Bibliografia Historii Polski
autorstwa Ludwika Finkla
oraz
inne polskie bibliografie historyczne
Poniższa praca traktuje o Bibliografii Historii Polskiej Ludwika Finkla
i bibliografiach historycznych ukazujących się w Polsce. Praca ma na celu zapoznanie czytelnika z dokonaniami bibliografii historycznej. Dzieła te, mogą okazać się pomocnym elementem tworzenia pracy naukowej również po ponad stuletnim okresie od ukazania
się pierwszego wydania - części pierwszej w 1891 r.
Pracę podzielono na dwa rozdziały główne. Pierwszy dotyczy bibliografii Finkla. Rozdział ten podzielono na trzy mniejsze podrozdziały. W pierwszym nakreślono biogram autora i wymieniono przełomowe momenty z jego życia. Zawarto w nim także elementy dotyczące opus vitae profesora. W podrozdziale drugim przedstawiono budowę, aparat pomocniczy i zakres chronologiczny Bibliografii…W podrozdziale trzecim nakreślono historie i problemy związane z reedycją dzieła.
W rozdziale drugim wymieniono najważniejsze historyczne bibliografie polskie,
w tym bibliografię bieżącą. Dwa spośród ośmiu wydawnictw, zostały podane bez określonego wydawnictwa. Nie jest to jednak uchybienie autora, lecz brak takowego podmiotu wydawniczego.
Bibliografia Historii Polskiej Ludwika Finkla
1. Autor Bibliografii Historii Polskiej
Ludwik Maksymilian Emanuel Finkel urodził się w 20 marca 1858 roku w Bursztynie w powiecie rohatyńskim. Pochodził z inteligenckiej rodziny. Jako młodzieniec uczęszczał
do tarnopolskiego gimnazjum, które ukończył z oceną celującą. Wraz z rodzicami przeniósł się do Lwowa w 1877 roku by tego samego roku 6 października zostać studentem Uniwersytetu Jana Kazimierza (wydział filologiczny), gdzie realizował swoje pasje
i zainteresowania. Jego mentorem i wzorem, który naśladował stał się profesor Ksawery Liske.
Finkel dość szybko został jego prawą ręką. W okresie studiów Ludwik wolny czas spędzał min. na wertowaniu bibliografii Estreicherów i najnowszego wówczas piśmiennictwa. Dnia
8 lutego 1878 r. założył Koło Historyków, mając przy tym wsparcie Liskego i Aleksandra Hirschberga.
Głównym celem stowarzyszenia było referowanie przeglądów z czasopism historycznych zagranicznych. Wypisów dokonywał w bibliotece im. Ossolińskich, zarówno dla siebie, jaki i znajomych. Od 1878 r. pracował w Archiwum Aktów Grodzkich
i Ziemskich gdzie nabył praktykę źródłoznawczą. Wyjechał do Niemiec i Francji w celach naukowych. Praca doktorancka Finkla to O Marcinie Kromerze. Jest to jeden z licznych dowodów na to, że swoje główne zainteresowania odniósł do epoki ostatnich Jagiellonów. Pierwsze kroki w pracy bibliograficznej Finkel rozpoczął w 1879 r. przy realizacji Bibliografii powstania narodu polskiego z roku 1830 - 1831. Był współautorem licznych haseł do tego dzieła wraz z Aleksandrem Hirschbergiem, Michałem Lityńskim, Władysławem Mendą i in. Na erudycyjna postawę miało wpływ również obcowanie z bibliografiami
i informatorami bibliograficznymi. Należał on również od 1884 r. do Koła Literackiego,
a następnie otrzymał prezesurę w towarzystwie Literackim im. Adama Mickiewicza. Wśród jego najbliższych przyjaciół z poza grona historyków, znaleźli się Henryk Sinkiewicz
i Stanisław Wyspiański. Roku 1900 Finkel został korespondentem Akademii Umiejętności
w Krakowie, ale dopiero dziesięć lat później został czynnym członkiem. W 1892 roku został profesorem i wykładowcą Uniwersytetu we Lwowie im. Jana Kazimierza, a w latach 1911
- 1912 był jego rektorem. Brał czynny udział w pracach nad bibliografią dołączaną wówczas
do Kwartalnika Historycznego. Dzieło to zostało rozpoczęte przez Maksymiliana Perlbacha, który stworzył indeksy za lata 1887 - 1896. Od 1897 r. w międzyczasie Finkel wraz
z Ignacym Zakrzewskim i Kazimierzem Twardowskim organizowali kursy akademickie mające charakter otwarty. Z oferty tej skorzystały głównie kobiety, bo ponad 60%.
Po pewnym czasie były one nazywane pieszczotliwie finklówkami. Ponownie kwestia tworzenia indeksów została poruszona przez dwóch studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego, Mieczysława Rutkowskiego i Tadeusza Dubickiego. W 1916 r. wystosowali na ten temat zapytanie do prezesa Kwartalnika Historycznego (Finkla). Do prac dołączyli Oskar Balzer, Karol Maleczyński, Władysław i Aleksander (ojciec) Semkowiczowie. Nad przebiegiem prac czuwał Ludwik Finkel. W 1924 r. Finkel dokładnie przejrzał dzieło tuż po uzupełnieniu
go przez Maleczyńskiego. Po długim oczekiwaniu pod koniec września 1925 roku, rękopis został przekazany do drukarni.
Nad swoim dziełem życia Finkel pracował przez siedemnaście lat. Jako pomocników zatrudniał dwudziestu studentów, którym płacił jednego centa za dwie karty bibliograficzne.
Prócz tego prowadził ścisłą współpracę z pracownikami naukowymi Polskiego Towarzystwa Historycznego. W maju 1889 r. przeglądał czasopisma w krakowskich bibliotekach, których nie było wówczas we Lwowie. Cały wysiłek związany z pracą nad bibliografią złożył się
na dokuczliwą chorobę oczu i problemy kardiologiczne. Prócz tego wiecznie niespełniony autor, musiał utwierdzać siebie samego w przekonaniu, iż długotrwałe prace osiągną zamierzony cel. Chociaż sam przyznaje się do błędów poczynionych podczas transkrypcji, której dokonał literami alfabetu łacińskiego, niestety nie mógł ich już poprawić ze względu
na wielkość przedsięwzięcia.
O bibliografii mówił: Spłynęły mi na niej najlepsze lata, nieraz słyszałem w postaci jakby zarzutów, że mógłbym coś lepszego zrobić, niż to „kartkowanie bibliograficzne” […] Ale nie żałuję podjęcia się jej i czasu nad nią spędzonego. I chociaż nie były mu obce wątpliwości dotykające z czasem każdego, pozostawał on wierny dewizie pro veritate et pro patria. Pokolenie oceniły go należycie „On promieniował przez swych uczniów na szerokie rzesze społeczeństwa ucząc je kochać przeszłość, z wiarą patrzeć w przyszłość”.
Finkel zmarł w 1930 roku. Jego ciało spoczęło w rodzinnym grobowcu na cmentarzu we Lwowie.
2. Zakres, zasięg i układ dzieła. Aparat pomocniczy
Finkel swoją bibliografię sporządzał według układu chronologicznego
i alfabetycznego dokonując tego mechanicznie. Wzorując się jednak na zagranicznych kolegach ułożył bibliografie według dziedzin. Wiedział, że obcokrajowcy układający bibliografię są księgarzami i stosują podział na kategorie dziedzinowe. Po konsultacjach min. z prof. Szymonem Askenazym, postanowił ułożyć bibliografię w ten sam sposób.
Dzieło liczy 135 arkuszy drukarskich. Początkowo ukazywało się w częściach. Pierwsza znalazła się w sprzedaży w 1891 r., część II. z. 1 w 1895 r., z. 2 w 1896, z. 3 w 1900, z. 4
w 1901; część III. z. 1 w 1904, z. 2 w 1904, z. 3 w 1906. Bibliografia została wydana
we Lwowie nakładem Komisji Historycznej Akademii Umiejętności w Krakowie.
W Bibliografii Historii Polskiej Finkla, układ, który został rozmieszczony w wydaniu pierwszym z 1891 r., wcześniej został zaaprobowany przez Komisję Historyczną Akademii
Umiejętności dnia 25 listopada 1888 r. Przyjęto następujący układ:
Wiadomości wstępne.
Źródła, których dzieła wskazuje spis rzeczy.
Opracowania.
Historia wewnętrzna.
Historia wewnętrzna.
Kościół.
Prawo.
Oświata.
Historia polityczna.
Poglądy.
Dzieła obejmujące całość.
Okresy.
Osoby.
Miejscowości.
Układ podany przy ostatniej części w 1906 r. uległ zmianie. Tym razem zmieniła się hierarchia i nadrzędność tematów:
Wiadomości wstępne:
Archiwa i Biblioteki.
Nauki Pomocnicze Historii.
Źródła:
Dokumenty.
Kroniki.
Opracowania: A. Historia wewnętrzna:
Geografia i Etnografia.
Wiara i Kościół.
Prawo i Ekonomia.
Oświata:
Historia obyczajowa.
Wychowanie i Szkolnictwo.
Literatura.
Sztuka.
B. Historia polityczna.
C. Osoby.
D. Miejscowości.
Bibliografia Historii Polskiej obejmuje druki wydane osobno, rozprawy zamieszczone w czasopismach lub innych zbiorach, które ukazały się aż do 1900 r., jeśli wyjaśniają dzieje od najdawniejszych czasów aż do 1815 r., czyli do Kongresu Wiedeńskiego. Część pierwsza została sporządzona według układu chronologicznego. W drugiej zastosowano szeregowanie logiczne według treści. W trzeciej natomiast, Finkel zastosował układ chronologiczny
w stosunku do treści. Bibliografia ta rejestruje druki samoistne i artykuły zamieszczone
w czasopismach. Dodatkowo zawiera działy noszące nazwy:
Bibliografie.
Czasopisma.
Encyklopedie.
Dokładny spis rzeczy zawiera prócz przypisanej paginacji również numer dodatku. Pomocnym może być także spis głównych przedmiotów. Zostały w nim wymienione główne hasła odnoszące się do treści. W rzeczywistości jest to rodzaj indeksu klasowego. Wśród pozostałych indeksów wyróżniamy indeks osób, indeks miejscowości oraz spis autorów XIX wieku. Łącznie we wszystkich znalazło się wiele opisów bibliograficznych. Indeksy, które występują w Bibliografii…możemy podzielić na dwa rodzaje stichwort, czyli wyraz główny tytułu i schlagwort oznaczający hasło przedmiotowe, jako pochodną hasła głównego. Największym aparatem pomocniczym była dla Finkla bibliografia Estreicherów. Oddźwięk ten widać przy pozycjach bibliograficznych, do których autor wykorzystał to dzieło, oznaczając je w swej pracy pogrubioną literą E.
3. Problemy reedycji Bibliografii…
Trzeba przyznać, że monumentalne dzieło Finkla wspierane przez środowisko
i instytucje naukowe zostało tworzone przez jednego człowieka. Najważniejszym warunkiem istnienia sprawnego opracowania bibliograficznego jest stałe aktualizowanie bibliografii. Stefan Vrtel-Wierczyński, który jako pierwszy wypowiadał się na temat wznowienia Bibliografii..., uważał, że podstawowym zadaniem Sekcji Bibliograficznej na następne lata działalności miało być uzupełnienie i kontynuacja dzieła Finkla za lata 1815 - 1925. Kolejnym autorem, który wyraził słowa aprobaty wobec reedycji dzieła, był kustosz
dr. Kazimierz Tyszkowski. W przypadku reedycji Bibliografia… byłaby dziełem przełomowym w odrodzonej Polsce. Zapewne nie brakowało w tym czasie naukowców pragnących zbudować fragment historii i mogących brać udział przy uzupełnianiu pracy człowieka, który dla wielu młodych historyków był autorytetem. Taki sam pogląd wyraził
w 1925 r. Tyszkowski na Poznańskim Zjeździe Historyków. To właśnie ten naukowiec wystosował pierwszy plan reedycji rozważając dwa sposoby: poprawienie i uzupełnienie całego dzieła aż po 1930 r. lub fotochemiczny przedruk całości wraz z uzupełnieniem
za dwudziestopięcio lub trzydziestoletni okres począwszy od 1900 r. Od samego początku przedrukowi przeciwny był Władysław Wisłocki uważający, że spowoduje to nasycenie rynku i spadek wartości Białego Kruka. Już w pierwszej reedycji w 1955 r. cena wyniosła
360 zł.
Podczas wspomnianego wyżej I Zjazdu Bibliotekarzy wystosowany został postulat
o stworzenie nowej edycji dzieła. Już pół roku później 28 listopada 1928 r. Polskie Towarzystwo Historyczne podjęło jednomyślnie uchwałę o reedycji Bibliografii Historycznej Polski. Określono zakres zmian, jakie należało wprowadzić do dzieła. Zdecydowano
o podziale na dwa tomy, gdzie tom 1 zawierać miał: źródła i nauko pomocnicze historii; drugi: bibliografię, czasopisma i historie polityczną. Każdy tom miał zostać wzbogacony
o indeksy. Finkel wraz z małżeństwem Marii i Mariana Friedbergów, Władysławem Konopczyńskim i Eugeniuszem Barwińskim stworzyli bibliografię bieżącą. Redaktorem odpowiedzialnym za prace dotyczące tomu pierwszego został wówczas Karol Maleczyński. Tomem drugim miał zająć się Tyszkowski. Funkcje redaktora naczelnego objęła Halina Bachulska. Głównym podmiotem sprawczym reedycji był Marceli Handelsman.
Problemem okazało się zestawienie dokumentów z terenów dla Polski „ruchomych”. Były to min. Pomorze, Inflanty, Prusy Książęce, kraje nadbałtyckie, Ruś Halicka, Kijowszczyzna i Śląsk. W skład działu nauk pomocniczych historii weszły językoznawstwo, kartografia, filozofia, historia, archiwistyka, geografia historyczna, dyplomatyka, paleografia, sfragistyka, genealogia, heraldyka, numizmatyka i bibliotekoznawstwo. Natomiast odrębnymi działami miały być ekonomia i historia, historia kultury, historia prawa, historia wojskowości (którego Finkel nie wyodrębnił), religii i kościoła, historia szkolnictwa, wychowania i nauk, historia drukarstwa i literatury, historia sztuki. Pojecie bibliotekoznawstwa, dziś rozumiane jednoznacznie, zostało podzielone na bibliotekoznawstwo przy archiwistyce, drukarstwo łączone z historią literatury i introligatorstwo przy historii sztuki. Dokumenty zostały podzielone na:
Dokumenty, akty, listy.
Zbiory praw świeckich.
Zbiory prawa kościelnego.
Zbiory do dziejów szkolnictwa.
Powtórzenie a, b, c, d w układzie chronologicznym, zbiory historiograficzne.
Kroniki, pamiętniki, żywoty itp. w układzie chronologicznym.
Każdy rozdział miał jednakowy układ wewnętrzny:
Bibliografie.
Czasopisma.
Encyklopedie.
Dzieła ogólne.
Dalszy podział:
Terytorialny.
Chronologiczny.
Rzeczowy.
Kryteria mieszane.
Dnia 17 marca 1930 r. miała miejsce pierwsza dyskusja nt arkusza próbnego Bibliografii... Olgierd Górka, jako pierwszy zarzucił redakcji dużą liczbę błędów. Pojawiły się pierwsze wątpliwości. Zaproponowano by powołano specjalistę, który przed ukazaniem się każdego zeszytu miał go zaopiniować i poddać obiektywnej krytyce.
Redaktor Maleczyński skrytykował działania i opinie wydaną przez komisję oraz naniesione przez dr Łucję Charawiczową poprawki. Gdy głosy krytyki pod adresem Maleczyńskiego uległy nasileniu, powołano w czerwcu 1931 r. Komitet Bibliografii.
W czasie tworzenia reedycji Maleczyński przesłał list, w którym groził Polskiemu towarzystwu Historycznemu rozprawa sądową. Nawet w późniejszym okresie Maleczyński atakował zespół redakcyjny na czele z Helena Madurowicz-Urbańskiej w czasie tworzenia selektywnej Bibliografii Historii Polski. Konfliktowość i nie dostosowywanie się
do postanowień ciała nadzorującego wywołały dyskusję. Wybór Maleczyńskiego
na redaktora pierwszego tomu bibliografii spotkał się z brakiem zaufania najbardziej zainteresowanej osoby, jaką był Ludwik Finkel.
W dniach 14 - 15 grudnia 1932 r. w Bibliotece Ordynacji Zamojskich odbyło się zebranie komisji, która miała zbadać zarzuty wobec Maleczyńskiego. Wśród opiniodawców byli min. dr Stanisław Kot, Stanisław Kętrzyński. Na posiedzeniu dyskutowano na temat opinii, jaką wystawił recenzent Polskiego Towarzystwa Historycznego Karol Piotrowicz. Główne zarzuty dotyczyły konstrukcji bibliografii i braku zasad bibliografowania, niekonsekwentnie tworzonych opisów i porządkowania danych, zawartości bibliografii, zasad selekcji, wyczerpania wartości informacyjnej bibliografii. Wykaz błędów, które wymienił Piotrowicz liczył siedem i pół strony maszynopisu. Piotrowicz ostro, ale i słusznie krytykował dokonania Maleczyńskiego, jako redaktora Bibliografii… „Wydanie nowe stoi znacznie niżej od wydania I, gdyż tamto opracowane na podstawie surowego materiału nie mogło uniknąć błędów, to natomiast miało już podstawę, praca zatem, jak to zaznaczone w tytule, polegać miała na przejrzeniu i uzupełnieniu. Ani jedno, ani drugie nie zostało wykonane
w obowiązującym zakresie, z powodu czego szereg uczonych […] wręcz oświadczyli, że nie można pozwolić, aby studenci korzystali z nowego wydania”.
Ostateczna opinia komisji był jednogłośna. Wykazano dużą ilość rażących błędów, wywołanych brakiem ich korygowania lub nie kontrolowaniu materiału rękopiśmienniczego. Drugim zarzutem było nie dostosowanie się redakcji do uwag. Wystosowane zostały żądania, do których redakcja miała się dostosować. Chodziło o poprawienie prac redakcyjnych, należyte wykorzystanie aparatu pomocniczego (głównie bibliografii Estreichera), zastąpienie nieprawidłowo stworzonych arkuszy poprawionymi oraz nadzorowanie prac i pomoc przy tworzeniu bibliografii. W charakterze ciała pomocniczego miało wystąpić Biuro Bibliograficzne. W konsekwencji zmieniono redaktora. Maleczyńskiego zastąpił w 1935 r. Bronisław Włodarski, wieloletni współpracownik i uczeń Finkla. Dwa lata później
w czerwcu, miało miejsce spotkanie, na którym obradowano nad Bibliografią…. Zaproponowano by nowymi redaktorami zostali Bronisław Włodarski, Stanisław Kętrzyński. Włodarski od października 1936 r. prowadził prace nad tomem drugim, a do czerwca 1937 r. przepisał na kartkach tom trzeci. W 1938 r. tego samego dokonał wobec pierwszego dodatku. Poczynił również pewne uzupełnienia w indeksie miejscowym i osobowym.
Przepisał także bieżącą bibliografie z Kwartalnika Historycznego. Ostatnią informacja, jaka znalazła się w źródłach jest sprawozdane Wojciecha Hejnosza w Kwartalniku Historycznym
z 1939r. dotyczące rozpisania przez Włodarskiego do 1 kwietnia tomu trzeciego, dodatków Finkla i bieżącej bibliografii. Wspomniał też o uwzględnieniu materiału przekazanego przez prof. Finkla. Włodarski wspomniał, że niebawem przystąpi do uporządkowania nagromadzonego materiału. Niestety całość prac przerwała druga wojna światowa. Reedycja pojawiła się dopiero w 1955 r. nakładem Państwowego Wydawnictwa Naukowego
z Warszawy.
Rozdział II
Pozostałe bibliografie historyczne
Maliszewski Edward, Bibliografja Pamiętników Polskich i Polski Dotyczących (druki i rękopisy), 1928 Warszawa. Zasięg chronologiczny jak napisał autor: „rozpoczynam od Jana
z Czarnkowa”, czyli od połowy XIV wieku, do października 1928 r.
Skrzypek Józef Bibliografia Pamiętników Polskich do 1964 r., Wrocław 1976, Pamiętniki
i wspomnienia opublikowane od 1929 r. Jak sam autor pisze w przedmowie, praca jego może być uważana za kontynuację dzieła Maliszewskiego.
Bibliografia Historii Polski XIX Wieku. Tom I 1815 - 1831, pod red. Stanisława Płoskiego, Warszawa 1958.
Bibliografia Historii Polskiej 1815 - 1914, cz. I. Wstępem opatrzyli: Bachulska Halina, Handelsman Marceli, Przelaskowski Ryszard, TNW, 1939.
Bibliografia Historii Polski, tom I do 1795 r., tom II 1795 - 1918, pod red. Heleny Madurowicz-Urbańskiej
Bibliografia Historii Polskiej za lata 1935 - 1937, oprac. Maria Friedbergowa, Wrocław, Ossolineum, 1976
Bibliografia Historii Polski, tom III, 1918 - 1945, pod red. Wiesława Bieńkowskiego.
Bieżąca Bibliografia Historii Polskiej za rok 2007, Oprac. Stefan Gąsiorowski,
Paweł Godyn, Anna Gruca, Stanisław Jędryka, Jacek Andrzej Kabata. Kraków 2009, Wydawnictwo Akade, PAN IH - Pracownia Bibliografii Bieżącej (liczba stron 739, ISSN 0067-6721, ISBN 978-83-7287-032-2). Jest to 64 rocznik; uwzględnia dotyczące polskiej historii, opublikowane w 2007 roku oraz uzupełnienia za lata poprzednie. Po wojnie, jako pierwszy został opracowany rok 1948, Pozycja ta została wydana przez Polskie Towarzystwo Historyczne w roku 1952, w Krakowie, jako Bibliografia Historii Polskiej za rok... Oprac. Jan Baumgart z 1948 r. Publikacja ta stanowi kontynuację przedwojennej Bibliografiji Historji Polskiej, która była dodatkiem do Kwartalnika Historycznego.
Według Adama Nowaka nazywany był „prawą ręką Liskego”. Nowak A., Złote lata bibliografii Polskiej.
Finkel referował Francuskie „Revue Historique” ukazujące się od 1876 r. Op. cit. s. 46.
Np. dla Teodora Wierzbickiego. Finkel utrzymywał z nim stały kontakt. Dokonywanie wypisów było pomocą
Za granicą przebywał dwa lata do 1978 r. Wstęp autorski do bibliografii Finkla z 1906 r. [W:] Finkel L.,
Nowak A., Złote lata…, s. 62.
Ibid.
Op. cit., s. 65.
Rutkowski zginął w 1919 r. w trakcie działań wojennych pod Lwowem. Op. cit. s. 50.
Według Nowaka Finkel został prezesem w 1915 r. Nowak A., Złote lata…, s. 63. Jednak zastanawiająca jes
Finkel. L., Bibliografia…, s. XV.
Op. cit. s. XVI.
Op. cit. s. XVIII.
Op. cit. s. XX.
Nowak A., Złote lata…, s. 62.
Op. cit., s. XVII.
Op. cit. s. XVIII.
Ibid.
Finkel wymienia 207 pozycji, wśród których znalazło się 11 niemieckich, 7 rosyjskich i 1 francuskie. No
Vrtel-Wierczyński wyraził swoje poglądy podczas I Zjazdu bibliotekarzy Polskich we Lwowie odbywająceg
Ibid.
Op. cit. s. 148.
Op. cit. s. 150.
Ibid.
W skład Komitetu weszli: Edward Barwiński, Olgierd Górka, Teofil Emil Modelski, Władysław Semkowicz
Polemiki i opinie krytyki wygłosili min. Stanisław Estreicher, Kazimierz Tymieniecki, Franciszek Bujak,
Karol Piotrowicz (ur. 1901 r.) był bratem słynnego historyka Ludwika Piotrowicza, autora powszechnego
Nowak A., Złote lata…, s. 153.
Op. cit. s. 155.
Dwa miesiące wcześniej, 5 kwietnia na zebraniu Polskiego Towarzystwa Historycznego.
Włączając w to rok 1934. Op. cit. s. 156.
R. 53, s. 17.
Zastosowano przedruk fotooffsetowy. Finkel L., Bibliografia Historyi Polskiej. Cz. I, 1955
5