chłopca realizowane jako dźwięki pośrednie między właściwą szumiącą a odpowiadającą jej ciszącą.

Dziecko, świadome swych trudności, zawsze mówiło mało i niechętnie, szczególnie w sytuacjach dla siebie nowych i wśród osób nieznajomych. Wydaje się, że to właśnie jest źródłem często występujących w mowie chłopca przestawek i redukcji głosek.

Na koniec chciałbym przedstawić jeszcze dwie uwagi dotyczące zagadnienia zaburzeń mowy Sławomira K. Obserwując mowę chłopca przez ponad 7 miesięcy, dało się zauważyć pewną poprawę w tym zakresie; dziecko nie uczestniczące w żadnych dodatkowych zajęciach mówiło coraz lepiej. Być może widząc zainteresowanie własną mową wykazywane przez innych, badany nieświadomie starał się jak najdokładniej artykułować wyrazy. Nie ma przy tym mowy o hiperpoprawności, gdyż Sławek był dosyć naturalny w swych zachowaniach werbalnych.

Z drugiej jednak strony dostrzegłem, że owa poprawa artykulacyjna dotyczy niemal wyłącznie naszych wspólnych spotkań, gdyż w kontaktach z rówieśnikami nadal wyraźnie słychać charakterystyczne „świszczenie” dziecka.

Propozycje terapii logopedycznej

Postawiona w rozdziale poprzednim diagnoza wskazuje na konieczność pracy ze Sławkiem nad kształtowaniem słuchu fonetycznego. Jednak ogólna, niska sprawność artykulacyjna każe przeprowadzić w jego przypadku kompletną procedurę logopedyczną.

W związku z niechętnym stosunkiem chłopca do mówienia należy rozpocząć pracę z nim od próby pokonania barier i zahamowań w zakresie komunikowania się słownego, przekonać go do celowości ćwiczeń oraz uzgodnić z rodzicami zasady współpracy w zakresie reedukacji mowy.

Dopiero po przejściu tego etapu przygotowawczego możemy przejść do właściwej pracy korekcyjnej. Powodzenie terapii każdorazowo uzależnione jest od wielu czynników, niejednokrotnie mało zależnych od samego logopedy. Niemniej jednak zawsze należy przestrzegać ogólnych zasad pracy rehabilitacyjnej. Systematyczność, stopniowanie trudności, utrwalanie oraz aktywny i świadomy udział pacjenta [Demel 1996, s. 47; Styczek 1980, s. 432] są niezbędnymi czynnikami warunkującymi wspólny sukces dziecka, jego rodziców oraz samego terapeuty.

Etap korekcji w przypadku Sławka oznacza pracę nad kształtowaniem słuchu fonetycznego, ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mowy oraz utrwalenie szeregów głosek dentalizowanych. W związku z tym, że chłopiec wymawia sporadycznie również głoski szeregu szumiącego, nie ma potrzeby wywoływania ich. Należy jedynie żmudną pracą nauczyć go wyróżniać wszystkie głoski dentalizowane w mowie i artykułować je w sposób adekwatny.

W etapie automatyzacji (utrwalania) należy kontynuować ćwiczenia słuchowe i artykulacyjne, aż do osiągnięcia pełnej sprawności językowej rehabilitowanego dziecka.

Należy ubolewać, że terapia logopedyczna Sławka nie została dokonana jeszcze w wieku przedszkolnym. To zaniedbanie odbija się obecnie na karierze szkolnej dziecka, niepotrzebnie dostarczając mu stresów i stając się źródłem potencjalnych kompleksów. Na szczęście wydaje się, że dziecko jest jeszcze w stanie nadrobić opóźnienia, gdyż - jak już wspomniano - chłopiec zaczyna mówić nieco lepiej.

1. Etap przygotowawczy

Na tym etapie terapii należy poświęcić jak najwięcej czasu na rozmowy z dzieckiem, mające na celu rozhamowanie go, zachęcenie do mówienia oraz pokonanie zawsze istniejących barier nauczyciel - uczeń. Jest to też moment do umotywowania dziecka, przekonania go do samego siebie i proponowanej terapii.

Należy skłonić chłopca do wypowiadania się poprzez dialog z nim, czy też prośby o opowiedzenie przedstawionej historyjki obrazkowej, znanej bajki, bądź filmu. Z czasem możemy przejść do opowiadań bardziej rzeczywistych, jak na przykład tego, co niedawno robił, z kim się przyjaźni, w co najbardziej lubi się bawić itp.

Sławek jest dzieckiem 11 - letnim, z dużą dozą krytycyzmu wobec własnej osoby, stąd etap ten należy potraktować bardzo poważnie. Koniecznie należy przy tym włączyć w pracę rodziców, uświadamiając również im celowość terapii oraz prosząc o jak najczęstsze rozmowy z dzieckiem i współpracę w ćwiczeniach na dalszych etapach rehabilitacji.

2. Etap pracy korekcyjnej

Poniżej przedstawiono kolejno proponowane w przypadku Sławka ćwiczenia: oddechowe, doskonalące motorykę narządów mowy, kształcące słuch fonetyczny i fonemowy oraz utrwalające głoski szeregów dentalizo-wanych.

Należy zaznaczyć, że ćwiczenia oddechowe i motoryczne powinny znaleźć się na początku każdej sesji zajęć terapii logopedycznej, z każdym dzieckiem. Pozwalają one bowiem jednocześnie rozluźnić się oraz przygotować narządy mowy do wykonywania bardziej skomplikowanych poleceń.

Ćwiczenia oddechowe.

Rozpoczynając terapię polecamy rozluźnić mięśnie twarzy, szyi i klatki piersiowej. Z szerokiej gamy ćwiczeń oddechowych wybieramy kilka, na każdych zajęciach różnych. Celem ich jest wyrobienie długiej fazy wydechowej, równomierności siły wydechu, ekonomicznego zużywania powietrza oraz umiejętności synchronizowania pauz oddechowych z treścią wypowiedzi.

Przykłady ćwiczeń:

• dmuchanie świecy,

• puszczanie baniek mydlanych,

• gra na flecie,

• utrzymywanie w stałej pozycji wacika na nitce,

• dmuchanie papierków, wacików, piórek itp.

Ćwiczenia oddechowe można łączyć z ruchami rąk i tułowia, co pozwala zwiększyć pojemność płuc oraz zmniejsza monotonię zajęć. Oto kilka przykładów:

• wdech z równoczesnym uniesieniem rąk i wydech z ich powolnym opuszczeniem, ćwiczenie można wykonywać stojąc oraz z pochyleniem tułowie w przód,

• z dłońmi na karku, przy wdechu przesunąć łokcie silnie do tyłu, zaś przy wydechu wykonanie ruchu powrotnego, aż do zetknięcia się łokci,

• z klęku z dłońmi opartymi na podłodze, przy wdechu unieść głowę aż do spojrzenia w sufit, z powrotem opuszczenie jej jak najniżej.

Ćwiczenia sprawności motorycznej narządów mowy

Celem tej grupy ćwiczeń jest przygotowanie artykulatorów do wykonywania bardziej skomplikowanych ćwiczeń oraz zwiększenie ich ogólnej sprawności motorycznej.

Kolejno prowadzimy ćwiczenia podnoszące sprawność języka, warg oraz żuchwy. Zasób ćwiczeń jest tu bardzo duży i zależy wyłącznie od inwencji terapeuty oraz samego dziecka. Obok ruchów wykonywanych przez samo dziecko logopedzi stosują również masaże niektórych narządów artykulacyjnych, zwłaszcza czubka języka czy wędzidełka. Odbywa się to przy pomocy szpatułki lub też specjalnych wibratorków, jednak w przypadku Sławka nie jest to konieczne.

Poniżej przedstawiono przykładowe ćwiczenia motoryki narządów mowy, które nie wymagają szczególnych pomocy, mogą być z łatwością przeprowadzone w każdych warunkach, a stosowane regularnie bardzo usprawniają proces terapii logopedycznej.

tabela 3. Przykładowe ćwiczenia sprawności motorycznej narządów mowy

język	wargi	żuchwa
∗kierowanie języka w różne strony ∗oblizywanie warg ∗wysuwanie języka jak najdalej i cofanie go w głąb jamy ustnej ∗podnoszenie języka do dziąseł ∗liczenie językiem górnych i dolnych zębów ∗dotykanie językiem do nosa i brody ∗wypychanie językiem policzków ∗kląskanie ∗mlaskanie ∗robienie „rulonika” ∗robienie „miseczki” z języka ∗zlizywanie miodu z talerzyka	∗rozciąganie i zaokrąglanie warg ∗mocne zaciskanie warg ∗nakładanie jednej na drugą ∗wibracje warg - „motorek” ∗cmokanie ∗gwizdanie ∗ruszanie zamkniętymi ustami ∗ssanie warg ∗wciąganie warg w głąb ust ∗rozciąganie warg aż do uwido- cznienia się zębów ∗hiperpoprawne wymawianie połączeń samogłoskowych ∗utrzymanie ołówka między wargami	∗otwieranie ust najszerzej jak można ∗naprzemienne otwieranie i za- mykanie ust w różnym tempie ∗ruchy żuchwą w każdym kierunku ∗żucie gumy ∗podsuwanie dolnej wargi pod górne zęby ∗chwytanie dolnymi zębami górnej wargi

Ćwiczenia usprawniające pracę artykulatorów i oddychania w trakcie mówienia prowadzić możemy również w formie zabawowej. Może być to na przykład dmuchanie łódek w naczyniu z wodą, wciąganie do ust cukierka zawieszonego swobodnie na nici lub przedłużanie tak długo jak to możliwe artykulacji samogłosek i spółgłosek szczelinowych. Możliwości w tym zakresie są ogromne, zaś najlepsze efekty dziecko osiąga w rywalizacji z kolegami.

Celem ćwiczeń motoryki jest także nauczenie dziecka czucia ułożenia narządów artykulacyjnych, dlatego każde polecenie musi być nie tylko pokazane przez logopedę, ale także omówione i szczegółowo umiejscowione w obrębie narządów artykulacyjnych dziecka. Zestaw ćwiczeń usprawniających motorykę narządów mowy znaleźć można w pracy J. Kani [1982, s. 279].

Ćwiczenia słuchu fonemowego i fonetycznego oraz analizy i syntezy głoskowej

W przypadku Sławka jest to bardzo ważna grupa ćwiczeń. Pomimo, iż potrafi on prawidłowo różnicować cechy dystynktywne fonemów - co wykazał test I. Styczek - chłopiec ma duże kłopoty z rozpoznawaniem głosek w ramach danej ich klasy, czyli z słuchem fonetycznym. Jednocześnie wynik Logopedycznego Testu Przesiewowego wskazuje na trudności dziecka w zakresie syntezy i analizy głoskowej. Ćwiczenia w tym zakresie są bardzo podobne, stąd w pracy omawiane są łącznie.

I. Ćwiczenia słuchu fonologicznego z pomocą paronimów.

- wykorzystujemy tutaj kwestionariusze obrazkowe I. Styczek, G. Demel czy B. Rocławskiego. Zadaniem badanego jest wskazanie nazwanego przez terapeutę obrazka.

II. Ćwiczenia słuchu fonetycznego

∗rozpoznawanie linii intonacyjnej zdań oznajmujących i pytających

ZDANIA:

Janek odrabia lekcje

Mama idzie do pracy

Jutro jest niedziela itp.

• zadaniem dziecka jest wskazanie odpowiedniego znaku interpunkcyjnego

? .

∗rozpoznawanie czasu trwania i wysokości tonu głoski:

- doskonalimy reakcje dziecka na czas trwania głosek, polecając wskazać klocek z literą, która brzmi dłużej:

- podobnie postępujemy ćwicząc rozpoznawanie przez dziecko wysokości tonu wypowiadanej głoski; dziecko ma za zadanie wysunąć w przód klocek z literką, którą wypowiadamy wyższym tonem, np.:

∗kształtowanie słuchu fonetycznego

- zapoznajemy dziecko z poszczególnymi wariantami głosek, jakie będziemy realizować z poleceniem, by wskazało prawidłowy sposób wymowy. Rozpoczynamy od wyraźnych różnic artykulacyjnych, np. właściwego oraz języczkowego „r”. W przypadku Sławka ćwiczymy najpierw szereg syczący, potem szumiący, a na końcu uczymy rozróżniania głosek obu szeregów:

Możemy poprosić dziecko by odwróciło klocek, gdy usłyszy różne dźwięki, lub też wskazało odpowiedni klocek, gdy zna już różne warianty realizacyjne głoski; np.

Po utrwaleniu głosek w obrębie poszczególnych szeregów, podajemy Sławkowi na przemian dobre i wadliwe realizacje z zakresu obydwu z nich.

Bardzo dużą rolę w ćwiczeniach słuchu fonetycznego odgrywa recytacja wierszy i krótkich tekstów. Konieczna jest tu zarówno ocena słuchowa wypowiedzi innych osób, jak i recytacja przez samego Sławka. Można w tym celu posłużyć się wierszykami polecanymi przez program nauczania języka polskiego, który w klasie V proponuje między innymi następujące teksty:

W pamiętniku Zofii Bobrówny

Niechaj mię Zośka o wiersze nie prosi,

Bo kiedy Zośka do ojczyzny wróci,

To każdy kwiatek powie wiersze Zosi,

Każda jej gwiazdka piosenkę zanuci.

Nim kwiat przekwitnie, nim gwiazdeczka zleci,

Słuchaj - bo to są najlepsi poeci. (...)

Ćwiczenia utrwalające szereg głosek dentalizowanych

Artykulacja głosek dentalizowanych polega na zbliżeniu szczęk do siebie, wskutek czego wychodzące powietrze trze o brzegi środkowych siekaczy, a wytwarzany szmer ulega wzmocnieniu. Szereg syczący jest przy tym artykułowany przy zębach, zaś szumiący przy wałeczku dziąsłowym.

W przypadku Sławka mieszane są między sobą głoski „š, ž, č, ǯ ” oraz „s, z, c, ʒ `'. Jeszcze większym problem stanowią deformacje, które stosuje chłopiec. Są to dźwięki pośrednie między „š ” a „ś”, „ž” a „ź”, „č” a „ć” oraz „ʒ” a „ʒ”.

Zadaniem naszym na tym etapie pracy korekcyjnej jest doskonalenie wymowy chłopca w tym zakresie. Uwzględniając wiek chłopca rozpoczniemy od ćwiczeń głosek w izolacji, następnie w połączeniach sylabowych oraz wyrazach i zdaniach.

Sławek potrafi samodzielnie wymówić wszystkie głoski, dlatego zadaniem naszym jest ich utrwalenie i zautomatyzowanie. Rozpoczynamy od pokazania dziecku miejsc artykulacji głosek syczących i szumiących i uczymy ich różnicowania.

Metodą mechaniczną dotykamy szpatułką, zimną łyżeczką itp. czubka języka i wałeczka dziąsłowego (zębów), ucząc chłopca kinestetycznego różnicowania tych miejsc artykulacyjnych. Jako pomoc w tym zakresie może posłużyć tzw. „gniotka”, przy pomocy której łatwiej wytłumaczyć dziecku ułożenie języka.

Następnie możemy przejść do łączenia głosek w sylaby zaczynając od otwartych. W związku ze specyfiką zaburzenia Sławka materiał do ćwiczeń uporządkowano łącząc syczącą z odpowiednią szumiącą.

Różnicowanie „s” - „š ”

Polecamy dziecku odnaleźć wyrazy ukryte w „magicznym kręgu”. Zaznaczamy, że sylaby w małych kółkach mogą łączyć się zarówno z sylabami z górnej i dolnej części dużego kręgu. Jest to polecenie dość trudne, ale uwzględniające wiek i możliwości chłopca.

Następnie przechodzimy do ćwiczeń na całych wyrazach, uwzględniając różne pozycje badanych głosek. Poniżej przedstawiono przykładowy zestaw wyrazów dla głosek „š” i „s”.

tabela 4. Wyrazy zawierające sylaby z „š” i „s”

	s	š
nagłos	sala, sałata, sanki, samolot, samochód, sandały, sarna, sobota, sok, soda, sople, sowa, ser, seler, sukienka, surowy, suchy, sól, syrop, synek ----------------------------------------------- stromy, stary, sklep, schody, skakanka, słoma, snopek, spodnie, stół, sweter	szafa, szalik, szatnia, szabla, szachy, szopa, szofer, szeroki, szelki, szuflada, szufelka, szyba, szyja, szyny, szynka, szydełko ----------------------------------------------- szkoła, szkło, szpulka, szpak, sznurek, szmata,
śródgłos	masa, kasa, klasa, pasek, piasek, basen, fasola, osa, kosa, włosy, wąsy mięso, --------------------------------------------- laska, maska, masło, list, usta, pasta, miasto, sosna, most	kasza, kaszel, maszyna, nosze, kosze, kalosze, koszyk, koszula, kieszeń, wieszak, puszek, groszek ----------------------------------------------- bursztyn, puszka, broszka, fartuszki, gruszka, szyszka
wygłos	las, nos, kłos, pies, lis, sos,	- fonetycznie np. nazwy zawodów: piekarz, murarz itp.

Po etapie ćwiczeń związanych z pojedynczymi słowami możemy przejść do pracy nad połączeniami wyrazowymi. Bogactwo języka polskiego pozwala tutaj niemal dowolnie zestawiać zwroty i wyrażenia. Oto przykładowe frazy:

strome schody szkolna szatnia smaczna kasza

stary stół pluszowy kapelusz stare kalosze

smaczna sałata puszka groszku szklany słoik

spokojny piesek bursztynowa broszka smutny szpak

sypki piasek wasza szkoła słychać szum

W kolejnej fazie ćwiczeń przechodzimy do pracy nad zdaniami.

Przykłady:

W szufladzie jest spinka.

Na sznurku suszą się spodenki i skarpetki.

Na szafie stoi kaktus.

W koszyku jest puszka groszku i słoik soku.

Szymek ma szarą koszulę.

Wszystkie przedszkolaki noszą fartuszki.

Następnym etapem ćwiczeń korekcyjnych są dłuższe teksty mówione i czytane. Z jednej strony pozwalają one na doskonalenie artykulacji głosek, a z drugiej kształcą tak potrzebny w przypadku Sławka słuch fonetyczny.

Trzy liski

Były sobie raz trzy liski,

które jadły z jednej miski.

A te liski takie były,

że nie nosiły (bo nie lubiły)

ani paletek, ani szalików,

ani skarpetek, ani bucików.

Chodziły gołe i bose, bo się

lubiły gonić boso po rosie.

I na golasa lubiły hasać

i na bosaka lubiły skakać.(itd.)

Analogiczny sposób postępowania przyjmujemy dla pozostałych trzech par głosek. Poniżej zestawiono przykładowe ćwiczenia.

Różnicowanie „z” - „ž ”

tabela 5. Wyrazy zawierające sylaby z „ž” i „z”

	z	ž
nagłos	zamek, zabawa, zakład, zapałki, zegar, zebra, zęby, zupa, Zyta, zzuć, ----------------------------------------------- zbawca, zdrada, zgrzyt, zlot, złoty, zraz, znaczenie, zmieszanie, zwłaszcza	żagiel, żaba, żarówka, żądło, żebro, żerdź, żona, żołądź, żółć, żółw, żyrafa ----------------------------------------------- żbik, żleb, żłobek, żmija, żniwa, żrący, żwir, żwawy,
śródgłos	waza, gazeta, muzyka, lizak, język, pazur, pozory, -----------------------------------------------gniazdo, bielizna, uznanie, Dyzma, przeznaczenie, przezwisko, uzda	plaża, jarzyny, orzechy, korzeń, dyżurny, wrzosy, żużel, talerzyk, duży ----------------------------------------------- łyżwy, wierzba, wierzga, drzwi, grzmi, trwożny,
wygłos	- w związku z utratą dźwięczności w wygłosie brak przykładów, nie uczymy bowiem wymowy doliterowej

Frazy:

zapalona zapałka duży żuk zepsuty żagiel

zabytkowy zamek korzenie wierzby zapalona żarówka

zegar Zenka różowy leżak złośliwa żmija

lizak Zosi różne warzywa zwieziony żużel

zdradzony zbawca grzmiąca burza zmieszany dyżurny

Zdania:

Zosia ma zdrowe zęby. Na jezdni stoją wozy.

W zamku jest zepsuty zegar. Żona leży na żółtej plaży.

W koszyku są jarzyny i orzechy. Strwożony dyżurny zakręcił żarówkę.

Złośliwa żmija leżała w żlebie.

Teksty:

Dziś do domu koza wpadła.

Zaraz w sieni miotłę zjadła.

W przedpokoju obraz z ramki.

Z okna zjadła dwie firanki.

Obrus, który był na stole

i - uciekła znów na pole.

Dzwonek

Więc myślimy z wielkim strachem, - Kaziu,

jak z nią żyć pod jednym dachem. co najbardziej lubisz w szkole?

- Nie powiem, choćby mnie smażyli w smole.

- No, powiedz.

nie będzie w tym żadnej niedyskrecji.

- Dobrze. Powiem. Dzwonek!

Po ostatniej lekcji. /J. Kierst/

Dziwy wielkanocne

Człowiek najbardziej smutny czoło ma bez chmurki,

kiedy go święconego urzekną powaby...

Staje się muzykalny - i lubi mazurki...

Staje się romantyczni i zerka na baby...

Choćby pycha i buta były mu ojczyzną,

z usposobieniem dumnym i zawadiackim,

decyduje się głowę ugiąć przed głowizną

albo niesmacznym plackiem paść przed smacznym plackiem.

/J. Ejsmond/

Śmierć pułkownika(fragment)

W głuchej puszczy przed chatką leśnika,

Rota strzelców stanęła zielona;

A u wrót stoi straż pułkownika,

Tam w izdebce Pułkownik ich kona.

Z wiosek zbiegły się tłumy wieśniacze.

Wódz to był wielkiej mocy i sławy,

Kiedy po nim lud prosty tak płacze

I o zdrowie tak pyta ciekawy.

Kazał konia pułkownik kulbaczyć,

Konia w każdej sławnego potrzebie;

Chce go jeszcze przed śmiercią obaczyć,

Kazał przywieźć do izby - do siebie.

Kazał przynieść swój mundur strzelecki,

Swój kordelas, i pas, i ładunki;

Stary żołnierz - on chce jak Czarniecki,

Umierając swe żegnać rynsztunki.

/A. Mickiewicz/

Różnicowanie „c” - „č ”

tabela 6. Wyrazy zawierające sylaby z „c” i „ʒ”

	c	č
nagłos	cal, cały, car, cecha, cebula, cęgi, cofać, cud, coś, córka, cyfra, ----------------------------------------------- cmentarz, ckliwy, cnota, cwał	czapka, czarka, czepek, czekolada, czoło, czółno, czub, czyjś, , czynsz ----------------------------------------------- czczy, człowiek, czmychnąć, cztery, czwarty
śródgłos	abecadło, baca, plecy, hiacynt, kucyk, ocet, kocur, macocha ----------------------------------------------- cacko, tacka, Kacper	gorczyca, buziaczek, łuczywo, kaczeńce, wieczorny, naczelny ----------------------------------------------- poczwara, poczta, taczka, kaczka, słonecznik, beczka
wygłos	pieniądz, piec, koc, noc, ojciec, rydz, widz, tłuc, wlec, biec	bluszcz, biegacz, bicz, ciecz, brodacz, gracz, gorycz, kicz, mlecz, mecz, warkocz, spawacz

Frazy:

cały cal czapka Czarka cofać czółno

ckliwy ojciec gorycz gorczycy czyjeś abecadło

plecy ojca czekoladowy buziaczek czwarta noc

cnota córki poczwarny spawacz cały słonecznik

cofać piec czołowy gracz wieczorny widz

Zdania:

Cnotliwy Kacper czyścił łuczywo..

Cudowny kucyk zaczął biec.

Naczelny baca uczynił cud.

Cyniczny gracz przegrał mecz.

Córka Czesławy odczytuje cyfry.

Spawacz cytował Cycerona.

Czarny kocur czmychnął w noc.

Ojciec częstował czerstwym pieczywem.

Część koca częściowo sfilcowała.

W czwartek córka czesała warkocz.

Różnicowanie „ʒ” - „ǯ ”

tabela 7. Wyrazy zawierające sylaby z „ʒ” i „ʒ”

	З	З
nagłos	dzyń ----------------------------------------------- dzban, dzwon	dżem, dżinsy, dżokej, dżudo, dżungla ----------------------------------------------- dżdżownica, dżdżysto
śródgłos	cedzak, cudzysłów, koledzy, kukurydza, słudzy, sadzonka, władza, złudzenia, sadzawka, pędzel	radża
wygłos	brak

Frazy:

pędzel dżokeja

władza dżungli

sadzawka dżdżownicy

dżdżyste złudzenia

dzban dżemu

Zdania:

Koledzy pogardzają dżinsami.

Słudzy grodzą sadzonki.

Radża przecedza dzban dżemu.

Dzban dzwoni w dżdżysty dzień.

Władza radży sięga dżungli.

Przykładowe teksty do ćwiczeń głosek zwarto-szczelinowych.

Na start

Olimpijczycy - na start

Kto dalej? Kto wyżej? Kto szybciej?

O tyczce - jak ptak - w powietrze,

Co struną drży dźwięczną jak skrzypce.

A teraz - oszczepy - w dal mknijcie!

Kto kogo dzisiaj zwycięży?

Oszczepy jak strzały w błękicie.

A oto dysk zawisł - jak księżyc.

Ktoś biegnąc zachłysnął się pędem -

Krew w skroniach, wzmożony rytm serca.

Kto pierwszy?

- Ja będę! maratończyk - zwycięzca.

/T. Kubiak/

Poszły kaczki na pocztę, Entliczek - pętliczek itp.

3. Etap utrwalania

Pamiętając o deficytach Sławka, nadal prowadzimy ćwiczenia percepcji słuchowej oraz automatyzujemy wymowę głosek dentalizowanych.

Przykładowe ćwiczenia słuchowe:

• wsłuchiwanie się w ciszę;

• rozpoznawanie dźwięków instrumentów muzycznych, zwierząt, odgłosów natury;

• naśladowanie przez dziecko wystukiwanego rytmu;

• ćwiczenia analizy i syntezy głoskowej;

• zabawa w kończenie słów;

• odróżnianie mowy prawidłowej od nieprawidłowej - dziecko klaszcze, gdy usłyszy nieprawidłową wymowę, podnosi rękę słysząc głoskę zdeformowaną itp.

Automatyzację głosek sprawiających kłopoty najlepiej prowadzić można w formie zabawowej, gdyż dziecko jest wtedy bardziej naturalne i spontaniczne. Literatura oferuje cały zestaw zabaw logopedycznych, z których wybrano przykładowe.

Zabawy w słowa.

- zmiana wyrazu po odrzuceniu (lub dołączeniu) pierwszej litery, np.

Z -bieg, bój, danie, era, lew, lot, łom, łoże, woje itd.

- zabawy jak powyższa z szukaniem wyrazu po odrzuceniu ostatniej litery, bądź też całkowicie w środku innego,

- czytanie wyrazów (zdań wspak),

- przestawki - powstanie nowego wyrazu przez przestawienie cząstek wyrazowych, np.:

• „magiczne trójkąty” - nowy wyraz tworzymy opuszczając po jednej literze

- „drabinki” („wiatraczki”) np.:

W zabawach logopedycznych wykorzystać można także wszelkiego rodzaju rymowanki, wyliczanki, czy rebusy. Każda forma pracy nad mową dziecka, przy jego aktywnym udziale wpływa na podniesienie jego sprawności językowej, co jest przecież podstawowym celem zabiegów logopedycznych.

15

Studium przypadku dziecka z dyslalią

1

u

i

e

o

a

o

a

e

i

u

r

r

s

c

z

ʒ

→

ʒ

→

c

→

z

→

s

lest

nki

ma

sa so se su sy

bota

ler

lik

ša šo še šu šy

fer

wary

rop

na

pa

si

czy

li

li

li

li

li

li

kalina

alina

lina

ina

na

a

NUREK

BUREK

BURAK

BARAK

ARAK

RAK

BAK

BAR

AR

AR ARA KARA KARAT KARATE

A

SARNA SARKA BARKA BARK BAR AR

AR ARA KARA KARAT KARATE

AR

CAR

DAR

GAR

JAR

WAR

SWAR

SZARY

SZARA

SZARAK

---