ZASADA SWOBODY TESTOWANIA

1) Jest to jedna z najważniejszych konstrukcji prawa spadkowego. Występuje tylko przy dziedziczeniu testamentowym. Jest to swoboda dysponowania majątkiem na wypadek śmierci mortis causa.

2) Wola zmarłego jest w prawie rzymskim zmienna aż do kresu życia Ambulatoria est voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum.

3) Ograniczenia co do formy:

• Można rozrządzać tylko w testamencie i w kodycylach.

• Konieczność zachowania ściśle określonej sformalizowanej formy testamentu, aby utrzymać jego ważność.

4) Ograniczenia co do treści:

• Kolejnym jest niedopuszczalność w prawie rzymskim testamentów wspólnych.

• Występuje konieczność uwzględnienia w testamencie interesu najbliższych, żyjących we wspólnocie domowej sui heredes chyba, że zostaną oni w testamencie wyraźnie wydziedziczeni.

• Dziedziczenie przeciwtestamentowe: skarga testamentu niezgodnego z powinnościami querela inofficiosi testamenti oraz pars legitima, część należna najbiższym (co najmniej ¼ majątku, który otrzymali by w przypadku dziedziczenia ab intestato).

5) Favor testamenti - wykładnia treści testamentu, dążąca do utrzymania go w mocy oraz do jak najwierniejszego odtworzenia woli testatora.

SEMEL HERES SEMPEL HERES

1. Jest to jedna z konstrukcyjnych zasad prawa spadkowego, głosi, że nie można odbierać tego co zostało nabyte z dziedziczenia (mortis causa).

• Nie można także przenosić swojej pozycji dziedzica na inną osobę.

• Pewność; ustalenie spadkobiercy ma charakter definitywny. Dziedzic fideikomisariusz i legatariusz mogą z tym co otrzymali zrobić użytek według własnej woli.

2. Powództwo działowe actio familiae ercisundae; mogło być wniesione przez współdziedzica w każdej chwili, mógł żądać podziału i wydania majatku.

3. Dziedziczenie pod warunkiem, ustanowienie terminu.

• Dopuszczalność dziedziczenia jedynie pod warunkiem zawieszającym (np. x będzie dziedzicem, jeśli statek przypłynie z Azji)

• Niedopuszczalność ustanowienia dziedzica pod warunkiem rozwiązującym (np. x będzie dziedzicem, chyba ż statek przypłynie z Azji)

• Niedopuszczalność terminu końcowego; nie można było ustanowić spadkobiercy na jakiś czas, a potem przekazać jego prawa innej osobie.

4. Wyjątki:

• testamenty żołnierskie

• Dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne; po pozytywnym rozpatrzeniu skargi querela inofficiosi testamenti sąd odbierał prawo do dysponowania majątkiem dziedzicowi testamentowemu.

• Fideikomis uniwersalny przed wprowadzeniem kwarty falcydyjskiej (rola dziedzica sprowadzona do pośrednika).

NEMO PRO PARTE TESTATUS, PRO PARTE INTESTATUS DECEDERE POTEST

1. Nikt nie może umrzeć pozostawiając dziedzica do części w spadku, część zaś beztestamentowo. Wskazuje na jedynie alternatywną możliwość dziedziczenia testamentowego, albo beztestamentowego.

• Dziedziczenie testamentowe odbywa się poprzez testament lub kodycyl.

• Dziedziczenie beztestamentowe, to przekazanie majątku zmarłego określonym przez prawo osobom, gdy brak jest testamentu lub okazał się nie ważny.

2. W przypadku rozrządzenia w testamencie tylko częścią majątku, „pozostawiona” część będzie przyrastać proporcjonalnie ustanowionym dziedzicom.

3. Zasada zabezpieczała majątek zmarłego przed rozdrobnieniem.

4. Wyjatki:

• testamenty żołnierskie

• beztestamentowe fideikomisy; nakładane w kodycylach na dziedziców beztestamentowym, zabezpieczały przed postępowaniem contra tabulas.

5. Dziś zasada nie obowiązuje. Wolna część podlega dziedziczeniu ustawowemu.

ZDOLNOŚĆ DO DZIEDZICZENIA

1. Jest to zdolność do wejścia w prawa i obowiązki po zmarłym. Początkowo dotyczyła tylko osób fizycznych, jednak z czasem rozciągnięto także na instytucje „osoby prawne”.

2. Zdolność do dziedziczenia testamenti factio passiva:

• osoby fizyczne; muszą żyć w momencie otwarcia spadku,

• nasciturus; pod warunkiem, że urodzi się żywy,

• państwo, cele użyteczności publicznej, instytucje dobroczynne, na cele kultu

3. Osoby muszą być wskazane w sposób jednoznaczny, nie posiadały jej personae increare, czyli podmioty trudne do zidentfikowania.

4. Zdolność do dziedziczenia nie przysługiwała:

• ze względu na decyzje polityczne (heretycy, potomkowie osób skazanych za zdradę stanu);

• ze względu na strukturę danego społeczeństwa: do pewnego momentu zdolności do dziedziczenia kobiet, gdy majątek przekraczał określoną kwotę, wyłączenie niewolników, którzy nie mogli dziedziczyć beztestamentowo;

• miastom, pozostającym pod władzą ludu rzymskiego civitates.

5. W przypadku uznania niegodności dziedziczenia majątek przypada państwu.

6. Dziś zdolność do dziedziczenia ma każdy człowiek (także nasciturus), jest to wolność chroniona w konstytucji, oraz pewne osoby prawne, czy Skarb Państwa.

LEGATY

1. Jest to darowizna od zmarłego, aby wskazana przez niego osoba otrzymała jakiś majątek. Legaty opierają się na sukcesji syngularnej, czyli rozporządzenie tylko pewnymi składnikami majątku.

2. Legat windykacyjny:

• Przedmiot legatu przechodzi na własność legatariusza, z chwilą otwarcia spadku

• Legatariuszowi przysługuje rei vindicatio - skarga wydobywcza (zaleta)

• Przedmiotem legatu może być tylko rzecz, której właścicielem był spadkodawca w momencie śmierci (wada).

3. Legat damnacyjny:

• z otrzymanego spadku dziedzic ma wydać legatariuszowi określone przedmioty, albo ich równowartość (facultas alternativa), tworzy się zobowiązanie dziedzica na rzecz legatariusza,

• nawet, gdy opisany przedmiot nie znajduje się w masie spadkowej, dziedzic zobowiązany jest do przekazania części majątku (ekwiwalentu) legatariuszowi;

• przedmiot legatu nie przechodzi na legatariusza automatycznie, może nie otrzymać danego przedmiotu, a jedynie jego równowartość w pieniądzu.

4. Dziedzic odpowiada za długi spadkowe, nie legatariusz.

5. Kwarta falcydyjska, była to część wolna od obciążeń, która miała zachęcić dziedzica do przyjęcia spadku (jeśli nie przyjął, to testament nieważny).

6. Na rzecz małżonki testator mógł zastosować legat posagu zwrotnego lub legat corocznej renty.

FIDEIKOMIS

1. Jest to zapis powierniczy, pozwalający na dysponowanie majątkiem bez testamentu. Jest to czynność odformalizowana, co jest wyrazem postulatu elastyczności prawa spadkowego.

2. Klauzuza kodycylarna - nieformalny zapis spadkodawcy, w którym wyrażał wolę, aby w razie nie uznania ważności testamentu traktować go jako kodycyl.

3. Początkowo nie rodziły obowiązku prawnego, od II AC uznane jako instytucja prawna.

4. Rodzaje fideikomisów:

• syngularne - zapis wydania określonych przedmiotów, dalej idące określenie obowiązku spadkobiercy, niż przy legacie, sukcesja syngularna;

• uniwersalna - przeniesienie całości mas spadkowej, zniwelowanie roli dziedzica do pośrednika; Potem kwarta falcydyjska;

• wolności - nieformalna prośba do dziedzica o wyzwolenie niewolnika.

5. Za długi spadkowe odpowiada dziedzic; w fideikomisie uniwersalnym na początku fideikomisariusz przyjmował tylko korzyści, do czasów cesarza Justyniana, który narzucił mu odpowiedzialność za długi.

PORZĄDEK DZIEDZICZENIA WEDŁUG NOWEL JUSTYNIANA

1. Nowele są częścią Corpus Iuris Civilis, występują obok kompilacji, stanowią zbiór konstytucji cesarskich Justyniana i jego najbliższych następców do 582 AD.

2. Dotyczy porządku dziedziczenia ustawowego, występuje „po” testamencie.

3. Odejście od systemu agnacyjnego, podległość członków rodziny swojemu zwierzchnikowi familijnemu (tylko on było podmiotem praw majątkowych), na rzecz kognacyjnego, więzy krwi, bez względu na władzę ojcowską.

4. Trzy klasy dziedziców ustawowych:

• zstępni zmarłego: potomkowie małżeńscy; równe części;

• wstępni oraz rodzeństwo rodzone: oboje rodzice wspólni, jeśli nie ma rodzeństwa to rodzice po połowie, jeśli rodzice nie żyją to dziadkowie;

• inni krewni boczni: rodzeństwo rodzone i jego dzieci, rodzeństwo przyrodnie i jego dzieci, inni krewni.

5. Kwarta ubogiej wdowy - nie ma małżonka w żadnej z klas, w prawie spadkowym nie był rodziną. Jeśli miała wspólne dzieci z mężem przysługiwało jej jedynie użytkowanie kwarty; kwarta nie mogła przekroczyć określonej kwoty.

FORMY TESTAMENTU W PRAWIE KLASYCZNYM

1. Testament, to rozrządzanie własnym majątkiem na wypadek śmierci. By testament był ważny musi być sporządzony w ustanowionej przez prawo formie.

2. W prawie archaicznym sporządzany w formie ustnej i publicznej.

3. W prawie klasycznym testament mancypacjny (testator wydawał zaufanej osobie ustne polecenie, komu ma wydać majatek po śmierci, w obecności 5 świadków), przekształcił się w testament pretorski (sporządzany pisemnie z pieczęciami 7 świadków)

4. W okresie poklasycznym pojawia się testament holograficzny, własnoręcznie napisany i podpisany przez testatora bez potrzeby świadków.

5. Testamenty urzędowe - sporządzane przed urzędnikiem lub sądem.

6. Formy szczególne:

• testament żołnierski (mniej formalizmu),

• testament na wypadek zagrożenia życia (mniej formalizmu),

• testament osób niepełnosprawnych (więcej formalizmu).

7. Tendencje ewolucyjne: ograniczanie liczby świadków, mniej formalizmu.

8. W prawie rzymskim wykształciły się wszystkie dziś obowiązujące formy: testamenty urzędowe (dziś notarialne), testament holograficzny, testament ustny.

SUBSTYTUCJE

1. Substytucje to podstawienia, służące zapewnieniu spadkobiercy w dziedziczeniu testamentowym. Polega na wskazaniu osoby, która miałaby dziedziczyć, jeśli pierwszy wskazany w kolejności dziedzic nie mógł lub nie chciał dziedziczyć.

2. Cel: niedopuszczenie do dziedziczenia beztestamentowego (rozdrobnienie majątku), precyzyjne określenie dziedzica.

3. Rodzaje substytucji:

• Substytucja zwyczajna (substitutio vulgaris) - spadkodawca wskazał osobę powołaną do dziedziczenia, jeśli powołany wcześniej nie będzie mógł lub nie będzie chciał dziedziczyć; na końcu łańcucha substytucji często wyzwalano zapisując spadek niewolnikowi; cel: umocnienie dziedziczenia testamentowego.

• Substytucja pupilarna (substitutio pupilaris) - spadkodawca ustanawia substytuta dziedzicowi (synowi), gdyby ten nie osiągnął dojrzałości przed śmiercią (nie mógł wtedy sam sporządzić testamentu); często substytut pozostawał w tajemnicy w obawie przed zamachami na życie dziedzica.

• Substytucja quasi-pupilarna - ustanowienie dziedzica dla niepoczytalnego syna; cel: zapobiega rozdrobnieniu majątku (dziedziczeniu ustawowemu).

• Substytucja fideikomisarna - zobowiązanie dziedzica do przekazania majątku (lub części) wskazanej osobie, można było zamieszczać warunki lub terminy.

4. Fideikomis familijny - instrument prawny, gwarantujący na kilka pokoleń w przód pozostanie majątku w rodzinie (nie mogli roztrwonić, ani podzielić spadku).

POWOŁANIE DO SPADKU, A NABYCIE SPADKU

1. Powołanie do spadku:

• Wskazanie osoby, która mogła dziedziczyć po zmarłym.

• Mogło się odbyć na mocy testamentu, albo z przepisów prawa.

2. Nabycie spadku:

• wejście w prawa i obowiązki spadkodawcy w zakresie wyznaczonym testamentem lub ustawą;

• z mocy prawa (ipso iure) - dziedzice konieczni; do I AC nie mogli powstrzymać się od przyjęcia spadku,

• z testamentu, w wyznaczonym terminie.

3. Sposoby przyjęcia spadku:

• poprzez formalne oświadczenie cretio

• w sposób dorozumiany, zachowując się jak dziedzic (pro herede gestio) - dokonywanie czynności, które wykonywałby tylko dziedzic (np. spłata długów)

• zasiedzenie spadku - osoba stawała się dziedzicem na skutek posiadania spadku przez jakiś czas.

• Przyjęto, że w przypadku śmierci spadkobiercy, gdy nie nabył on jeszcze spadku, przejmują go dziedzice zmarłego spadkobiercy.

4. Skutki nabycia spadku - zlanie się majątku spadkodawcy z majątkiem dziedzica.

5. Nabycie spadku z dobrodziejstwem inwentarza (z ograniczoną odpowiedzialnością z długi).

SZACUNEK DLA WOLI ZMARŁEGO, A INTERES RODZINY

1. Uwzględnienie interesu rodziny odbywało się zarówno na płaszczyźnie testamentowej (ograniczenie realnej swobody testowania), jak i beztestamentowej (ustalenie porządku dziedziczenia ustawowego).

2. Szacunek dla woli zmarłego to reguła interpretacyjna prawa spadkowego, która wskazuje, że powinnością każdego pozostałego przy życiu jest respekt wobec woli zmarłego, co znajduje swoje odbicie w normach (dziedziczenie testamentowe przed beztestamentowym). Testator powinien mieć w prawie prywatnym taką władzę mortis causa nad swoimi dobrami, jak obywatele w prawie publicznym nad sprawami republiki.

3. Zasada swobody testowania, jest konstrukcyjną regułą prawa spadkowego łączy się ściśle z szacunkiem dla woli zmarłego, a oznacza swobodę dysponowania majątkiem na wypadek śmierci mortis causa.

• Swoboda nie ma jednak charakteru absolutnego, gdyż prawo chroni interes osób najbliższych, ustalając dla nich ochronę.

• Celem ochrony najbliższych jest alimentacja pozostałych przy życiu członków rodziny, ponieważ oni również przyczynili się do zgromadzenia majątku rodzinnego, a ponadto razem ze zmarłym tworzyli gospodarstwo domowe.

4. Najważniejszym ograniczeniem zasady swobody testowania, a zarazem szacunku dla woli zmarłego jest dziedziczenie przeciwtestamentowe (możliwość powołania do spadku najbliższych wbrew odmiennej woli testatora).

• Ochrona przed pominięciem w testamencie - wymóg, aby w testamencie zostali uwzględnieni członkowie współnoty familijnej sui heredes (powołać ich do spadku lub wydziedziczyć), pod rygorem nieważności testamentu.

• Querela inofficiosi testamenti - skarga testamentu niezgodnego z powinnościami. Występowała w przypadku sprzeczności testamentu z dobrymi obyczajami, np. wydziedziczenie dzieci kosztem osób postronnych. Skarga ograniczona czasowo (5 lat).

• Pars legitima - zapewnienie najbliższym części majątku, która przypadałaby im ab intestato. Dzisiaj jest to model zachowku lub rezerwy.

WYDZIEDZICZENIE, A UZNANIE ZA NIEGODNEGO DZIEDZICZENIA

1. Forma:

• Wydziedziczenie zamieszcza spadkodawca w testamencie.

• Uznanie za niegodnego dziedziczenia jest orzekane przez sąd.

2. Czym jest?

• Wydziedziczenie to element treści testamentu (formalna klauzula), wyrażająca wolę spadkodawcy, aby dana osoba, która dziedziczyła by beztestamentowo po nim nie dziedziczyła.

• Uznanie za niegodnego dziedziczenia to skarga, co do której rozstrzyga sąd, a zarazem wyraz społecznego sprzeciwu, aby osoba powołana do spadku zatrzymała spadek (weszła w prawa i obowiązki zmarłego).

3. Kogo?

• Wydziedziczenie dotyczy osób najbliższych (innych nie ma sensu)

• Uznanie za niegodnego dziedziczenia dotyczyć może każdej osoby, która ma wejść w prawa i obowiązki po zmarłym.

4. Skutki:

• wydziedziczenie - powołanie do spadku przechodzi na kolejne osoby;

• uznanie za niegodnego do dziedziczenia - dana część przypadnie państwu.

5. Przyczyną uznawania za niegodnego do dziedziczenia jest zachowanie wskazanego dziedzica za życia spadkodawcy, np. zamach na jego życie, brak alimentacji zmarłego, rażące naruszanie obowiązków rodzinnych, działanie przeciw testamentowi (próba fałszerstwa).

6. Ograniczenie wydziedziczenia:

• Konieczność uwzględnienia w testamencie wszystkich członków wspólnoty familijnej (wydziedziczeni lub powołani do spadku). Synowie musieli być wydziedziczeni imiennie, pozostali formułą ogólną.

• Wydziedziczenie najbliższych, zwłaszcza synów, mogło prowadzić do zastosowania dziedziczenia przeciwtestamentowego, skargi querela inofficiosi testamenti (sprzeczność z dobrymi obyczajami, powinnościami ojca rodziny).

7. Współcześnie:

• wydziedziczenie wymaga uzasadnienia (w prawie rzymskim nie wymagało);

• uznany za niegodnego dziedziczenia zostaje wyłączony od dziedziczenia tak, jakby nie dożył spadku.

INTERPRETACJA TESTAMENTU

1. Testament, jest to rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci mortis causa, z zamiarem wywołania skutków prawnych.

2. Podstawą interpretacji testamentu jest rozróżnienie verba i voluntas (słów i woli).

3. Do I AD interpretacja bardzo rygorystyczna i formalna, odnosiła się głównie do użytych przez spadkodawcę słów.

4. Causa Curiana - sprawa tocząca się w I AD, która stanowiła przełom w interpretacji testamentu. Po raz pierwszy dano u pierwszeństwo voluntas. Sprawa przełamała formalizm testamentów, na rzecz jak najwierniejszego odkodowania woli spadkodawcy.

5. Należy dokonywać fachowej wykładni, ponieważ sam testator nie może już się określić.

6. Dyrektywy interpretacyjne:

• Favor testamenti - generalna dyrektywa interpretacyjna, należy zawsze wybrać rozwiązanie, które utrzyma testament w mocy (szacunek dla woli zmarłego)

• Plus nuncupatum, minus scriptum - przywoływano ją, gdy w formule ustanawiania dziedzica brakowało jakiegoś elementu.

• Favor hereditas - rozstrzygnięcie wątpliwości na korzyść spadkobierców.

• Favor libertatis - przychylność dla wolności, np. przyznanie niewolnikowi możliwości dziedziczenia testamentowego.

• Favor uxoris - przycholność dla małżonki, podkreślenie, że jest w lepszej sytuacji niż konkubina, np. alimentacja żywnościowa.

USTAWA XII TABLIC

1. Powstała w latach 451-450 AC w Rzymie. Prace nad nią prowadziła, komisja inspirując się greckim porządkiem prawnym.

2. Ustawa jest źródłem prawa pisanego.

• W tamtym okresie źródłami prawa były: jurysprudencja pontyfików (kapłani udzielali porad, nauczali prawa i stosowali je) oraz zwyczaj (Plebejusze chcieli spisania go, by nie było interpretowane na niekorzyść plebsu).

• Ustawa XII tablic była konsolidacją prawa zwyczajowego, czyli uściśleniem najważniejszych zwyczajów.

3. Ustawa była wynikiem stosunków społeczno-ekonomicznych drobnych rolników, dlatego dotyczyła głównie prawa sądowego (nieliczne przepisy ze zobowiązań), jego treści z zakresu prawa prywatnego, takie jak:

• prawo sasiedzkie

• prawo własności

• prawo graniczne

• odpowiedzialność za szkodę

• prawo spadkowe uregulowane w modelu agnacyjnym.

4. Jest to akt stosunkowo niewielki, niezbyt dobrze uporządkowane regulacje.

5. Była dla Rzymian „pomnikiem prawa”, co wynikało z dużego przywiązania Rzymian do tradycji. W tekstach późniejszych jurystów pojawiają się liczne odniesienia do ustawy XII tablic. Nigdy nie została formalnie uchylona.

INSTYTUCJE GAIUSA

1. Był elementarnym podręcznikiem prawa rzymskiego w okresie klasycznym; powstał około 160 ad.

2. Gaius wśród sobie współczesnych był postacią niedocenianą. Jednakże od okresu klasycznego zauważono jego dzieło:

• został uwzględniony jako jeden z 5 autorytetów w ustawie o cytowaniu;

• fragmenty jego dzieł zostały zamieszczone w Digestach Justyniana

• Na Instytucjach Gajusza wzorował się Justynian pisząc swoje Instituiones.

3. Podręcznik był elementarnym wykładem prawa rzymskiego, cechował się jasnym i przejrzystym przedstawieniem materii (chociaż czasem zarzucano mu zbytnią powierzchowność i luki w materiale).

4. Zastosował aktualny do dzisiaj podział prawa na: personae, res i actiones.

5. Tekst odkryto w XIX wieku; trudności z odczytaniem; odnalezienie tekstu Instytucji Gaiusa było olbrzymim krokiem w badaniach nad rzymskim prawem klasycznym.

KONSTYTUCJE CESARSKIE

1. W okresie pryncypatu cesarz nie miał bezpośredniej władzy ustawodawczej, jednak wpływał na nią poprzez senat i zgromadzenia ludowe.

2. W II/III AD rozrządzenia cesarskie (konstytucje) zaczęły być traktowane na równi z leges, co wskazuje na wzrost prawotwórczej roli cesarza.

3. Typy rozporządzeń cesarskich:

• dekrety - rozstrzygnięcia spraw spornych w pierwszej instancji lub w apelacji, które dzięki autorytetowi cesarza nabierały cechy rozstrzygnięć wzorcowych;

• edykty - normy obowiązujące ogłaszane na jakimś terytorium lub w całym państwie, obowiązywały nawet po śmierci autorów, chyba że następny odwołał;

• reskrypty - cesarze, przy pomocy swoich kancelarii udzielali odpowiedzi na wątpliwości w kwestiach prawnych, były stosowane do przypadków podobnych;

• mandaty - instrukcje cesarskie dla urzędników lub namiestników prowincji.

4. Cesarz rozstrzygał sprawy, które trafiały przed sąd cesarski, więc miał wpływ na stosowanie prawa.

5. Wydawane bezustannie konstytucje zrodziły pewien chaos, który urzędnicy rzymscy starali się uporządkować:

• najpierw w zbiorach prywatnych - Codex Gregorianus, Codex Hermogenianus;

• później w powszechnym - Kodeks Teodozjański, celem było utworzenie zbioru całego ius, ale udało się zawrzeć tylko konstytucje od 302 ad.

• Najważniejszym zbiorem konstytucji stał się wydany w 529-534 ad Kodeks Justyniana, który zawierał materiał z trzech zbiorów poprzednich, nowele poteodozjańskie oraz nowe konstytucje (od 529 do 534).

METODY PRACY JURYSTÓW RZYMSKICH

1. Punktem wyjścia dla Jurystów rzymskich była myśl, że prawo powinno wyrażac to co dobre i słuszne „ius est ars boni et aequi”.

2. W okresie republiki pontyfikowie rozpoczęli kształcić świeckich prawników

• pochodzili z bogatych rodzin;

• byli praktykami, a nie teoretykami;

• wydawali opinie prawne - responsa, które były potrzebne w związku z wysokim formalizmem czynności prawnych oraz układali formularze aktów prawnych.

3. Ius responendi - przywilej do udzielania opinii prawnych pod autorytetem cesarza. Nadawano go prawnikom ściśle powiązanym z aparatem władzy. W II ad przyznano prawniczym responsom moc ustaw (wpływ na orzecznictwo).

4. W I i II ad istniały i współzawodniczyły ze sobą dwie szkoły prawne - Sabinianie i Prokulianie, o których wiadomo, że różnili się w niektórych kwestiach szczegółowych (np. początek dojrzałości u chłopców).

5. Charakterystyka metod:

• metoda kazuistyczna - responsa opierały się o konkretne przypadki;

• niechęć do systematyki i tworzenia definicji;

• wykształcili schematy argumentacyjne.

6. Literatura prawnicza:

• zbiory rozstrzygnięć indywidualnych przypadków - responsa, quaestiones, disputationes, epistulae (porady udzielane listownie);

• komentarze do ustaw i edyktów;

• podręczniki - institutiones - bardziej uporządkowane, funkcja dydaktyczna;

• sententiae, regulae, deffinitiones, differentiae - zbiory zwięzłych zasad;

• Digesta Justyniana z okresu klasycznego.

KOMPILACJA JUSTYNIAŃSKA

1. Geneza:

• Powstawała od 528 do 534 roku ad w cesarstwie wschodniorzymskim.

• Przyczynami powstania był prawie stuletni brak nowego zbioru urzędowego (Kodeks Teodozjański 438 r.) oraz próba uporządkowania całego ius.

• Duże tempo prac (przystąpiono w pierwszym roku panowania Justyniania i prowadzono je 7 lat).

• Najpierw zebrano konstytucje (mogli korzystać z wcześniejszych zbiorów), a później zajęli się zebraniem i uporządkowaniem dawnego prawa ius i wydaniem podręcznika.

2. Instytucje:

• wstępny podręcznik do nauki prawa, oparty na Instytucjach Gaiusa, ale dostosowany do istniejącego prawa, posiadał moc ustawy;

• dzieło dogmatyczne, nie ma kazuistyki, podział na personae, res i actiones;

• głównie objaśnienia pojęć, źródeł prawa, prawo prywatne i proces cywilny.

3. Digesta:

• praca w komisjach;

• wybór z dawnego ius, możliwość dokonywania skrótów, przeróbek i eliminowania sprzeczności, nie byli ograniczeni ustawą o cytowaniu;

• głównie prace klasyków i późnoklasyków;

• przeważają teksty prawa prywatnego i postępowania cywilnego;

• dzielą się na księgi, tytuły, fragmenty i paragrafy.

4. Kodeks:

• dwa wydania 529 i 534;

• zbiór konstytucji cesarskich (korzystano z poprzednich kodeksów: gregoriańskiego, hermogeniańskiego i teodozjańskiego);

• W drugim wydaniu uzupełniono o nowe konstytucje;

• podział na księgi,tytuły, konstytucje i paragrafy.

5. Nowele:

• zbiór konstytucji Justyniana 535-565 roku;

• stanowią część Corpus Iuris Civilis - Kompilacja Justyniańska wraz z Nowelami (nazwy zaczęto używać w średniowieczu).

6. Wywarł duży wpływ na współczesny rozwój prawa, przez długi czas było jedynym źródłem poznania prawa rzymskiego, obowiązywał w Bizancjum długo po śmierci Justyniana.

DIGESTA

1. Inna nazwa Pandectae (z greckiego „obejmuje wszystko”); Digesta od obszernych dzieł obejmujących prawo cywilne i pretorskie.

2. Prace prowadzone w 17-osobowej komisji pod przewodnictwem Tryboniana. Była zwolniona z ustawy o cytowaniu.

3. Selekcja materiału:

• odrzucenie tekstów przestarzałych (wybrano zaledwie 5% całości materiału);

• dokonywanie skrótów i przeróbek w tekstach;

• eliminowanie sprzeczności poglądów.

4. Materiał pochodził z pism 38 jurystów, głównie klasycznych i późnoklasycznych. Najwięcej prac Paulusa i Ulpiana.

5. Interpolacje to przekształceni tekstów klasycznych w Digestach. Mimo dokonywania bezceremonialnych przeróbek wyrażali pietyzm dla klasyków przez inskrypcje.

6. Przytłaczającą część stanowi materiał z zakresu prawa prywatnego i postępowania cywilnego. Delikty zawierają się w dwóch księgach.

7. Digesta dzielą się na księgi (jest ich 50), tytuły, fragmenty i paragrafy.

GLOSATORZY

1. Szkoła glosatorów powstała w XI wieku na uniwersytecie w Bolonii, założona przez Irneriusa (do XII).

2. Powstała po pełnym odkryciu justyniańskich Digestów, ale przede wszystkim w okresie rozwoju gospodarczego na świecie w wyniku wypraw krzyżowych (wymiana handlowa).

3. Nazwa szkoły pochodzi od glos (są minimalistyczne) - komentowanie tekstu digestów. Jeśli czegoś nie ma o glosator wprowadza accidentalia (uzupełnia go).

4. Stosowali metodę scholastyczną - objaśniali słowa, zdania, czy ustepy metodą logiczno-językową.

5. Szkoła glosatorów wywarła duży wpływ na sądownictwo.

6. Dorobek glosatorów podsumował Aksurjusz w Glossa ordinaria - najpełniejszym zbiorze objaśnień do Corpus Iuris Civilis.

KONSYLIATORZY

1. Szkoła konsyliatorów powstała w XIV wieku na terenie Italii. Nazwa pochodzi od consilium - porada prawna; nazywani także komentatorami. Patrzyli na prawo jako na absolutną prawdę.

2. Skupiają się na praktycznym zastosowaniu wiedzy prawniczej - mieli wpływ na sądownictwo (udzielali porad sędziemu).

3. Komentatorzy stworzyli zręby prawa bankowego, wekslowego oraz prawa spółek handlowych.

4. Wprowadzili obszerne dzieła-komentarze do tekstów justyniańskich, pisane według formy średniowiecznej (kwestia - pytanie - odpowiedź).

5. Najważniejsi przedstawiciele: Bartolus de Saxoferrato i jego uczeń Baldus de Ubaldis.

6. Baldus dokonał syntezy praw lokalnych, prawa rzymskiego i prawa kanonicznego, tworząc prawo powszechne - ius commune.

7. Ponadto wprowadzili konstrukcję traditio factiva (czysto umowne wdanie rzeczy, bez konieczności fizycznego przekazania dzierżenia) oraz rebus sic stantibus (kontrakt wiąże strony w tym stanie rzeczy, w którym był zawarty).

HUMANIZM PRAWNICZY

1. Powstał w XVI wieku we Francji jako odpowiedź na sposób analizy prawa rzymskiego Komentatorów.

2. W opozycji do mos italicus:

• mniejsze zorientowanie praktyczne, skupiali się na odtworzeniu antycznej kultury, niż dostosowywaniu prawa rzymskiego do ówczesnej praktyki;

• odejście od metody scholastycznej;

• szukali czystego prawa rzymskiego bez naleciałości północnoitalskich;

• odkrycie interpolacji.

3. Swoje dzieła spisywali jako traktaty.

4. Skutkiem działalności humanistów było pogłębienie znajomości prawa rzymskiego. Dali podstawy pod późniejszą szkołę prawa natury.

5. Humanizm prawniczy dzielił się na dwa nurty: systematyczny i historyczny:

• nurt systematyczny - dostrzegali chaos rzymskich tekstów prawnych, chcieli je uporządkować, przedstawiciel - Hugo Donellus.

• Nurt historyczny - dostrzegają sprzeczność tekstów antycznych, co jest związane z historycznym rozwojem prawa, przedstawiciel - Jacobus Cujacius.

6. Nie czytali tekstów greckich - greka non legitur.

USUS MODERNUS

1. Nowoczesne spojrzenie na prawo w XVI-XVII ad na terenie Rzeszy.

2. Odrzucili formalny autorytet prawa rzymskiego na rzecz rozumu. Przedstawiciele odłamu jurysprudencji holenderskiej starali się połączyć praktyczne podejście konsyliatorów z dorobkiem humanizmu prawniczego.

3. Najważniejszym przedstawicielem był Samuel Stryk, niemiecki profesor, który opublikował 3-tomowy manifest usus modernus.

4. Z początku w orzecznictwie zasięgano opinii wydziałów prawa, by po pewnym czasie stały się one kolegiami orzekającymi.

5. Innowacje:

• dopuszczono zastępstwo przy czynnościach prawnych i umowach na rzecz osoby trzeciej;

• wprowadzono pokrzywdzenie nabywcy, w przypadku, gdy słuszna cena została przekroczona dwukrotnie.

PANDEKTYSTYKA

1. Powstała w XIX wieku w Niemczech, jako rozwinięcie szkoły historycznej. Założycielem obu był niemiecki prawnik Friedrich Carl von Savigny. Szkoła historyczna jako pierwsza zwróciła uwagę na uwzględnienie procesu dziejowego w nauce prawa (rozwój społeczeństwa, duch narodu - volksgeist).

2. Główne postulaty ruchu pandektystycznego to systematyka klasycznego dorobku oraz zbudowanie prawa w sposób naukowy.

3. Pandektyści analizowali wyłącznie teksty antyczne (omijali dorobek jurysprudencji europejskiej). Chcieli dostosować czyste prawo rzymskie do współczesnych potrzeb.

4. Jurysprudencja pojęć - wyróżnienie pojęć prawnych i próba oparcia na nich całego systemu (skłonność do definicji).

5. Najwyraźniejszym wynalazkiem pandektystyki było zastosowanie części ogólnej - „wyłączenie przed nawias”, zamieszczano tam unormowania stosowalne we wszystkich częściach aktu prawnego.

6. Niemiecki BGB czerpał w dużym stopniu z pandektystyki, podobnie jak Polski Kodeks Cywilny (kodeksy rozpoczynają się częścią ogólną).

FORMY WŁADZTWA NAD OBIEKTAMI MATERIALNYMI

1. Istota władztwa polega na tym, że przedmioty dzielimy na te będące pod moim władaniem lub pod cudzym władaniem. Rodzaje podziałów:

• res corporales (rzeczy materialne) i res incorporales (rzeczy niematerialne), kryterium rozróżnienia, czy można je dotknąć;

• res in commercio (rzeczy w obrocie) i res extra commercium (rzeczy poza obrotem, które nie mogły w chodzić do majątku osób);

• res manicipi i res nec manicipi (rzeczy istotne i nieistotne dla gospodarstwa rolniczego).

2. Posiadanie jest najbardziej prymitywną formą władztwa, jako władztwo faktyczne, z zamierem zachowania rzeczy dla siebie.

3. Własność jest rzeczowym i autonomicznym prawem jednostki do władaniem nad obiektem materialnym, nieograniczone o ile nie narusza porządku prawnego. Nabyć własność można było w sposób pochodny (nabywca wywodzi swe prawa od zbywcy) lub pierwotny (nabywca nie wywodzi swego prawa od poprzednika).

4. Iura in re aliena, jest to prawo na rzeczy cudzej, ułamek własności przysługującej komuś:

• służebność - ograniczone prawo rzeczowe, które upoważnia uprawnionego do korzystania z rzeczy w określony sposób (mogą być gruntowe lub osobiste);

• zastaw - przysłguje wierzycielowi dla zaspokojenia jego wierzytelności i to z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami;

• emfiteuza i superficies, to ograniczenie prawa własności na nieruchomościach.

NABYCIE POSIADANIA

1. Posiadanie jest władztwem faktycznym nad rzeczą, z zamiarem zachowania jej dla siebie. W posiadaniu istotne są 2 elementy: zewnętrzny-corpus (fizyczne władanie rzeczą) i wewnętrzny-animus (wola władania rzeczą i zachowania jej dla siebie).

2. Posiadanie wiąże się ze stanem prawnym rzeczy (nie tylko z faktycznym).

3. Tradycyjne sposoby posiadania - corpore et animo, czyli akt przejęcia przedmiotu posiadania i woli przez drugą osobę.

• Pierwotne - jest to wyraźny akt objęcia rzeczy niczyjej w fizyczne władanie.

• Pochodne - kontynuacja posiadania, przeniesienie posiadania ze starego posiadacza na nowego.

Rozluźnienie elementu corpus, gdyż nabyce w sposób pierwotny dużych nieruchomości było niemożliwe. Dzisiaj wystarczy przekazać dokumenty upoważniające do dysponowania rzeczą.

Nabycie solo animo (nie wymaga elementu corpus), wystarczy zmiana woli:

• traditio brevi manu - dotychczasowy dzierżyciel nabywa przedmiot należący do wydzierżawiającego, ale musi być jego zgoda.

• Constitutum possessorium - przenoszący własność zatrzymuje rzecz we władaniu jako dzierżyciel.

PIERWOTNE SPOSOBY NABYCIA WŁASNOŚCI

1. Nabycie pierwotne, to takie, w którym nie ma poprzednika prawnego. Jest niezależne od uprawnień kogokolwiek.

2. Zawłaszczenie (occupatio) - objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej:

• dzikie zwierzęta;

• rzeczy wydobyte z morza;

• rzeczy obywatela Rzymu, który pochodzi z państwa, z którym Rzym toczy wojnę;

• rzeczy porzucone;

• skarb (zatraciła się pamięć o właścicielu)

3. Nabycie pożytków (fructus); nabywał je właściciel rzeczy, posiadacz w dobrej wierze oraz emfiteuta; Nabycie w momencie odłączenia rzeczy lub w momencie jej pobrania.

4. Połączenie rzeczy (accessio) - nabycie własności na rzeczy ubocznej, która została w sposób trwały połączona z rzeczą główną; zasada accessio cedit principali - przyrost przypada właścicielowi rzeczy głównej.

• Cokolwiek zostało trwale połączone z gruntem stanowi jego część składową.

• Współwłasność (połączenie rzeczy należących do różnych właścicieli).

5. Przetworzenie (specificatio) - przetworzenie cudzej rzeczy i wytworzenie w ten sposób nowego przedmiotu. Własność do właściciela (Sabinianie), do wytwórcy (Prokulianie), albo w zależności, czy można przywrócić do stanu pierwotnego.

6. Zasiedzenie (usucapio) - nabycie własności w wyniku posiadania rzeczy po spełnieniu warunków wymaganych przez prawo. Likwiduje niepewność co do własności rzeczy. Wymogi:

• przedmiot możliwy do zasiedzenia (dostępny w obrocie gospodarczym)

• słusznym tytułem (np. umowa kupna-sprzedaży, darowizna)

• dobra wiara posiadacza

• faktyczne władanie z wolą zachowania dla siebie

• czas.

OCHRONA POSESORYJNA

1. Jest to ochrona samego tylko posiadania, bez względu na prawo własności. Posiadacze i dzierżyciele posługiwali się dozwoloną obroną konieczną, ale sięgali też do samopomocy. Interdykty szybko i sprawnie chroniły posiadanie, ale wyznaczały też granice pomocy własnej.

2. Posiadacze wadliwi possessio vitiosa (nabyte siłą, albo potajemnie, przez sprzeniewierzenie się obowiązkowi zwrotu rzeczy) nie byli objęci ochroną posesoryjną. Właściwy posiadacz mógł odebrać mienie siłą.

3. Interdicta retinedae possessionis - służyły ustaleniu, która ze stron utrzyma się przy posiadaniu rzeczy spornej:

• uti possidetis - przy posiadaniu utrzymywał się ten, który w chwili wydania interdyktu był posiadaczem niewadliwym (nieruchomości);

• utrubi - zwyciężał spór ten, kto w ciągu roku przed wydaniem interdyktu dłużej posiadał rzecz sporną w sposób niewadliwy.

4. Interdicta recuperandae possessionis - służyły odzyskaniu posiadania wyraźnie utraconego, role procesowe jasno zarysowane (powód to pozbawiony posiadania):

• unde vi - przysługiwał niewadliwemu posiadaczowi nieruchomości, którego pozbawiono jej siłą (w ciągu roku od pozbawienia);

• de vi armata - przysługiwało nawet posiadaczom wadliwym w przypadku pozbawienia posiadania przy użyciu siły zbrojnej;

• de precario - na żądanie użyczającego pretor wydawał nakaz zwrotu rzeczy lub odszkodowanie, jeśli zwrot był niemożliwy.

5. Funkcje ochrony posesoryjnej:

• Były środkami władczymi magistratur jurysdykcjnych, mogły być stosowane szerzej niż sięgała ochrona cywilna.

• Była dodatkowym wzmocnieniem ochrony prawa własności, przywracała stan prawny i ład definitywny.

• Interdykty spełniały ważną funkcję przygotowawczą przed procesem petytoryjnym (posiadacz niewadliwy utrzymywał posiadanie rzeczy) .

NABYCIE WŁASNOŚCI W DRODZE ZASIEDZENIA

1. Jest to nabycie własności w wyniku posiadania rzeczy przez jakiś czas i po spełnieniu warunków wyznaczonych przez prawo; naprawiała wady (formalne lub materialne) nabycia pochodnego.

2. Na ogól jest to jednak pierwotne nabycie własności. Nabycie prawa przez posiadacza skutkuje wywłaszczeniem dotychczasowego właściciela.

3. Początki instytucji zasiedzenia w ustawie XII tablic (nie było tylu wymogów).

4. Wymogi zasiedzenia w późnej republice (średniowieczny heksametr):

• res habilis - rzeczy zdatne do zasiedzenia, pozostające w obrocie, nie mogły pochodzić z rabunku, kradzieży, należeć do państwa czy instytucji kościelnych

• titulus - słuszna przyczyna, czyli kupno, darowizna, posag, dziedziczenie, zapis windykacyjny, czy przyjęcie należnego świadczenia;

• fides - zła wiara niweczy tytuł posiadania;

• possessio - wykonywanie w sposób ciągły i we własnym imieniu posiadania cywilnego, nie przerywa go powództwo windykacyjne, ani śmierć posiadacza;

• tempus - krótki czas posiadania (w ustawie XII tablic: 1 rok dla ruchomości, a 2 lata dla nieruchomości); przedawnienie przeciwko skardze wydobywczej.

5. W prawie justyniańskim 3 letnie zasiedzenie ruchomości, a 10 lub 20 letnie zasiedzenie nieruchomości. Dopuszczenie zasiedzenia nadzwyczajnego (30 lub 40 letniego) nawet bez słusznego tytułu i dla rzeczy kradzionych.

PRZENIESIENIE WŁASNOŚCI

1. Zasady ogólne:

• Nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw niż sam posiada (nabycie od niewłaściciela jest wykluczone) nemo plus iuris ad alium transferre...

• Do przeniesienia własności potrzebny jest widoczny akt przejścia rzeczy - wręczenie, zasiedzenie, nie sama umowa.

2. Sposoby przeniesienia własności w okresie klasycznym:

• Mancipatio - akt prawny, w którym następowało formalne przejście władzy nad osobą/rzeczą z jednej osoby na drugą (5 świadków + trzymający wagę);

• in iure cessio - odstąpienie prawa przed sądem, bez sporu;

• traditio - wydanie z ręki do ręki (warunki: wydać można było tylko rzeczy materialne, zbywca musi być właścicielem rzeczy, strony musiały wyrazić wolę przeniesienia własności, wystąpienie słusznej przyczyny);

• usucapio - długotrwałe władanie po stronie nabywcy.

3. Zastrzeżenie własności w prawie rzymskim; w przypadku darowizny, czy posagu przeniesienie własności było natychmiastowe, lecz przy sprzedaży wymagano nabycia rzeczy przez kupującego, zapłaty ceny lub przynajmniej złożenia przyrzeczenia stypulacyjnego zapłaty.

4. Duplex dominium - osoba była właścicielem kwirytarnym (cywilnym), ale rzecz należała do majątku innej osoby. Przed upływem czasu potrzebnego do zasiedzenia nabywca korzystał z ochrony actio publicana.

5. Quasi-własność gruntów prowincjonalnych - w prowincjach nieruchomości należały do ludu rzymskiego, bądź do cesarza, i nie mogły być przedmiotem własności indywidualnej, w praktyce pozostawały w rękach prywatnych.

REI VINDICATIO

1. Jest to skarga nieposiadającego właściciela przeciw posiadającemu nie-właścicielowi o wydanie rzeczy. Mogło być tak, że obie strony żądały stwierdzenia lepszego prawa do rzeczy, albo jednostronne roszczenie właściciela.

2. Obowiązek udowodnienia prawa własności spoczywał na powodzie. Pozwany był w korzystniejszej sytuacji, podlegał ochronie póki przeciwnik nie wykazał swojego prawa do rzeczy spornej.

3. Jeżeli pozwany nie wydał rzeczy, to musiał wydać równowartość pieniężną.

4. Pożytki:

• posiadacz w dobrej wierze nabywa wszystkie pożytki na własność;

• posiadacz w złej wierze musiał oddać wszystkie pożytki, nawet te, których nie zebrał ze swej winy lub odszkodowanie.

5. Nakłady:

• konieczne (niezbędne, by rzecz się zachowała, czy nie uległa pogorszeniu) - zwrotu mógł żądać nawet posiadacz w złej wierze;

• użyteczne (podnosiły wartość rzeczy, zwiększały dochody z niej czerpane) - tylko posiadacz w dobrej wierze;

• zbytkowne (ozdabiały rzecz) - posiadacz mógł jedynie je zabrać, ale tylko gdy nie uszkodziło to rzeczy.

NABYCIE OD NIEUPRAWNIONEGO

1. Nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet - nabycie od niewłaściciela, nawet w dobrej wierze jest niemożliwe.

2. Nabywca od nieuprawnionego musi liczyć się z koniecznością zwrotu rzeczy właścicielowi. Można wytoczyć przeciwko niemu rei vindicatio.

3. Na straży pewności obrotu stała instytucja zasiedzenia z krótkimi okresami, wystarczającymi do uzdrowienia nieudanego przewłaszczenia.

4. W średniowieczu wyłoniła się możliwość nabycia ruchomości w dobrej wierze od nieuprawnionego „ruchomości przynależą do kości”.

5. W kodeksach prawa natury (jak ABGB) nabycie od nieuprawnionego w dobrej wierze stało się standardem.

WŁASNOŚĆ: POJĘCIE I GRANICA

1. Jest to niezależne od grup rodowych, czy władzy państwowej podporządkowanie rzeczy pewnej osobie. W starożytnym Rzymie własność była prawem:

• wyłącznym - dawała właścicielowi monopol korzystania z rzeczy z wyłączeniem wszystkich innych;

• absolutnym - dawała ochronę prawną wobec wszystkich;

• wieczystym - niedopuszczalne było ograniczenie czasowe własności.

2. W Rzymie odnosiła się do rzeczy materialnych - res corporales.

3. Najważniejsze uprawnienia właściciela:

• ius possidendi - prawo do posiadania rzeczy;

• ius utendi - prawo do używania rzeczy;

• ius fruendi - prawo do pobierania pożytków;

• ius disponendi - prawo do rozporządzania tytułem rzeczy.

4. Ograniczenia prawa własności:

• w sferze obyczajowej (np. spotykająca się z dezaprobatą społeczną niegospodarność);

• w sferze publicznej (skrajnie mogło dojść do wywłaszczenia);

• w sferze prawa prywatnego wynikały z prawa sąsiedzkiego (zwisająca gałąź);

• przyjęte przez właścicieli (prawa na rzeczach cudzych, stosunki obligacyjne).

5. Własność była fundamentem ekonomicznej i społecznej struktury państwa rzymskiego, a ponadto stała się przedmiotem wielokrotnej recepcji.

ZASADY USTANAWIANIA I WYKONYWANIA SŁUŻEBNOŚCI

1. Służebności to prawa na rzeczy cudzej o ograniczonej treści i chronione przez actiones in rem.

2. Służebności osobiste zaspokajały określone potrzeby osoby fizycznej. Najważniejszą służebnością osobistą było użytkowanie - użytkownik korzystał z rzeczy i pobierał z niej pożytki, a właścicielowi pozostała „goła własność”.

3. Służebności gruntowe dopuszczano wtedy, gdy zwiększały użyteczność jednego gruntu, odpowiadały trwałej potrzebie i trwałej możliwości jej zaspokajania. Najczęściej między gruntami sąsiednimi.

4. Służebności gruntów wiejskich ustanawiano w formie mancypacji, a inne przez in iure cessio. Przy przenoszeniu własności można też było wyłączyć ją spod zakresu zbywanego prawa.

5. Wymagana jest trwała przyczyna służebności oraz sąsiedztwo gruntów.

6. Ograniczenia:

• Służebność nie może polegać na działaniu.

• Służebności należy wykonywać oględnie.

• Nie można ustanowić służebności na służebności.

• Nie można ustanowić służebności na własnej rzeczy.

---