P R A W O R Z Y M S K I E

:: SKRYPT Z WYKŁADÓW DRA K. AMIELAŃCZYKA ::

1. Periodyzacja dziejów prawa rzymskiego

OKRES KRÓLEWSKI (753 - 509 pne)	OKRES REPUBLIKI (509 - 27 pne)		OKRES PRYNCYPATU (27 pne - 284 ne)		OKRES DOMINATU (284 - 476/1453 ne)
PRAWO ARCHAICZNE (753 - 263 pne)		PRAWO PRZEDKLASYCZNE (263 pne - 0)	PRAWO KLASYCZNE (0 - 235 ne)		PRAWO POKLASYCZNE (235 - 565/1453 ne)
						OKRES TWÓRCZY (0 - 130 ne)	OKRES SYSTEMATYZACJI (130- 235 ne)	WULGARYZACJA PRAWA (NA ZACHODZIE) (od 235/476 ne)	PRAWO JUSTYNIAŃSKIE (NA WSCHODZIE) (527 - 565 - 1453 ne)

753 r. pne - założenie Rzymu

509 r. pne - wygnanie ostatnich królów rzymskich

451 r. pne - wydanie Ustawy XII Tablic

263 r. pne - początek wojen punickich

27 r. pne - początek panowania cesarza Augusta

130 r. ne - redakcja Edyktu Wieczystego przez Juliana

235 r. ne - koniec panowania dynastii Sewerów

284 r. ne - początek panowania cesarza Dioklecjana

395 r. ne - podział Cesarstwa na wschodnie i zachodnie

476 r. ne - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego

527 - 565 r. ne - panowanie cesarza Justyniana

1453 r. ne - upadek Cesarstwa Wschodniorzymskiego

2. Źródła prawa

1. Okres królewski

Leges regiae - ustawy królewskie - główne źródło prawa

Mores maiorum - „zwyczajowe przodków” - prawo zwyczajowe

2. Okres republiki

Ustawa XII Tablic:

• Pierwsze zapisane prawo rzymskie

• Prawo zwyczajowe wcześniej obowiązujące było naciągane (wykładnią prawa zajmowało się kapłaństwo)

• Ustawa była odpowiedzią na rosnące ambicje plebejuszy

• Postulat równego dostępu do prawa

• I komisja (patrycjuszowska) - 10 tablic - 450 r. pne

• II komisja (patrycjusze + plebejusze) - 2 tablice - 451 r. pne

• Polska rekonstrukcja Ustawy XII Tablic - prof. Jan Zabłocki

• Oryginał nie przetrwał do współczesności

• Treść ustawy:

• Proces, płatności, prawa sąsiedzkie, dziedziczenie, mało zobowiązań

• Brak umów

Ustawy zgromadzeń ludowych - leges rogatae:

• Rodzaje ustaw ze względu na sankcje:

• Leges imperfecta - ustawy niedoskonałe - złamanie nie pociąga nieważności czynności prawnych

• Leges minus quam perfecta - wprowadza sankcje karne ale nie unieważnia czynności prawnych

• Leges perfecta - przekroczenie pociągało za sobą utratę czynności prawnych

• Leges plus quam perfecta - sankcja nieważności + sankcja karna

• Ostatnie ustawy wydano już za pryncypatu, za panowania cesarza Nerdy

Ustawy senatu - zatwierdzanie ustaw zgromadzeń ludowych

Edykty pretorskie:

• Wydawane przez pretora na początku swojego rocznego urzędowania

• Pretor jest organem wykonującym prawo

• Edykty były zapowiedziami komu pretor udzieli ochrony w procesie a komu nie

• Czy spór, z którym przyszedł Rzymianin zasługuje na rozpatrzenie w procesie

• Uzupełnia, koryguje prawo cywilne, np. nie wspierając starych barbarzyńskich praw albo tworząc nowe

• elastyczność prawa - pretor reagował szybko na zapotrzebowanie danej zmiany w prawie

• nie zawsze miało to rezultat sensowny, gdyż prawo się rozrastało ponad miarę

• 130 r. ne - skodyfikowanie Edyktu Wieczystego (Edictum perpetuum) - cesarz Hadrian

• Od teraz poprawki do edyktu mógł wnosić jedynie cesarz

Iuris prudentes (responsa):

• Wydawanie odpowiedzi na zapytania prawne przez uczonych jurystów

• Kwintus Mucjusz Scewola

• Serwiusz Sulpicjusz Rufus

• 304 r. pne - pontifex Gnejusz Flawiusz upublicznia kalendarz sądowy

• Kiedy można się sądzić, a kiedy nie wolno

• Upublicznia również katalog sądowych formuł prawnych

• 280 r. pne - pontifex Maximus zaczyna publicznie nauczać prawa

3. Okres pryncypatu

• Koniec prawodawstwa zgromadzeń ludowych (cesarz Nerda)

• Samodzielne uchwały senatu o mocy ustaw - orationes

• uchwalane na wniosek cesarza

• senat był służebny względem cesarza

Edykt pretorski przekształcił się w Edykt Wieczysty

• Julian Salwiusz - 130 r. ne - wieczysta redakcja edyktu pretorskiego

• Edictum Hadrianum, Edictum Salvianum, Edictum Perpetuum

Jurysprudencja - „wiedza o prawie”

• Okres systematyzacji prawa prywatnego - po 130 r. ne

• Płodna działalność jurystów rzymskich - po kilkaset dzieł w ciągu życia

• Kodyfikacja justyniańska - przetrwało jedynie 5% materiału

• 2 szkoły jurystów w czasach Hadriana: Sabinianie, Prokulianie

• Julian Salwiusz - duża merytoryczność, oddanie tradycji rzymskiej

• Publius Celsus - def. prawa: prawo jest sztuką stosowanie tego co dobre i słuszne

• Ulpain, Paulus, Papinian „książę jurystów”, Modestyn

• Gaius - nie był wybitny, ale napisał popularny podręcznik - Institutiones

• Ius publice res respondendi ex auctoritate principis

• Przywilej publicznego odpowiadania na pytania prawne pod autorytetem cesarza

• Dla najwybitniejszych jurystów

• Cytowano ich w sądach w celu umacniania swojej argumentacji (odpowiedzi miały moc prawną)

• zaczęto powoływać się na jurystów nieżyjących oraz jurystów powołujących się na innych jurystów przez Ius publice res respondenci

• Konstytucja Raweńska - 426 r. ne

• w sądach można powoływać się na 5 najważniejszych jurystów + na tych na których się powoływali

• Owa piątka: Ulpian, Paulus, Papinian, Modestyn, Gaius

• Juryści pracowali inaczej niż współcześni uczeni - pracowali w oparciu o kazusy

• Dzieła jurystów klasycznych oparte są na kazuistyce

• Unikają wręcz pojęć abstrakcyjnych

Konstytucje cesarskie (Constitutiones):

1. Edykty

• na podobieństwo edyktów pretorskich

• miały charakter ogólnopaństwowy

• dotyczyły kwestii publiczno-prawnych

• Edykt cesarza Karakalii - 212 r. ne - Constitutio Antoniana

• Rozciągnięcie obywatelstwa rzymskiego na wszystkich wolnych mieszkańców Imperium

2. Mandaty

• Instrukcje cesarskie kierowane do urzędników (namiestników - prokonsulów prowincji)

• Charakter administracyjny

• Sposób postępowanie w administracji + dużo rozstrzygnięć w zakresie prawa karnego

3. Reskrypty

• Najważniejsze źródło prawa cesarskiego

• Odpowiedź listowna cesarza na wątpliwości prawne od urzędników, namiestników

• Lub osób postronnych (osób prywatnych) - subscriptio

• Były przechowywane na dworze cesarskim: Tyberiusz, Trajan, Hadrian - największy wkład

Dekrety

• Wyroki sądu cesarskiego wydane przez samego cesarza

• Nadzwyczajne przypadki + apelacje od wyroków sądów niższych

Niepubliczne źródła:

• Kodeks Gregoriański - 281 r. ne

• Kodeks Teodozjański - 438 r. ne

• Pauli Sententiae, Regulae Ulpiani - zlepki rozmaitych poglądów Paulusa i Ulpiana

• Fragmenta Vaticana

4. Okres dominatu

• Okres wulgaryzacji prawa - poklasyczny

• Upraszczanie, banalizacja prawa

• Młodsze pokolenia gubiły się w ogromie materiału + zbyt wyszukany charakter tekstów, stopień skomplikowania

Komisja Tryboniana - czasy Justyniana, VI w.

• Aby ocalić z prawa klasycznego co się da

• To co jest zrozumiałe i przydatne w praktyce

• Corpus Iuris Justici - korpus prawa rzymskiego

• „żałosny wyciąg z wyciągu” - tylko niewielki fragment doskonałości jurystów rzymskich, w dodatku obecnie znane jest tylko 5% materiału z VI w.

• 3 + 1 pomników

1. Codex Iustinianus - Kodeks Justyniana - 534 r. ne

• + wcześniejsza wersja

• Tytuły, konstytucje cesarskie

• Prawo publiczne

• Wzorowane na Kodeksie Teodozjusza

• Institutiones Iustinianus - Instytucje Justyniana - 533 r.

• Bazują na „Instytucjach Gaiusa”

• Podręcznik + ranga ustawy

• Digesta Justyniana - Pandekta

• Zbiór opinii jurystów, w większości z okresu klasycznego

• 50 ksiąg, dzielących się na tytuły fragmenty paragrafy - poprzedzone principium

• Prawo prywatne i karne

• Sposób cytowania:

• d. 7, 20, 5, 3, pr

• księga, tytuł, fragment, paragraf, principium (wstęp przed paragrafem)

• Inskrypcja - nazwisko jurysty + dzieło

• 3 masy zawarte w treści digestów:

• Masa salwiniańska

• Masa papiniańska

• Masa edyktalna

• Nieuczciwość kompilatorów justyniańskich

• Mieli prawo dostosować prawo do aktualnych czasów, z prostszymi wymaganiami

• Upraszczali i dostosowywali

• Interpolacja - zmiany dokonywane przez kompilatorów w tekstach klasycznych - uproszczenia, zmiany

• Indeksy interpolacji - wyszukiwanie zmian przez współczesnych naukowców

• Rodzaje interpolacji:

• Skracanie wypowiedzi

• Wykreślanie słówka „non”

• Zamienianie nazw instytucji, które wyszły z użycia

• 2 księgi prawa karnego (spośród 50) - „księgi straszliwe”

4. Nowele - konstytucje cesarza Justyniana wydane po 534 r. ne

5. Prawo rzymskie w późniejszych epokach

Leges Romanae Barbarorum

• Na zachodzie po 476 r.

• Rozwijanie prawa rzymskiego przez państwa germańskie: Wizygotów, Ostrogotów, Burgundów

Wschód - Bizancjum:

• Po Justynianie pomału wzorce rzymskie podupadają

Prawo rzymskie rozkwitało na uniwersytetach włoskich (od XI, XII w.)

• Szkoła Glosatorów - pisali glosy (krótkie dopiski)

• Szkoła Komentatorów (XIII-XIV w.) - komentarze w oparciu o dzieła glosatorów

Recepcja prawa rzymskiego - przejście do innych porządków prawnych

1. Sensu stricte - dosłowne przejęcie przepisów i uznanie ich za obowiązujące

• Niderlandy, południowa Francja, północne Włochy, Hiszpania, Niemcy (w XVI w.)

• Do dzisiaj prawo rzymskie w dosłownym znaczeniu obowiązuje w RPA i na Cejlonie

• Sensu largo - przejęcie prawa rzymskiego w mniejszym lub większym zakresie, jednak bez dosłownego przejmowania - jako źródło inspiracji, zestaw pewnych reguł

• Baza budowy wszystkich europejskich prawodawstw, szczególnie kręgu kultury łacińskiej

Wpływy prawa rzymskiego na polski porządek prawny

• Kierunek wykreślony przez duchownych, a potem szlachtę jeżdżącą na uniwersytety włoskie

• Akademia Krakowska - 3 z 5 katedr prawa było z prawa rzymskiego

• Kodyfikacje państw zaborczych:

• Kodyfikacja niemiecka - najbardziej zromanizowana

• Królestwo Polskie, zabór austriacki - na podstawie Kodeksu Napoleona

3. Dogmatyka prawa rzymskiego

Ius est ars boni et equi - prawo jest sztuką stosowania tego co dobre i słuszne

Dura lex, sed lex - twarde prawo ale prawo

• Sentencje te stoją w opozycji względem siebie

• Bonum - dobro; equum - słuszność

• podstawowe wartości rzymskiego prawa prywatnego

• prawo ma prowadzić do sprawiedliwości

• sprawiedliwość uzasadnia istnienie prawa, a nie odwrotnie

Ius (prawo) - wzięło się z iustica (sprawiedliwość)

• sprawiedliwość uzasadnia istnienie prawa, a nie odwrotnie

Sentencja z Kodeksu Justyniana:

Iuris praecepta sunt haec - przepisy prawa takie są:

1. Honeste vivere - żyć uczciwie

2. Alterum non leadere - drugiego nie krzywdzić

3. Suum cuique tribuere - każdemu oddać to co mu się należy

Podziały prawa

1. Ius privatum

2. Ius publicum

• Podział z uwagi na kryterium korzyści:

• Państwa - prawo publiczne

• Poszczególnych osób - prawo prywatne

• Przestępstwa karne uderzają w interes publiczny - bezpieczeństwo i porządek

• Dlatego prawo karne jest w prawie publicznym

• Interes zabitego jest na drugim miejscu po interesie państwa

• Ale przestępstwo kradzieży w prawie rzymskim jest już w prawie prywatnym

Inne podziały:

1. Ius civilae - prawo prywatne tworzone przez obywateli rzymskich do regulowania stosunków obywatel - obywatel

2. Ius genitum - prawo prywatne do regulowania stosunków obywatel - peregryn, peregryn - peregryn, a także obywatel - obywatel (wypierało civilae, bo było prostsze)

3. Ius honoria - tworzone przez urzędników rzymskich (ius praetore)

4. Ius naturale - stosunki między wszystkimi stworzeniami

Systematyka prawa

• Gaius - podręcznik, który wytyczał systematykę (wewnętrzny podział) prawa prywatnego

• 4 księgi:

• I księga: prawo osobowe

• II, III księga: 2 księgi prawa rzeczowego

• IV księga: powództwa i skargi

• Systematyka pandektystów - badacze niemieccy prawa rzymskiego

• Prawo europejskie wywodzące się z rzymskiego w pomieszaniu z narodowymi stało się bardzo obszerne - występowały liczne powtórzenia

• Pandektyści wyłączyli część ogólną prawa cywilnego co bardzo uprościło sprawę

• Wyłączyli Actiones poza system prawa materialnego - włączyli do systemu prawa procesowego (formalnego)

4. Proces rzymski

Dlaczego proces rzymski jest omawiany przed prawem materialnym?

• Aby dowartościować dziedzinę procesu przez, który Rzymianie postrzegali swoje prawo podmiotowe

• Pretor rzymski miał możliwości wykraczające poza stosowanie prawa:

• Nie tylko sprawował sądownictwo ale również tworzył prawo

• Uzupełnianie albo poprawianie prawa na etapie stosowania prawa

• Uznawał bądź odmawiał uznania skargi

• „Jeśli pretor dał mi ochronę to znaczy, że mam prawo” - od pretora dowiadywano się czy ma się prawo materialne (inaczej, odwrotnie niż obecnie)

Teoria procesu Oskara Bulowa

• Processus est actus trium personarum, actoris, rei, iudicis

• Proces cywilny jest współdziałaniem trzech osób: powoda, pozwanego i sędziego - oczywista konstrukcja

Proces zwyczajny, prywatny - legisakcyjny, formułkowy

Proces nadzwyczajny, urzędniczy, cesarski - kognicyjny

Katalog odrębności charakterystycznych:

1. Proces legisakcyjny

• Legis actio - skarga na podstawie ustawy (prawo archaiczne)

• Skarga służąca do rozpoznania sporu - legis actio sacramento

• Kwota zakładu o, którą szedł spór

• Obie strony musiały zapłacić zakład

• Prototyp kosztów postępowania

• Formalizm:

• Strony wygłaszają formuły słowne przepisane przez prawo

• Pomyłka w recytacji powodowała przegranie sprawy

• Dostępność tylko dla obywateli rzymskich - charakter nieuniwersalny

• Egzekucja - charakter wyłącznie osobisty - możliwość uwięzienia dłużnika, sprzedania, zabicia

• Ustność - przebieg procesu, wyrok etc.

• Skarga dotycząca egzekucji:

• legis actio per manus iniectionem - nałożenie ręki na pozwanego

• Granice chronologiczne - nakładały się - początkowo nowszy proces formułkowy był alternatywny względem tradycyjnego legisakcyjnego - dopiero później zmiany:

• 14 r. pne - ustawa o postępowaniu zwyczajnym - zakazanie procesu legisakcyjnego i nakaz formułkowego

• II/III w. ne - początek procesu kognicyjnego

2. Proces formułkowy - omówiony wbrew kolejności na kolejnym wykładzie

3. Proces kognicyjny

• Odbywał się w całości w jednej fazie - brak dwufazowości charakterystycznej dla poprzednich procesów

• Odbywał się przed urzędnikiem cesarskim - sąd staje się urzędem państwowym (wcześniej funkcjonowali sędziowie prywatni)

• Pojawia się apelacja - jednakże:

• Apelacja funkcjonowała tak naprawdę już od ok. 300 r. pne - w prawie karnym

• Odwołanie od wyroków śmierci do Zgromadzenia Ludowego

• Tak więc mechanizm apelacji był dobrze znany

• Jednakże nie dopuszczano do korzystania z niej za często ze względu na dbanie o autorytet i nieomylność sądów

• Kiedy ją dopuszczono - rozpatrywał ją cesarz - poprawiało to bardziej prestiż, autorytet cesarza niż merytoryczność orzeczeń

• Pisemność - pisemny pozew + odpowiedź na pozew

• Legalna ocena dowodów - przepisy wartościują różne kategorie dowodów

Actio

• powództwo, skarga, czynność procesowa, zespół czynności procesowych, roszczenie materialno-procesowe

• Łączy świat prawa procesowego i pozaprocesowego (materialnego - praw podmiotowych)

Właściwość sądowa

1. Rzeczowa - związana z kompetencjami sądu

2. Lokalna - związana z podziałem terytorialnym kraju

Ad. 1. Właściwość rzeczowa sądu:

• Kryterium wedle, którego oceniamy, który sąd rozpozna sprawę ze względu na swoje kompetencje

• Rzymski pretor - najwięcej kompetencji

• Edylowie kurulni - sprawy targowe

• Sąd centumwiralny (100 mężów) - sprawy spadkowe, o wolność, o obalenie testamentu

• Quaestiones perpetua (50 mężów) - sprawy karne

• Sąd Trzech Mężów - sprawy karne niewolników

Ad. 2. Właściwość lokalna sądu:

• Kryterium rozstrzygające, który sąd ze względu na podział terytorialny rozstrzyga daną sprawę

• Okręgi jurysdykcyjne

• Actor sequitur forum rei - powód podąża za sądem pozwanego

• powód powinien wytoczyć powództwo przed sądem, w którego okręgu mieszka pozwany

• liczne wyjątki od zasady:

• Z mocy prawa:

• dotyczące sporu o nieruchomość - sąd okręgu miejsca położenia nieruchomości

- względy ekonomiki procesowej: oględziny miejsca sporu

• dotyczące sprawy o delikty - sąd okręgu, gdzie wykonano delikt

- ze względu na bliskość świadków

• dotyczące sporu o umowy - sąd okręgu miejsca gdzie zawarto umowę

• Perpetuatio fori - uwiecznienie, utrwalenie sądu:

• kiedy sprawa trafiała do niewłaściwego sądu, ale jak już zaczął ją rozpatrywać to musi ją dokończyć

• kiedy pozwany zmienia miejsce zamieszkania to nie zmienia się sąd

• Prorogatio fori - umowa prorogacyjna:

• Umowa o właściwość sądu

• Zawierana między stronami stosunku prawnego, z którego mógłby wyniknąć spór o poddanie ewentualnego sporu pod rozstrzygnięcie innego sądu niż to wynika z zasady actor sequitu forum rei

• Nie chodzi wcale o strony procesowe tylko strony stosunku prawnego, z którego tylko teoretycznie może wyniknąć spór (!)

Zdolność procesowa a legitymacja procesowa:

1. Zdolność procesowa

• Zdolność do bycia uczestnikiem procesu sądowego

• Zdolność czynna i bierna

• Ludzie wolni, obywatele, mężczyźni, dojrzali

• Legitymacja procesowa

• Zdolność do występowania w konkretnym procesie w charakterze powoda lub pozwanego

• Legitymacja czynna i bierna

• O tym czy ktoś ma legitymację procesową decyduje każdorazowo rodzaj stosunku prawnego, z którego wynikł określony spór

• Musi być synchronizacja stron sporu z rolami w stosunku prawnym

Przebieg postępowania

1. In ius vocatio - wezwanie do sądu

• Obowiązek stawiennictwa - „jeśli wzywa do sądu idę”

• Vadimonium - kwota, którą płacił pozwany żeby zabezpieczyć jego stawienie się

• Vindex - poręczyciel za stawiennictwo pozwanego

• Rygor natychmiastowej egzekucji - jeśli pozwany ukrywa się

2. Pretor odbiera stanowisko stron:

• Stanowisko powoda:

• Zgłasza powództwo - editio actionis - zgłoszenie czego żąda od pozwanego

• Prosi o ochronę procesową - postulatio actionis

• Stanowisko pozwanego:

A. Uznanie powództwa - confessio in iure

- zasada confessus pro iudicato est

• Uznającego powództwo uznaje się za zasądzonego

• Proces kończy się na fazie in iure

B. Zaprzeczenie powództwa - negatio actionis

C. Zgłoszenie ekscepcji procesowej - pozwany nie kwestionuje podstawy powództwa, istnienie roszczenia powoda ale zgłasza okoliczności faktyczne bądź prawne z uwagi, na które powództwo jest przed wczesne albo nigdy nie będzie zasługiwało na uwzględnienie

a. Ekscepcje peremptoryjne - trwałe, niweczące proces

b. Ekscepcje dylatoryjne - czasowe, odraczające proces (na argumencie przedwczesności powództwa)

• Exceptio rei iudicatae - zarzut powagi rzeczy osądzonej prawomocnym wyrokiem

- nie można było 2 razy się sądzić w tej samej sprawie

• Exceptio de non petendo - zarzut nie pozywania przed sąd (jeśli tak było w umowie stron stosunku prawnego)

• Exceptio doli - zarzut podstępu - istnienie ukrytych okoliczności - powód oszukał pozwanego (często było to nadużywane)

• Exceptio rei venditae et traditae - zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej

D. Milczenie - pozwany milczy, nie zgłasza swojego stanowiska

• Nie zajmuje żadnego z poprzednich stanowisk

• Brak obrony, obrona niewłaściwa

• Albo to co mówi nie da się zaklasyfikować do żadnej kategorii - odpowiada wymijająco

• Indefensio pro iudicatum est - uznaje się za zasądzonego

Świadkowie - testes

• W ramach procesu legisakcyjnego przebieg nie był protokołowany ale był utrwalony przez obecność świadków

• W postępowaniu przed sędzią można było się do nich odwołać

3. Litis contestatio

• Wywołuje konsumpcję skargi

• W miejsce skargi pojawia się roszczenie o wydanie wyroku przez sędziego prywatnego

• Utrwalenie stanu faktycznego między stronami

• Metafora „zdjęcia” - proces w tej chwili zostaje utrwalony jak gdyby na fotografii

• Zdarzenia po litis contestatio nie mają wpływu na orzeczenie sędziego - sądził wg. stanu w litis contestatio

Proces formułkowy - nie trzeba już świadków (testus), bo przebieg procesu jest zapisany w formułkach

2. Proces Formułkowy

Formułka procesowa - pisemna postać utwierdzenia sporu

• Zastępuje ustną czynność stwierdzenia stanowisk stron oraz litis contestatio

• Sporządzona przez pretora przy udziale stron

Treść formułki procesowej:

1. Części zwykłe

• Intentio

• Najważniejsza część formułki

• Treść żądania powoda

• Demonstratio

• Czasami umieszczano przed intentio

• Kiedy powód nie jest w stanie określić kwoty roszczenia - kwestia do oceny sądu

• W demonstratio powód opisuje rzecz co do, której jest spór aby umożliwić jego wycenę

• Condemnatio

• Upoważnienie skierowane przez pretora do sędziego aby zasądzić, bądź uwolnić pozwanego

• Instytucja kondemnacji pieniężnej - sędzia jest zobowiązany wydać wyrok na określoną kwotę pieniężną

• Części nadzwyczajne

• Praescriptiones - w interesie powoda

• Sprecyzowanie żądań powoda

• Aby nie można było się procesować 2 razy o to samo

• Exceptiones

• Peremptoryjne - trwałe, niweczące proces

• Dylatoryjne - odraczające, zawieszające

• Ad iudicatio - część formułki, która musi się pojawić w skargach działowych

Skargi działowe

• Te skargi, które prowadzą do rozstrzygnięć konstytutywnych w wyroku

• Przyznają prawa osobom biorącym udział w sporze

1. Actio familiae erciscundae - skarga o podział spadku pomiędzy spadkobierców

• Kiedy jest kilku współspadkobierców, a nie chcą oni wchodzić we współwłasność

• Konstytutywność - przyznanie na własność konkretnych rzeczy

2. Actio communi dividundo

• skarga o podział rzeczy wspólnej (będącej przedmiotem współwłasności) pomiędzy współwłaścicieli

3. Actio finium regundorum - proces o rozgraniczenie

• Gdy sporny jest pas gruntu - granica gruntów uległa zatarciu

• Przez orzeczenie sądowe możliwe będzie wyznaczenie granicy

Apud Iudicem - druga faza procesu formułkowego

• Fazą tą kieruje sędzia prywatny - iudex privatus

• Wybierany był z album iudicem - listy sędziów (był człowiekiem z ludu)

• Badanie stanu faktycznego sprawy

• Sędzia nie może weryfikować struktury prawnej sporu

• To ustalił już pretor w Litis contestatio - utwierdzenie sporu, zatrzymanie w jednym kadrze

• Esencją tej fazy jest postępowanie dowodowe

Źródła dowodowe - skąd dany środek pochodzi:

• Źródło: świadek, dokument

• Środek dowodowy: zeznania świadka, oględziny dokumentu

• Najczęściej korzystano ze świadków

• Z dowodów dopiero w procesie kognicyjnym

Środki dowodowe

• Wyjaśnienia obu stron - nikła wartość dowodowa

• Oględziny miejsca - reguła w sprawach dotyczących nieruchomości

• Konfrontacja - świadkowie musieli patrzeć sobie w oczy - obserwowano czy występują oznaki kłamstwa

Zasady rządzące postępowaniem dowodowym

1. Ciężar dowodu - onus probanci

• Actori incumbit probatio - na powodzie spoczywa ciężar dowodzenia

• Ciężar - specyficzny rodzaj obowiązku, którego niespełnienie prowadzi do przegrania w procesie

• Pozwany może dowodzenia nie prowadzić, a może wygrać

• Jeśli powód nie będzie dowodził to nigdy nie wygra

• Ei incumbit probatio, qui dicit non qui negat - na tym spoczywa ciężar dowodu kto twierdzi, a nie na tym kto zaprzecza

• Wyjątek od zasady: w ramach ekscepcji - w tym zakresie na pozwanym spoczywa ciężar dowodu (nie w zakresie zaprzeczania)

• Reus excipiendo fit actor - w zakresie ekscepcji pozwany przyjmuje funkcję powoda

2. Sędziowska ocena dowodów - czyli swobodna ocena dowodów - główna zasada

• w procesie kognicyjnym pojawiły się elementy legalnej oceny dowodów

• swobodna ocena dowodów:

• Oparta na swobodnym uznaniu wiarygodności dowodów w sposób nieskrępowany

• Sędzia uznaje wedle swojego uznania

• Swobodna nie oznacza oceny dowolnej

• Dowolna - w oderwaniu od zasad logiki, wskazań doświadczenia życiowego ogółu społeczeństwa, specjalistycznej wiedzy

• legalna ocena dowodów:

• Ocena, którą wyznaczają sędziemu dyrektywy, wskazówki dowodowe wpisane w przepisy prawa

• Elementy legalnej oceny dowodów w procesie kognicyjnym:

• Zasada, że ludzie wyższego stanu są bardziej wiarygodni niż niższego (głupie)

• „Jeden świadek, żaden świadek” - wygrać mogła strona, która przedstawiła więcej niż jednego świadka (głupie)

• Reguła, że dowód z dokumentu jest więcej wart niż dowód ze świadków (niegłupie)

Wyrok

• Merytoryczne rozstrzygnięcie sporu przez sędziego - orzeczenie sędziego

• Wyrok = sententia, iudicatum

1. Wyroki deklaratywne - potwierdzają istnienie roszczenia lub niepotwierdzaną

• Wyrok nie tworzy żadnego nowego bytu tylko wskazuje czy miał miejsce

• Wyroki konstytutywne - dotyczą skarg działowych

• Wyroki są prawomocne z chwilą ich wydania

• Brak apelacji co do zasady - dopiero w procesie kognicyjnym - apelacja do cesarza

Prawomocność:

1. Materialna - oznacza, że sprawa została ostatecznie rozstrzygnięta

• Res iudicata - rzecz osądzona i nie można się w tej samej sprawie ponownie procesować

• Formalna - oznacza, że w systemie prawa brakuje środków odwoławczych

Egzekucja

• Jest to przymusowe wykonanie wyroku przez zasądzonego w sytuacji gdy tenże zasądzony nie wykonał wyroku dobrowolnie

• Najczęściej jednak zasądzeni wykonywali wyrok dobrowolnie

• Egzekucja przymusowa wiązała się z dodatkowymi dolegliwościami, a więc nie opłacało się nie podporządkowywać

A. Egzekucja osobista - w procesie legisakcyjnym

• Związana jest z osobą zasądzonego pozwanego

1. Możliwość uwięzienia zasądzonego w prywatnym więzieniu

2. Oczekiwanie przez 60 dni żeby ktoś wykupił należność (albo zasądzony musiał odpracować należność)

3. W ostatnich 3 dniach wyprowadzany był na forum miejskie, gdzie można go było wykupić od długu

4. Po tym czasie zasądzonego można było:

• Sprzedać w niewolę

• Zabić, a ciało pokroić między wierzycielami

• 326 r. pne - lex Petelia Papiria - znosiła możliwość uwięzienia w prywatnym więzieniu

• Dowód ucywilizowania prawa w myśl hasła - za długi nie ma więzienia

• Współcześnie jedynie przestępstwo wyłudzenia jest przestępstwem karnym

• Proces formułkowy:

• Pojawienie się egzekucji majątkowej

• Egzekucja osobowa jedynie w postaci actio iudicati:

• Wzniesienie drugiego powództwa w celu przymusowego wykonania prawowitego wyroku

• Wyrok actio iudicati zwiększał 2 razy zasądzoną należność

B. Egzekucja majątkowa

• Pretor wydawał missio in bona na wniosek powoda

• Venditio bonorum - sprzedaż majątku przegranego pozwanego przez wygranego powoda

• Magister bonorum - jeżeli wierzycieli było kilku jeden z wierzycieli sprzedawał majątek dłużnika w drodze licytacji

• Bonorum emptor - nabywca majątku, który płacił za niego wierzycielom dłużnika
  Cessio bono rum - zgłoszenie upadłości

• Jeśli dłużnika wykazał, że bez swej winy znalazł się w trudnej sytuacji

• Przywilej Beneficium competentiae:

• Pozostawienie minimalnych środków do przeżycia

• Złagodzenie egzekucji

Skargi - actiones

Podział właściwy dla całego rozwoju procesu rzymskiego:

1. Actiones in rem

• Skargi co do zasady prawa rzeczowego

• Oraz władztwa nad dziećmi

• Do odzyskiwania władztwa nad rzeczami

• Ochrona prawa własności i innych praw rzeczowych

Actiones in personam

• Dotyczą ochrony praw zobowiązaniowych - wierzytelności

Actiones in rem	Actiones in personam
Prawa bezwzględne	Prawa względne
Przysługują właścicielowi rzeczy przeciwko każdemu kto jego prawo naruszy	Chronią wierzytelności
Skuteczne wobec wszystkich (erga omnes)	Skuteczne są między stronami (inter pares)
Legitymacja czynna	Legitymacja czynna i bierna

Inne podziały:

1. Actiones stricti iuris - powództwa ścisłego prawa

• Te zobowiązania, w których strony muszą się trzymać pewnych reguł przepisów prawnych i umowy

• Nie istnieje możliwość odstąpienia od tej litery prawa

• Wyrok sędzia musi wydać w ścisłym związku z przepisami

Actiones bonae fidei - powództwa dobrej wiary

• Młodsze powództwa

• Pozwalały sędziemu uwzględnić różne okoliczności występujące

• Można wnieść zarzut podstępu (exceptio doli) - sędzia też może

1. Skargi cywilne - skargi oparte na przysługującym powodowi prawie cywilnym

Skargi pretorskie - dopisywanie przez pretorów skarg nieznanych prawu cywilnemu:

• Actiones in fatum - opartych na stosunku faktycznym

• Actiones utiles - na podobieństwo skarg cywilnych

1. Actiones arbitrariae

• Stanowiące wyjątek od zasady kondemnacji pieniężnej (że wyrok musiał być na określoną kwotę pieniężną)

• Dopuszczenie możliwości aby wyrok polegał na wydaniu rzeczy (np. w naturze) albo innym wynagrodzeniu

1. Actiones rei persecutoriae - powództwa odszkodowawcze

Actiones rei poenales - powództwa karne

• poszkodowany domaga się zapłacenie grzywny przez pozwanego

Actiones mixtae

• poszkodowany domaga się od pozwanego (sprawcy deliktu) zarówno zapłacenia grzywny jak i odszkodowania

1. Actiones populares - mógł je wnieść każdy obywatel

2. Actiones divisorium - skargi działowe (wyrok konstytutywny)

5. Prawo Osobowe

Zdolność prawna - możność bycia podmiotem praw i obowiązków

• Nabywa się z chwilą urodzenia (osoby fizyczne) lub powstania (osoby prawne)

• Traci się z chwilą śmierci (osoby fizyczne) lub rozwiązania (osoby prawne)

Osoby prawne

• Stowarzyszenia, korporacje - zrzeszenia ludzi

• Fundacje - masa majątkowa

• Fiscus - skarb państwa

Nasciturus

• Osoba, która ma się w przyszłości narodzić - płód w łonie matki

• Prawo spadkowe: jeśli dziecko urodziło się po śmierci ojca (postu mus - pogrobowiec) to nie załapywał się na otwarcie spadku - wymyślono więc fikcję prawną:

• Fikcja prawna polega tu na operacji myślowej zapewniającej pogrobowcowi dziedziczenie

• Nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur - ten, który ma się narodzić uważa się za narodzonego ilekroć chodzi o jego korzyść

• Aby stworzyć fikcyjny stan, iż w chwili śmierci ojca dziecko jest już narodzone i ma zdolność prawną - może więc być zaliczone do kręgu spadkobierców

• Fikcja nasciturusa nie dotyczy samych narodzin tylko chwili narodzin

• Krąg spadkobierców ustalano po narodzinach, a nie w chwili śmierci

• Jeśli nie, pogrobowiec mógł obalić testament

• Nie jest to problematyka prawa spadkowego tylko zdolności prawnej (!)

• Nie jest to wyjątek tylko fikcja prawna - Rzymianie ściśle trzymali się jednak tego, iż zdolność prawną uzyskuje się w chwili narodzin

Ius postliminium - prawo powrotu

• Na czas pobytu w niewoli u nieprzyjaciela prawa podmiotowe obywatela rzymskiego pozostawały w zawieszeniu, uśpieniu

• Po powrócenie te prawa odżywały

• Ale trzeba było odnowić stany faktyczne, które nie były prawami:

• Małżeństwo ponownie zawrzeć

• Posiadanie odzyskać

Fictio legis corneliae

• Fikcja prawna dotycząca końca zdolności prawnej

• W przypadku obywateli rzymskich, którzy umierali w obcej niewoli

• Gdy się jest niewolnikiem to nie ma się zdolności prawnej

• Wymyślono więc fikcję korneliańską - ustawa Lex cornelia captibus - wydana przez Korneliusza Sullę:

• Testamenty osób, które zmarły w niewoli zachowują swoją moc

• Kilka wieków później dokonano interpretacji mechanizmu obejścia prawa przez klasycznych jurystów - różne koncepcje:

• Uznano, że Rzymianin zmarł w chwili poprzedzającej popadnięcie w niewolę

• Zmarł będąc jeszcze człowiekiem wolnym

• Zmarł będąc właścicielem swojego majątku

• Zmarł na terytorium państwa rzymskiego

Termin sekundy prawniczej - chwila nie mająca odniesienia do jednostek czasu - stosowana przy fikcjach prawnych

Zakres zdolności prawnej:

1. Status libertatis - stanowisko w zakresie wolności

2. Status civitatis - stanowisko w zakresie obywatelstwa

3. Status familiae - stanowisko w rodzinie rzymskiej

• Ze względu na te stanowiska wyróżnia się szereg kategorii mieszkańców Rzymu

• Teoria czynności prawnych - nie znana przez Rzymian - stworzona dopiero przez romanistów

1. Status Libertatis

• Gaius podzielił ludzi na:

• Wolnych (liberi) - od urodzenia lub wyzwolone

• Niewolnych (servi)

• Półwolni - nie było tej kategorii u Gaiusa

• Persona In mancipio - osoby oddane drugiej pod władze, np. aby przyuczyć się zawodu

• Koloni

• Klienci

• Gladiatorzy

• Addicti - skazani wyrokiem sądowym

• Nexi - pożyczkobiorcy

Niewolnik

• W prawie rzymskim był rzeczą, ale szczególnego rodzaju, bo należącą do wąskiego katalogu res mancipi - obrót nimi wymagał szczególnych czynności

• W prawie prywatnym niewolnik doznaje uprzedmiotowienia kiedy otrzymuje od właściciela peculium:

• Majątek do zarządzania: przedsiębiorstwo, statek handlowy etc.

• Część zysków zostawiano zarządcy - dzięki temu lepiej pracował (ale nie było to ustawowo regulowane)

• Ustalano kwotę wykupu z niewoli - dzięki temu niewolnik pracował aby uzyskać wolność

• Za długi niewolnika odpowiadał pan

• Actiones adiecticiae qualitatis - powództwa przeciwko panom niewolnika

• Za delikty niewolnika odpowiadał pan

• Za przestępstwa karne niewolnicy odpowiadali samodzielnie

• Byli upodmiotowieni - stawali jako ludzie przed sądem

• Karani surowo - najczęściej orzekano karę śmierci

• Niewolnicy zawierali związki - contuberium:

• Niewolny - niewolna; wolny - niewolna

• Świat ludzi niewolnych przenikał się z światem ludzi wolnych

• Uchwała Senatus consultum Silanianum - 10 r. ne

• Przykład zaprzeczenia humanitaryzmu rzymskiego

• Obowiązek ochrony życia pana przez niewolników z narażeniem życia

• Jeśli pan zginął to poddawano niewolników śledztwu - torturowano, a na koniec zabijano

• Przykład dla wszystkich niewolników aby z narażeniem życia chronili swoich panów

Wyzwolenie niewolnika - manumissio:

• Zwyczajny sposób wyjścia z niewoli niewolnika dokonywany przez jego właściciela

• Samo porzucenie niewolnika nie czyniło go wolnym - porzucony niewolnik był rzeczą niczyją (res nullius) i mógł zostać przez kogoś innego zawłaszczony

• Rodzaje wyzwoleń:

1. Wyzwolenie formalne - według prawa cywilnego:

• Manumissio vindicta

• Wyzwolenie w drodze postępowania przed pretorem

• Pozorowany proces o wolność - charakter formalny

• Manumissio censu

• Wpisanie niewolnika na wniosek jego pana do spisu cenzorskiego jako obywatela rzymskiego

• Manumissio testamento - wyzwolenie testamentowe - 2 odmiany:

• Manumissio testamento directa - bezpośrednie:

• Pan oświadczał w testamencie wolę wyzwolenia niewolnika

• Wyzwolenie następowało z mocy prawa w chwili wejścia w życie testamentu

• Niewolnik był wyzwoleńcem spadkodawcy

• Manumissio testamento fideicommissaria - powiernicze:

• Spadkodawca zwracał się w testamencie z prośbą do swego spadkobiercy, by ten wyzwolił wskazanego niewolnika

• Początkowo prośba ta stwarzała tylko moralny obowiązek

• Niewolnik był wyzwoleńcem spadkobiercy, a nie spadkodawcy

• Manumissio in ecclesia - po wprowadzeniu chrześcijaństwa:

• Pan składał oświadczenie woli o wyzwoleniu niewolnika w kościele w obecności kleru i wiernych

1. Wyzwolenie nieformalne - według prawa pretorskiego:

• Były nieważne według prawa cywilnego

• Pretor jednak uznawał je swą władzą, gwarantując faktyczne używanie wolności przez tak wyzwolonego niewolnika

• Lex lunia Norbana - ustawa regulująca stanowisko prawne wyzwoleńców wedle prawa pretorskiego

• Przyznawano im wolność ale gorszego gatunku

• Manumissio inter amicos - wyzwolenie wśród przyjaciół

• Nieformalne oświadczenie woli wobec świadków

• Manumissio per epistulam - wyzwolenie listowne

• Ustawowe ograniczenia wyzwoleń:

• Lex Fufia Canina - ograniczenie liczby niewolników, których można było wyzwolić w testamencie

• Lex Aelia Sentia:

• Jeżeli pan nie ma niewolnika więcej niż 20 lat lub niewolnik ma mniej niż 30 lat to do jego wyzwolenia potrzeba zgody specjalnej komisji, która badał motywy wyzwolenia

• Niewolnik karany po wyzwoleniu trafiał do najniższej kategorii peregrynów

• Wyzwolenie fraudatoryjne jest nieważne - dokonywane przez niewypłacalnego dłużnika, który pozbywa się reszty swojego majątku aby uniemożliwić wierzycielom zaspokojenie ich roszczeń

2. Status civitatis

Uprawnienia obywateli rzymskich

• W ramach prawa publicznego:

• Ius suffragii - czynne prawo wyborcze

• Ius honorarium - bierne prawo wyborcze

• Prawo do służby w legionach rzymskich

• Prawo do noszenia rzymskiego nazwiska rodowego

• W ramach prawa prywatnego:

• Ius commerce - prawo do udziału w obrocie prawnym

• Ius commune - prawo do zawierania związków

• Prawo do wnoszenia powództw legisakcyjnych

• Dzierżenie władzy ojcowskiej (patria potestas)

• Prawo własności (proprietas)

• Testament factio

• Activa - uprawnienie do sporządzania testamentu

• Pasiva - uprawnienie do dziedziczenia

2. Status familiae

• problematyka stanowiska w rodzinie jest omówiona poniżej w wykładzie dotyczącym prawa rodzinnego

6. Prawo rodzinne

1. Rodzina agnatyczna

• Więzy agnacji - decydują o przynależności

• Agnaci - członkowie rodziny - są to osoby podlegające wspólnej władzy jednego ojca rodziny, a także osoby które podlegałyby tej władzy gdyby pater familias jeszcze żył - więzy agnacji rozciągają się po śmierci ojca

• Kryterium przynależności do rodziny agnacyjnej - podległość władzy ojcowskiej

• Ostatecznie zwyciężył model rodziny agnacyjnej

• Rodzina kognatyczna

• Kryterium przynależności do rodziny kognatycznej - pokrewieństwo, więzy krwi

• Można było wyznaczyć stopnie pokrewieństwa:

• Quod generationes, tot gradus - ile urodzeń tyle stopni

• Dwa pojęcia linii pokrewieństwa:

• Linia prosta - linia pokrewieństwa łącząca osoby pochodzące jedna od drugiej, np. ojciec - syn - wnuk

• Linia boczna - linia pokrewieństwa łącząca osoby mające wspólnego przodka ale nie pochodzące jedna od drugiej, np. rodzeństwo

• Wyliczanie stopni pokrewieństwa:

• Najpierw ustalanie linii pokrewieństwa

• Następnie liczenie:

• W linii prostej dorzuca się jedno urodzenie:

• Syn - ojciec - 1 stopień

• Wnuk - dziadek - 2 stopień

• W linii bocznej najbliższym stopniem jest 2:

• Bracia - 2 stopień

• Modele rodziny były wykorzystywane w prawie spadkowym

(dziedziczenie ustawowe, beztestamentowe) - dziedziczenie odbywało się wedle:

1. Model rodziny agnacyjnej - Ustawa XII Tablic

2. Model mieszany - prawo klasyczne

3. Model rodziny kognatycznej - prawo justyniańskie

Małżeństwo

• Iustum matrimonium, iustae nuptiae

• Instytucja prawa rzymskiego

• Inne rodzaje związków: konkubinat, contuberium

Fenomen małżeństwa rzymskiego

• Uniknęło jakiejkolwiek formalizacji:

• Zawierane było poprzez nieformalne złożenie oświadczeń woli (consensus)

• Nie w znaczeniu czynności prawnych

• Nieformalne, dorozumiane

• Dwoje ludzi, którzy zaczęli wspólnie żyć

• W ten sam sposób je rozwiązywano

• Aby małżeństwo trwało potrzebny był stały consensus:

• Jeśli go zabraknie to małżeństwo się rozwiązuje

• Trwa tak długo jak trwa afekt małżeński

Wady tej konstrukcji

• Trudności dowodowe jeśliby doszło do sprawy, w której trzeba by było wykazać istnienie lub nieistnienie małżeństwa, np. sprawy o dziedziczenie żony po mężu i na odwrót

• Rozwiązanie problemu:

• Sponsalia - zaręczyny - przyrzeczenie zawarcia małżeństwa (przy świadkach)

• Mąż wnosił żonę przez próg domu (przy świadkach)

• Conventio in manum - wejście żony pod władzę męża (następstwo małżeństwa)

• Domniemanie - jeżeli żyją razem, wychowują dzieci i nie ma przeszkód małżeńskich

Consensus a pożycie małżeńskie

• Nuptias non concubitus, sed consensus facit - o małżeństwie przesądza consensus a nie wspólne pożycie (consensus trwający przez cały związek)

• Pożycie nie jest okolicznością przesądzającą, choć istotną:

• Prowadzenie wspólnie gospodarstwa domowego

• Wychowywanie dzieci

• Mieszkanie razem

• Pożycie jest też kryterium konkubinatu

• Do zawarcia konkubinatu jednak też jest potrzebny consensus, ale nie małżeński

• Związek pozamałżeński - konkubencki

Conventio in manum

• Wejście żony pod władzę męża

• Nie zawsze sięgano po nie po zawarciu małżeństwa

• 4 sytuacje w jakich mogła się znaleźć kobieta po zawarciu małżeństwa:

• sui iuris alieni iuris - z osoby niezależnej do osoby zależnej (od władzy męża)

• alieni iuris alieni iuris - spod władzy swojego ojca pod władzę męża albo teścia - wtedy nie zmienia swojego stanowiska w rodzinie tylko przechodzi pod władzę innego pater familias

• Pozostawała sui iuris - niezależna

• Pozostawała alieni iuris w swojej rodzinie

Czynności prawne służące wejściu pod władzę męża

1. Coemptio - jedno z zastosowań mancypacji (sprzedaży, przeniesienia własności)

• Czy coemptio to sprzedaż żony? Czy żona była przedmiotem własności?

• Albo przeniesienie władzy nad żoną - najbardziej prawdopodobna wersja, ale w okresie najdawniejszym pewnie jednak chodziło o sprzedaż

2. Confarreatio - o charakterze formalnym, sakralnym (placek zbożowy + określone słowa)

3. Usus - używanie - konsumpcja małżeństwa

• Kobieta zamieszkuje dom męża przez okres jednego roku

• Mogło zostać to przerwane gdy żona opuszczała dom męża przez trzy noce z rzędu - jak powróciła to termin zaczynał biec od początku

Rozwiązanie małżeństwa - 3 możliwości:

• Śmierć małżonka

• Utrata conubium

• Divortium - rozwód - trwałe zniesienie wspólnoty małżeńskiej

• Czynność nieformalna

• Z woli jednego lub obu małżonków:

• Repudium - jednostronne zerwanie małżeństwa

• W małżeństwie cum manu przysługiwało tylko mężowi

• W małżeństwie sine manu obojgu małżonkom

• Divortium - przez zgodne postanowienie o rozejściu się

• Wyjście żony spod władzy męża:

• Diffarreatio - przeciwieństwo confarreatio

• Remancipatio - przeciwieństwo coemptio (likwidowało też usus)

• Zasada swobody rozwodów - utrzymana nawet po wprowadzeniu chrześcijaństwa

• Małżeństwo ponowne po rozwiązaniu uprzedniego - dopuszczalne

• Wdowa musiała odczekać czas żałoby - 10 miesięcy (w celu uniknięcia niejasności co do pochodzenia dziecka)

Ustrój małżeński majątkowy

• Zależny od tego czy żona weszła pod władzę męża:

1. Tak - matrimonium cum manu - wspólność majątkowa, jedność majątkowa

• Wszystko to co ma żona należy do męża

2. Nie - matrimonium sine manu - odrębność majątkowa - samodzielność majątkowa żony

• Majątek parafernalny - odrębny majątek żony (mógł być pod zarządem męża)

• Zakaz dokonywania darowizn między małżonkami - ewentualnie tylko podarunki

Instytucja posagu - dos

• Definicja: jest to majątek wnoszony ze strony żony na rzecz męża w celu ułatwienia mężowi ponoszenia kosztów małżeństwa oraz zabezpieczenia żony i jej dzieci na wypadek rozwiązania małżeństwa

• Majątek: pieniądze, rzeczy, przedsiębiorstwo itd.

• Strona żony:

• Ojciec kobiety (dos profecticia)

• Ona sama albo jakakolwiek inna osoba, np. krewny (dos adventicia)

• Cel:

• Ułatwienie mężowi ponoszenia ciężarów małżeństwa

• Ulga w ponoszeniu kosztów utrzymania żony

• Zabezpieczenie dla żony i jej dzieci w razie rozwodu - majątek posagowy na wypadek rozwodu podlegał zwrotowi

Zastaw uprzywilejowany

• Zastaw żony na majątku męża w celu zabezpieczenia roszczenia zwrotu posagu na wypadek rozwodu

• Zawsze był realizowany jako pierwszy przed innymi zobowiązaniami

Sposoby ustanawiania posagu

1. Dotis datio - przekazania posagu

2. Dotis dicto - zobowiązanie się do przekazania

3. Dotis promissio - stymulacyjne przyrzeczenie do przekazania

Konkubinat - concubinatus

• Definicja: związek mężczyzny i kobiety oparty o consensus utrzymywania tego związku jako pozamałżeński i polegający na wspólnym pożyciu

• Poza tym wszystkie cechy małżeństwa

• Najczęściej zawierany z powodu wystąpienia przeszkód zawarcia małżeństwa

• Dzieci zrodzone z konkubinatu były dziećmi pozamałżeńskimi

• Legitymizacja dziecka - jeśli przekształcono konkubinat w małżeństwo

Contubernum

• Związek między niewolnikami lub osobą niewolną z wolną

• Status żony przesądzał o niewoli/wolności dzieci

• Status męża przesądzał o obywatelstwie

Wymogi zawarcia małżeństwa

1. Conubium - możność zawarcia małżeństwa uznanego w prawie rzymskim

• Posiadanie obywatelstwa rzymskiego

• Albo specjalnego przywileju przyznawanego nieobywatelom zezwalającego na małżeństwo z obywatelem rzymskim - ius conubii

• Conubium nie posiadali plebejusze względem patrycjuszy (do 445 r. ne)

• Nie posiadali go też krewni w linii prostej oraz bocznej (do 6 stopnia, potem do 3 stopnia)

• Consensus małżeński oparty na afekcie

• Affectio maritalis - trwała wola pozostawania w związku małżeńskim

• Odpowiedni wiek:

• 14 lat - chłopak

• 12 lat - dziewczyna

4. Zgoda zwierzchnika familijnego

5. Brak przeszkód małżeńskich

Przeszkody małżeńskie - zakazy zawierania małżeństw

• Zakaz małżeństwa między krewnymi w linii prostej

• W linii bocznej:

• Początkowo aż do 6 stopnia

• Potem obniżono próg do 3 stopnia

• Stosunek powinowactwa

• Pozostawanie w związku małżeńskim - zakaz bigamii, poligamii

• Zakaz małżeństw z osobami uprawiającymi wstydliwe zawody: prostytutki, aktorki

• Zakaz małżeństw patrycjuszy z plebejuszami

• Zakaz małżeństw żołnierzy z kobietami z prowincji, gdzie stacjonują

• Zakaz małżeństw urzędników z mieszkankami prowincji

• Zakaz małżeństw z Żydami

Władza ojcowska - patria potestas

• Na czele rodziny agnatycznej stał pater familias

• Podlegały mu:

• Dzieci rodzone

• Dzieci przysposobione

• Wnuki

• Niewolnicy - w familia sensu largo - podlegali władzy manus (właściciela a nie ojca)

• Żona - też podlegała władzy manus

Sposoby powstania władzy ojcowskiej:

1. Urodzenie w małżeństwie rzymskim

• Domniemanie ojcostwa:

• Mater semper certa est, pater est quem nuptiae demonstrate - matka jest zawsze pewna, ojcem dziecka jest ten na kogo wskazuje małżeństwo

• Mąż matki dziecka uważany jest za ojca dziecka jeśli urodziło się ono w trakcie trwania małżeństwa

• Wyliczenie przez Hipokratesa długości ciąży zaskutkowało doprecyzowanie paremii:

• Ojcem dziecka jest mąż matki dziecka o ile dziecko urodziło się nie wcześniej jak w 182 dniu od zawarcia małżeństwa, a nie później jak w 300 dni od jego ustania

• 1 - 182 dzień małżeństwa - nie można skorzystać z domniemania

• Rozciągnięcie domniemania na 300 dni po rozwiązaniu małżeństwa

• Przysposobienie - adopcja

1. Arrogatio - przejęcie osoby sui iuris pod władzę ojca rodziny

2. Adoptio sensu stricte - osoba alieni iuris wchodzi pod władzę innego ojca rodziny

• Adopcja pełna - adoptio plena - gdy ktoś zrywa z dotychczasowe więzi i wchodzi do nowej rodziny

• Adopcja niepełna - adoptio minus plena - polega na nabyciu praw do dziedziczenia ustawowego po nowym ojcu, ale pozostaje pod władzą dotychczasowego ojca - nabycie jedynie praw do dziedziczenia

• Adoptio naturam imitator - przysposobienie naśladuje naturę

• Chodzi o zachowanie sensownej różnicy wieku między adoptującym a adoptowanym - aby przypominał układ jak między ojcem a synem

• Legitymacja dziecka - legitimatio

• uznanie przez ojca dziecka zrodzonego w konkubinacie jako dziecko małżeńskie

Treść władzy ojcowskiej - uprawnienia ojca w stosunku do dzieci

1) Prawo życia i śmierci - ius vitae ac necis / ius vitae necisque

• Pierwotnie:

• Ojciec mógł wykonać wyrok śmierci na dziecku

• Iudicium domesticum - sąd domowy, w ramach prawa rodowego

• Jeśli syn popełnił przestępstwo to sąd domowy wyrażał opinię (wydawał wyrok) i ojciec rodziny wykonywał egzekucję

• W okresie republiki:

• Brak już dowodów na korzystanie z tego prawa

• Było dopuszczalne ale nie stosowane

• Rozwój sądownictwa państwowego wyrugował sądownictwo domowe

• Reskrypt Hadriana - II w. ne

• Casus: ojciec zabił syna w czasie polowania, ale nie był to wypadek tylko mistyfikacja - istniał udowodniony powód morderstwa (romans syna z macochą)

• Cesarz nakazał zabójcę relegować, bo władza ojcowska ma polegać na miłości, a nie okrucieństwie

• Desuetudo - wyjście prawa z użycia z powodu długotrwałego niestosowania

2) Prawo do porzucenia dziecka nowonarodzonego

• Jeśli możliwości ekonomiczne ojca nie pozwalały na utrzymanie dziecka

(w rodzinach biednych, wielodzietnych)

• Należało pozostawić dziecko w miejscu publicznym aby ktoś mógł je przygarnąć

(funkcjonowały też fundacje dobroczynne finansujące sierocińce)

3) Wyrażenie zgody na zawarcie małżeństwa przez dziecko

4) Dysponowanie i zarząd majątkiem dziecka

5) Możliwość oddania dziecka w mancipium innej osobie:

• Aby odpracowało szkody

• Aby przyuczyło się do zawodu

6) Skarga o odzyskanie dziecka (actio in rem)

Opieka - tutela

• Powołanie opiekuna

• Opiekun - tutor

• Podopieczny - pupil

• Opiekuna wyznaczał imperatywnie ojciec w swoim testamencie (tutela testamentaria)

• Gdy tego nie uczynił opiekę mieli sprawować kolejno:

• Najbliżsi krewni agnacyjni

• Dalsi członkowie rodu

• W przypadku ich braku - osoby wyznaczone przez pretora

• Opiekunowie powinni sprawować pieczę nad osobą podopiecznego i jego majątkiem

• Tutela impuberum - podlegały jej niedojrzałe osoby sui iuris

• Po ukończeniu 7 lat pupil mógł sam dokonywać aktów przysparzających majątku

• Na akty powodujące uszczuplenie majątku tutor musiał wyrazić zgodę

• Opieka gasła:

• Po dojściu pupila do dojrzałości

• Śmierci lub utracie obywatelstwa przez tutora lub pupila

• Tutela mulierum - podlegały jej dojrzałe kobiety sui iuris

• Dojrzała kobieta sui iuris zarządzała swym majątkiem sama

• Jedynie do najważniejszych czynności prawnych (wyzwolenie niewolnika, testament, czy mancypacja) potrzebowała współudziału opiekuna

• Opieka gasła na mocy ius trium liberorum - po urodzeniu przez kobietę trojki dzieci

Kuratela

• Instytucja zbliżona do opieki - forma ochrony praw majątkowych osób, które nie mogą same prowadzić swych spraw

• Cura furiosi - kuratela nad osobami chorymi umysłowo

• Cura prodigi - kuratela nad marnotrawcami

• Curator minorum - instytucja powstała na mocy lex Laetoria

• Dojrzali ale małoletni (puberes minores, poniżej 25 lat) mogli poprosić o ustanowienie kuratora do pomocy przy zawieraniu czynności prawnych

• Curator ventris - kurator dla ochrony interesów dziecka poczętego

• Kuratorami byli najbliżsi krewni, a w przypadku ich braku osoby powoływane przez pretora

7. Czynności prawne

Zróżnicowanie kategorii osób (poszczególne status) - zróżnicowanie zdolności prawnej

• Kolejne podziały wpływały na kształtowanie zdolności do czynności prawnych

Zdolność do czynności prawnych

• Jest to zdolność aby przy pomocy składanych oświadczeń woli kształtować sytuację prawną własną, bądź innych osób

• Ma charakter aktywny

• Skutkiem jest powstanie praw, bądź po swojej stronie, bądź po stronie innych

Zakres zdolności do czynności prawnych - wpływały na niego następujące kryteria:

1. Wiek

2. Płeć

3. Choroba umysłowa

4. Marnotrawstwo

• Czynniki te kształtowały stopnie zdolności do czynności prawnych:

• Pełna zdolność

• Ograniczona zdolność

• Brak zdolności

Ad. 1. Wiek - kategorie osób:

1. Infantes - dzieci (0-7 lat) - brak zdolności do czynności prawnych

2. Impuberes - niedojrzali (7-14 lat, dziewczyny - do 12 lat):

• Ograniczona zdolność do czynności prawnych - w zakresie:

• Mogą samodzielnie dokonywać czynności prawnych dla nich korzystnych (przysparzających)

• Czynności niekorzystnych (obciążających majątek) tylko za zgodą opiekuna

• Negotium claudicans - czynność prawna kulejąca - może być zatwierdzona:

• Przez opiekuna

• Po osiągnięciu pełnoletniości

• Puberes - dojrzali - pełna zdolność do czynności prawnych

• Puberes minores - dojrzali ale małoletni - poniżej 25 lat

• Lex Plaetoria / Laetoria - ustawa chroniąca puberes minores, zakładająca że osoby małoletnie mogą zdradzać cechę niedoświadczenia lub lekkomyślności

• Actio legis plaetoris - przysługująca każdemu skarga o zapłatę grzywny z stosunku oszustwa osoby małoletniej

• Exceptio legis plaetoris

• Restitutio in integrum - małoletni mógł odwrócić negatywne skutki czynności prawnych

• Puberes maiores - dojrzali powyżej 25 lat

Ad. 2 Płeć

• Kobiety - ograniczona zdolność do czynności prawnych:

• Powód - kobiety wykazują naturalną lekkomyślność, niezaradność i nieznajomość prawa sądowego

• Każda kobieta musiała mieć opiekuna - czynności prawne musiały być przeprowadzane za zgodą opiekuna (na przykład: ustanowienie testamentu, wyzwolenie niewolnika, przeniesienie własności, zwolnienie z długu, wystąpienie na drogę sądową etc.)

Ad. 3 Choroba psychiczna - furiosus

• Brak zdolności do czynności prawnych

• Bezwzględna nieważność czynności prawnych

• Lucida intervalla - przebłyski jasności:

• W czasie kiedy choremu się polepsza to jego czynności prawne są ważne

• Jeśli mu się pogarsza to wtedy ponownie traci zdolność

Ad. 4 Marnotrawstwo - prodigus

• Ograniczona zdolność do czynności prawnych

• Definicja: osoba, która trwoniła majątek rodowy narażając swoją rodzinę na niedostatek

• Majątek rodziny powinien być pomnażany, a nie marnotrawiony

• Postępowanie sądowe przed pretorem o uznanie osoby za marnotrawcę - wnosili je członkowie najbliższej rodziny

• Zarząd majątkiem obejmował kurator, który musiał zatwierdzać każdą czynność prawną obciążającą majątek

Bioetyka - etyka w stosunku do życia:

• Aborcja - była w Rzymie zabroniona, gdyż niedopuszczalne było aby matka pozbawiała ojca jego potomstwa

• Zakaz znęcania się nad niewolnikami

• Zakaz kastracji niewolników:

• Rodzaje kastracji:

1. Kastracja dla przyjemności - aby uniemożliwić możliwość płodzenia lub uzyskać atrakcyjny cienki głos

2. Kastracja dla celów handlowych

• Powodem walki z kastracją były pobudki humanitarne - sposoby kastracji:

• Obcięcie jąder mieczem

• Zgniatanie kamieniami

• Obwiązanie szmatą nasączoną cykutą

• Kobiety - pojmowane jako ludzie:

• Słowniczek pojęć z digestów podawał, iż jako homo w razie wątpliwości należy rozumieć również kobiety

Czynność prawna - negotium

• Jest to zdarzenie zawierające co najmniej jedno oświadczenie woli zmierzające do wywołania skutków prawnych w postaci powstania, zmiany bądź ustania stosunku prawnego

• Najczęściej są jednak dwa oświadczenia woli - może być też więcej

• Oświadczenie woli - suma dwóch elementów:

• Wewnętrznego - akt woli, decyzja, postanowienie, że się chce osiągnąć dany skutek

• Zewnętrznego - przejaw woli, wyartykułowanie jej na zewnątrz: wypowiedziane słowa, napisane słowa, gest, zachowanie

• Czynności prawne są podejmowane w jakimś celu:

• Są przyczynowe

• Są po to aby osiągnąć pewien skutek prawny

• Zobowiązanie - najczęstszy stosunek w prawie prywatnym

• Kontrakt - najczęstsza czynność prawna

Sposoby składania oświadczeń woli

1. Formalne - gdy prawodawca przewidział obowiązkową formę, a my się do niej dostosowujemy

2. Nieformalne:

1. Wyraźne - gdy prawodawca nie przewidział obowiązkowej formy, ale składamy je tak, iż kontrahent nie musi niczego interpretować

2. Dorozumiane (per facta concludentia) - gdy akt woli wyraża się poprzez zachowanie, które wymaga interpretacji, że złożono oświadczenie woli

• Przykłady sposobów składania oświadczeń woli w prawie spadkowym

(instytucje przyjęcia spadku):

• Cretio - formalny sposób przyjęcia spadku

• Per nuda voluntas - nieformalny, wyraźny - gołą wolą, dowolnymi słowami

• Pro herede gestio - nieformalny, dorozumiany - spadkobierca przedsięwziął działania nie pozostawiające wątpliwości, że spadek przyjął

Treść czynności prawnej - czynności prawne składają się z trzech grup składników:

1. Essentialia negotii - składniki przedmiotowo istotne:

• Składniki bez, których czynność prawna w ogóle nie może powstać

(sine qua non - bez, których nie)

• Składniki esencjonalne - stanowiące najważniejszą część

• Składniki kwalifikujące / definiujące / klasyfikujące - umieszczenie tych składników w konkretnej czynności prawnej za każdym razem zadecyduje o tym, że ta czynność zostanie zaliczona do danego rodzaju czynności prawnej, np. kupna - sprzedaży

• Treść umowy kupna - sprzedaży: towar + cena

• Przepisy prawa bezwzględnie obowiązujące - źródłem praw i obowiązków jest umowa, ale też przepisy prawa bezwzględnie obowiązującego uruchomiane przez tę umowę - umowa uruchamia szereg różnych obowiązków pochodzących z przepisów prawa

• Naturalia negotii - składniki przedmiotowo nieistotne:

• Składniki nie są konieczne dla powstania czynności prawnej

• Przepisy względnie obowiązujące - są to przepisy w, których prawodawca wymyśla jakieś obowiązki na strony umowy, chyba że strony postanowią inaczej

• Odpowiedzialność za wady fizyczne rzeczy sprzedanej, np. kary umowne

• Nieistotność - jeśli ich nie wprowadzimy to nic się nie stanie, strony będą obowiązywały przepisy względnie obowiązujące

• Accidentalia negotii - składniki podmiotowo istotne:

• Składniki, które mają wpływ na skuteczność czynności prawnych

• Nie chodzi o ważność tylko skutki czynności prawnej

• Rodzaje tych składników:

1. Dies - termin - jest to zdarzenie przyszłe i pewne, od którego strony uzależniają powstanie bądź ustanie skutków prawnych

• Termin zawieszający - którego nadejście spowoduje rozpoczęcie skutków czynności prawnych

• Termin rozwiązujący - którego nadejście powoduje ustanie skutków czynności prawnych

• Condicio - warunek - zdarzenie przyszłe, niepewne, od którego strony uzależniają powstanie, bądź ustanie czynności prawnych

• Warunek zawieszający - którego ziszczenie się / spełnienie się powoduje powstanie skutków czynności prawnej

• Warunek rozwiązujący - którego ziszczenie się powoduje ustanie skutków czynności prawnej

• Warunek potestatywny - którego ziszczenie się zależne jest od woli stron umowy

• Warunek potestatywno-ujemny - którego ziszczenie zależy od woli stron i polegać będzie na tym ze cos się nie stanie

• Warunek kazualny / losowy - którego zniszczenie się zależy od przypadku

• Warunek dodatni / pozytywny - którego zniszczenie się polega na tym, iż coś się wydarzy

• Warunek ujemny / negatywny - którego ziszczenie się polega na tym, iż coś się nie wydarzy

• Warunek niemożliwy do spełnienia - zabroniony

• Modus - polecenie

• Dokładane było do treści testamentu

• Aby uczcić zmarłego, np. wystawić nagrobek z określoną laudacją

Cautio Muciana

• Związana z warunkiem potestatywno-ujemnym - takim, którego ziszczenie się zależy od wali stron i polega na tym, że coś się nie wydarzy

• Warunek ziści się z chwilą śmierci osoby

• Warunek wdowieństwa - niech moim dziedzicem będzie moja żona pod warunkiem, że ponownie nie wyjdzie za mąż

• Obalenie testamentu - sąd centuria lny (stu mężów) - bo testor nie może wystąpić w obronie, bo nie żyje

• Cautio Muciana (Mucjusz Scewola) - wdowa pretorowi deklaruje, że zwróci majątek ze spadku męża jeśli ponownie wyjdzie za mąż

Rodzaje czynności prawnych

1. Jednostronne

• Takie na, które składa się jedno oświadczenie woli

• Np. testament, wyzwolenie niewolnika

• Darowizna nie jest czynnością jednostronną (!)

Dwustronne

• Takie, które wymagają co najmniej dwóch oświadczeń woli

2. Mortis causa - na wypadek śmierci

• Czynności prawne skuteczne na wypadek śmierci osoby dokonującej czynności

• Skuteczność nie oznacza ważność, bo czynność jest ważna cały czas

Inter vivo - skuteczne między żyjącymi

3. Negotia stricti iuris - czynność ścisłego prawa

• Czynności, które należy wykonywać zgodnie z ich treścią

• Odstępstwa od treści czynności są niemożliwe

• Wynikają z przepisów prawa

• Konsekwencją niezgodność jest pociągnięcie do odpowiedzialności

Negotia bonae fidei - czynność dobrej wiary

4. Formalne

• Dla swej ważności wymagają zachowania określonej dla tej czynności formy

• Powinny być zawarte w określonej formie pod rygorem nieważności (ad solemnitatem)

• Np. przeniesienie własności niewolnika, bo wymagało emancypacji lub in iure cessio przed pretorem

Nieformalne

• Np. wydanie rzeczy z ręki do ręki za pomocą tradycji

5. Rozporządzające

• Których skutkiem jest przeniesienie prawa z jednej osoby na drugą

• Ktoś prawo stracił ktoś zyskał

• Skutki rzeczowe: zbywca + nabywca; poprzednik + następca

• Np. przeniesienie własności, testament

Zobowiązujące

• Których skutkiem jest powstanie między stronami zobowiązania

• Skutki zobowiązujące

• Czynność zobowiązująca nie prowadzi do skutków rzeczowych

• Skutkuje powstaniem więzi między stronami - węzłem prawnym

• Nikt nic nie zyskuje ani nie traci

• Np. każda umowa - zobowiązania biorą się z zawieranych umów

6. Odpłatne

• Istnieje ekwiwalentność świadczenia

Nieodpłatne

• Brakuje ekwiwalentności świadczenia

• Np. darowizna

7. Przysparzające

• Których skutkiem jest zwiększenie własnych aktywów

• Np. nabycie prawa, uzyskanie wierzytelności

Obciążające

• Skutkiem jest zmniejszenie aktywów - coś ubywa

8. Kazualne - przyczynowe

• Nie znaczy, że mają przyczynę (bo wszystkie czynności mają przyczynę)

• Kazualne to takie, które dla swej ważności i skuteczności muszą być poprzedzone przez słuszną, prawną przyczynę, wskazaną przez przepisy prawa (iusta causa)

• Iusta causa - jest to zdarzenie, które tłumaczy, usprawiedliwia dokonanie czynności prawnej kazualnej

• Causa donandi - przyczyną darowizny jest chęć obdarowania

• Causa obligandi - przyczyną zawiązania kontraktu jest aby nabyć w stosunku do kogoś stosunku zobowiązania

• Causa solvendi - przyczyna polegająca na chęci zwolnienia kogoś z długu

Abstrakcyjne - oderwane (od przyczyny)

• Istnienie causa nie jest konieczne dla skuteczności czynności prawnej

Czynności prawne do przenoszenia własności:

1. Mancipatio - mancypacja

2. In iure cessio

3. Traditio - tradycja - najczęstsza czynność do przenoszenia własności

• Tradere - wręczać rzecz z ręki do ręki

• Jeśli istnieją dodatkowe wymogi to przenosi się też własność

• Wśród wymogów jest też causa - potrzebna jest przyczyna, która to przeniesienie usprawiedliwia - najczęstsze przyczyny tłumaczące tradycję:

• Kupno / sprzedaż

• Zamiana

• Darowizna

• Iusta causa traditionis - słuszna przyczyna tradycji

• W prawie rzymskim sprzedaż nie jest równoznaczna z przeniesieniem własności

• Jest zobowiązaniem do przeniesienia posiadania

• Jeśli chce się przenieść własność:

• Musi upłynąć termin zasiedzenia

• Albo musi nastąpić czynność przeniesienia własności

• Sprzedaż może być jedynie przyczyną (causa) do przeniesienia własności

Wady oświadczenia woli

• Wada - niezgodność między aktem woli, a przejawem woli

• Niezgodność między elementem wewnętrznym, a zewnętrznym

1. Wady zamierzone (świadome)

1. Oświadczenie per iocuna / iactus - oświadczenie „nie na serio”:

• Żart, gra aktorska etc.

• Słowa są jedynie grą werbalną, a nie są zgodne z oświadczeniem woli

• Nie jest to czynność prawna

2. Reservatio mentalis - zastrzeżenie potajemne:

• Ktoś coś oświadcza na zewnątrz ale w myślach zastrzega, że tak naprawdę wcale nie chce

• Nie ma znaczenia - liczy się tylko to co zostało wypowiedziane na zewnątrz

• Czynność prawna jest ważna

• Simulatio - symulacja, pozorność czynności prawnej:

• Ktoś dokonuje czynności dla pozoru nie chcąc aby skutki czynności wystąpiły, a chcąc aby wystąpiły skutki innej czynności do niej podobnej

• Albo chcąc żeby stworzyć stan umożliwiający realizację określonych własnych celów

1. Symulacja bezwzględna

• Strony umówiły się, że dana czynność nie będzie powodować dla nich skutków prawnych

1. Symulacja względna - 2 czynności:

• Pozorna - symulowana - udaje czynność ukrytą

• Ukryta - dysymulowana

• Pod pozorem czynności pozornej ktoś chce dokonać czynności ukrytej

• Np. w przypadku darowizny między małżonkami, która była zakazana przez prawo - symulowano pozorną umowę kupna / sprzedaży

• Strony umawiały się na skutki inne niż te jakie wynikają z treści czynności prawnej

• Czynności fraudacyjne:

• Czynności dłużnika wobec egzekucji komornika

• Wyzbycie się swojego majątku aby nie został zajęty przez komornika

• Jeśli wybrano czynność formalną to przez prymat formy się broniły

- nie dochodzono ich intencji

• Czynności symulowane i dysymulowane były ważne

• Zmiany w czasach justyniańskich:

• Symulowana - nieważna

• Dysymulowana - warunkowo ważna

2. Wady niezamierzone (nieświadome)

1. Lapsus - pomyłka, błąd językowy - nieważność czynności

2. Error - błąd - kilka odmian:

1. Error in negatio

• Błąd co do rodzaju czynności prawnej

• Czynność jest bezwzględnie nie ważna

• Error in persona

• Błąd co do osoby (kontrahenta)

• Czynność najczęściej nie ważna - bo z zasady jest to błąd istotny

• Wyjątek: jeśli błąd dotyczył tożsamości obdarowanego żebraka:

• Błąd nieistotny - czynność ważna

• Bo czynienie takiego gestu nie powinno być związane z danym nazwiskiem

3. Error in corpore

• Błąd co do rodzaju (przedmiotu świadczenia)

• Czynność jest ważna

• Error in substantia

• Błąd co do materiału, z którego została zrobiona rzecz będąca przedmiotem świadczenia

• Kryterium ważności / nieważności - to czy błąd był istotny / nieistotny

• Błąd istotny - gdyby strona wiedziała to by tego nie zrobiła - czynność jest nieważna

• Błąd nieistotny - gdyby strona wiedziała to by i tak to zrobiła (albo ktoś inny - czynność jest ważna

• Error in qualitate

• Błąd co do jakości rzeczy

• Czynność była ważna

• Error iuris / ignorantia iuris

• Ignorantia iuris nocet - nieznajomość prawa szkodzi

• Błąd co do prawa nie wpływa na ważność czynności

• Czynność jest ważna

1. Dolus - podstęp, oszustwo

• Wada lub okoliczność prowadząca do wady

• Dolus jest jedynie sposobem prowadzącym do błędu

• Błąd wywołany przez podstęp

• Czynność była ważna, ale dotknięta sankcją nieważności względnej:

• Czynność jest ważna tak długo jak długo osoba, która doznała podstępu unieważni ten dolus

• Prawo do uchylenia się od skutków swojego oświadczenia woli - osobie, która dokonała czynności pod wpływem oszustwa

• Co zrobić aby uchylić się od skutków takiego oświadczenia woli?

• Złożyć dane oświadczenie woli z uzasadnieniem dokonanego oszustwa

• Czynność wzruszalna - można ją było wzruszyć składając kolejne oświadczenie woli

1. Metus - bojaźń, groźba, przymus psychiczny

• Osoba świadomie ale w sposób niezamierzony dokonuje czynności prawnych

• Dokonywanie czynności pod groźbą

• Metus aby mógł zostać udaremniony powinien odpowiadać pewnym wymaganiom

• Aby można było uchylić się od skutków swego oświadczenia woli zdziałanego pod wpływem metus, groźba musi spełniać 3 warunki:

1. Bezpośrednia - negatywny skutek groźby ma nastąpić niezwłocznie

- groźba jest realna, bezpośrednia

2. Poważna

3. Bezprawna - działanie kryminalne

• Czynność zdziałana pod wpływem metus jest bezskuteczna względnie

• Czynność wzruszalna - czynność jest ważna ale można ją wzruszyć, czyli uchylić się od skutków oświadczenia woli przez nowe oświadczenie woli

• Jeśli groźba spełnia 3 wymagania to nowe oświadczenie woli uchyla poprzednie

• W procesie:

• Exceptio quod metus causa - ekscepcja udzielona przez pretora unieważniająca czynność

• Actio quod metus causa - skarga - można się było domagać czterokrotnej wartości świadczenia (grzywna prywatna)

• Vis absoluta - przymus fizyczny (dla odróżnienia od metus)

• Nie prowadzi w ogóle do powstania czynności prawnych

Nabycie prawa

1. Pierwotne - nabycie bez udziału poprzednika

2. Pochodne - nabycie z udziałem poprzednika

• Sytuacja, w której występuje:

a. zbywca / poprzednik

b. nabywca / następca

• Pochodne dzielą się na:

1. Sukcesja uniwersalna

• Nabycie jedną czynnością prawną przez nabywcę ogółu praw zbywcy

• Np. dziedziczenie, venditio bono rum (sprzedaż licytacyjna całego majątku dłużnika), conventio in manum (wejście żony pod władzę męża)

• Sukcesja syngularna

• Nabycie jedną czynnością prawną jednego bądź większej ilości praw, byleby nie całości

• Podział:

• Sukcesja translatywna - dokładnie takie same prawo jakie miał zbywca pojawia się u nabywcy

• Sukcesja konstytutywna - u nabywcy pojawia się nowe prawo, którego nie było wcześniej

• Prawo to jest wycinkiem prawa zbywcy

• Np. ustanawianie ograniczonych praw rzeczowych

• Nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet

• Nie można przenieść na drugiego więcej praw niż się samemu posiada

• 3 płaszczyzny zastosowania tej zasady:

1. Gdy ktoś nabywa od kogoś jedno prawo to więcej praw nie nabędzie

2. Jeśli zbywca nie dysponował taką ilością praw o jakiej zapewnił nabywcę w czynności prawnej to nabywca na skutek czynności nabędzie tylko tą mniejszą liczbę praw

3. Jeśli prawo zbywcy przenoszone czynnością prawną zostało uszczuplone poprzez ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego to chociaż czynność prawna nie wspomina o tym to nabywca otrzyma to ograniczone prawo

• Uniwersalny charakter zasady nemo plus iuris…

• W prawie klasycznym jednak tylko w prawie spadkowym (nic więcej nie można przenieść w spadku niż się samemu ma)

• Justynian awansował tę wypowiedź do zasad uniwersalnych

• Pactum vendendi (zastaw) - pogwałcenie zasady nemo plus iuris

• Współcześnie jest to zasada niepisana, ale bardzo często przywoływana w orzecznictwie Sądu Najwyższego

8. Prawo rzeczowe

Podział rzeczy

1. Res corporales - rzeczy materialne, zmysłowe

• Res quae tangi possunt - rzeczy, które można dotknąć

• Rzeczy fizycznie pojmowane

Res incorporales - rzeczy niematerialne, niezmysłowe

• Res quae tangi non possunt - rzeczy których nie można dotknąć

• Rzeczy, które można sobie tylko wyobrazić

• Np. prawa: własności, użytkowania etc.

2. Res in commercium / in patrimonio - rzeczy znajdujące się w obrocie

Res extra commercium / extra patrimonium - rzeczy wyjąte z obrotu - 3 rodzaje:

1. Res divini iuris - rzeczy boskiego prawa:

• Res sacrae - świątynie, przedmioty kultu

• Res sanctae - mury i bramy miejskie, kamienie graniczne

• Res religiosae - groby, cmentarze

• Res publicae - rzeczy publiczne: drogi, porty, rzeki

• Res omnium communes - rzeczy użytku publicznego: powietrze, bieżąca woda, morze, brzeg morski

3. Res mancipi

• Rzeczy szczególnie ważne dla gospodarki rzymskiej (z punktu widzenia drobnego rolnika italskiego):

• Grunty italskie i służebności tych gruntów

• Niewolnicy

• Zwierzęta pociągowe juczne (konie, woły, osły, muły)

• Numerus clausus res mancipi - zamknięty katalog tych rzeczy (kategorii rzeczy)

• Przenoszenie własności res mancipi - przez mancypację

Res nec mancipi - przenoszenie następowało w sposób zwykłej tradycji bez kontroli państwa

• Przenoszone za pomocą tradycji

4. Rzecz pojedyncza

• Rzecz jednorodna, powstała siłami przyrody lub pracy ludzkiej

• Ma jednolitą strukturę

Rzecz złożona

• Rzecz, która powstała przez połączenie co najmniej dwóch lub więcej rzeczy pojedynczych lub złożonych

• Na skutek połączenia rzeczy te straciły swój samodzielny byt prawny i stały się częściami składowymi rzeczy złożonej

• Właściciel rzeczy złożonej ma jedno prawo własności do całości rzeczy, a nie do osobnych części składowych

• Połączone rzeczy składowe nie mają osobnego bytu prawnego

• Gdy rzecz jest połączona z innymi to dzieli los prawny całości

• Actio ad exhibendum - powództwo o okazanie

• W przypadku kradzieży rzeczy i włączenia jej do rzeczy złożonej złodzieja

• Pozwany musiał okazać rzecz (odłączyć ją od rzeczy złożonej)

• Powód mógł wtedy złożyć skargę wydobywczą żeby odzyskać rzecz

Rzecz zbiorowa

• Rzecz stworzona przez zestawienie wielu rzeczy stanowiące jedną funkcjonalną całość

• Zbiór rzeczy pojedynczych lub złożonych objętych wspólna nazwa i przeznaczeniem ich zebrania

• Rzeczy musiały być tej samej kategorii, np. stado owiec, książki w bibliotece

• Rzeczy te nie są częściami składowymi - są osobnymi bytami prawnymi tak jak i całość

• Przedmiotem czynności prawnej może być całość rzeczy zbiorowej jak i jej poszczególne rzeczy

5. Rzeczy podzielne

• Można je podzielić bez straty ich istoty i wartości, np. pieniądze, wino

• Nomina ipso iure divisa - wierzytelności dzielą się z mocy prawa

• Dotyczy to zobowiązań z podzielnym przedmiotem świadczenia

• W razie wielości wierzycieli lub dłużników

Rzeczy niepodzielne

• Nie da się podzielić bez straty ich istoty i wartości, np. niewolnik

6. Res mobiles - ruchomości

• Niewolnicy też

Res immobiles - nieruchomości

• Grunty - praedia (grunt - praedicum)

• Oraz wszystko co z gruntami zostało trwale powiązane, np. budynki posiadające fundamenty, rośliny które zapuściły korzenie

• Superficies solo cedit - to co jest na powierzchni przypada gruntowi

• Wszystko to co zostało trwale z gruntem związane staje się własnością właściciela gruntu

7. Rzeczy zużywalne

• Rzeczy, które przynoszą korzyść właścicielowi przez ich zużycie, np. jedzenie, pieniądze

Rzeczy niezużywalne

• Rzeczy, które przynoszą korzyść nie przez ich zużycia, ale przez jak najdłuższe używanie - im dłużej tym lepiej, np. buty

8. Species - rzeczy indywidualnie oznaczone - rzeczy niezamienne

• Rzeczy oznaczone co do tożsamości - jedyne w swoim rodzaju, niepowtarzalne

Genus - rzeczy oznaczone co do gatunku - rzeczy zamienne

• Rzeczy, które się waży, liczy, mierzy, np. pieniądze, mąka, sukno

• W praktyce obrotu cywilno-prawnego o tym czy dana rzecz należy do species / genus decyduje każdorazowo treść i okoliczność konkretnego zobowiązania (!)

Fructus - pożytki z rzeczy

1. Fructus naturales - naturalne przychody z rzeczy, np. owoce, dziecko niewolnicy etc.

2. Fructus civiles - przychody uzyskane z rzeczy na podstawie czynności prawnej, np. czynsz, odsetki od kapitału etc.

Przynależność

• Rzecz funkcjonuje związana z rzeczą macierzystą stanowiącą jednak odrębny przedmiot własności

• Np. szafa + klucz do niej

• Zobowiązanie dotyczące rzeczy macierzystej rozciągało się również na przynależność

Rodzaje władz nad rzeczami





1. Władztwa faktyczne

1. Dzierżenie - detentio

• Na dzierżenie składało się:

• Corpus - fizyczna władza człowieka nad rzeczą

• Animus - nie posiada animus rem sibi habendi, ale samo animus, czyli wolę, zamiar, chęć posiada (!)

1. Posiadanie - possessio

• Na posiadanie składało się:

• Corpus

• Animus rem sibi habendi - wola zatrzymania rzeczy dla siebie (nie samo animus)

Rodzaje posiadania (podział wedle dwóch kryteriów):

Kryterium 1: istnienie u podstaw prawa:

1. Posiadanie słuszne - possessio iusta

• Posiadanie u podstaw, którego leży prawo podmiotowe osoby do rzeczy

• W praktyce jest to najczęściej własność

• Sytuacja najbardziej pożądana w prawie prywatnym - towarzyszy jej władza prawna nad rzeczą

(własność bez posiadania - goła własność)

• Posiadanie zgodne z prawem podmiotowym (!) - prawem tej osoby do rzeczy, a nie prawem przedmiotowym

• Posiadanie słuszne = posiadanie właściciela

2. Posiadanie niesłuszne - possessio iniusta

• Nie ma u podstaw prawa osoby do rzeczy

• Niezgodne z prawem podmiotowym

• Dwie odmiany:

1. Posiadanie w dobrej wierze - possessio iniusta bonae fidei

• Gdy posiadacz błędnie jest przekonany, iż przysługuje mu prawo do rzeczy

• Posiadanie tego kto błędnie uważa się za właściciela, a w rzeczywistości nim nie jest

2. Posiadanie w złej wierze - possessio iniusta male fidei

• Gdy posiadacz doskonale zdaje sobie sprawę, że nie przysługuje mu prawo do rzeczy:

• Wie, że nie jest właścicielem

• Wie, że ktoś inny jest właścicielem

• A mimo tej wiedzy kontynuuje posiadanie

Kryterium 2: sposób nabycia:

1. Posiadanie wadliwe - possessio vitiosa

• Posiadanie nabyte w nielegalny sposób:

• Siłą - vis

• Potajemnie - clam

• Nie oddanie precarium­ - sprzeniewierzenie się obowiązku zwrotu rzeczy przez prekarzystę

(precarium - korzystanie z rzeczy z obowiązkiem zwrotu)

1. Posiadanie niewadliwe - possessio non vitiosa

• Posiadanie nabyte w każdy inny sposób - wszystkie legalne sposoby,

np. kupno / sprzedaż

Te dwa kryteria mimo podobieństwa nie są synonimami

Nabycie posiadania

• Nabyciu posiadania towarzyszyło nabycie dwóch części: corpus i animus (corpore et animo)

• Sposoby nabycia gruntów z corpore et animo:

• Ogrodzenie - najstarsze

• Obejście

• Spojrzenie na całość z wysoka

• Przeniesienie posiadania solo animo (wyjątek od zasady corpore et animo):

• Czasami można przenieść posiadanie tylko za pomocą animus:

1. Traditio brevi manu - przeniesienie „krótką ręką”

Najpierw…		Później…
Osoba A - składający	Osoba B - przechowawca	Osoba A - zbywca	Osoba B - nabywca
Na mocy umowy przechowania przenosi corpus Zatrzymuje sobie animus		Na mocy umowy kupna / sprzedaży przenosi animus	corpus

• Rzecz nie musiała wrócić do właściciela aby zrealizować umowę kupna /sprzedaży - nie trzeba było osobiście wręczyć rzeczy w momencie sprzedaży

• Przeniesienie posiadania następuje na mocy samej umowy

2. Constitutum possessorium

Najpierw…		Później…
Osoba A - zbywca	Osoba B - nabywca	Osoba A - najemca	Osoba B - wynajmujący
Na mocy umowy kupna /sprzedaży przenosi animus Zatrzymuje sobie corpus		Na mocy umowy najmu jest w posiadaniu corpus	animus

• Sprzedaż pod warunkiem, że zbywca będzie mógł przez jakiś czas jeszcze dzierżyć rzecz

• 2 umowy jednocześnie:

• Sprzedaż z solo animo

• Umowa najmu

Skutki prawne posiadania

• Posiadanie jest stanem faktycznym rodzącym skutki prawne

• Posiadanie może prowadzić do własności:

1. Occupatio - zawłaszczenie - zawłaszczenie rzeczy niczyjej, nabycie własności na rzeczy niczyjej

2. Thesaurus - nabycie skarbu - znalezienie skarbu

3. Usucapio - zasiedzenie - posiadanie cudzej rzeczy przez określony czas

4. Traditio - tradycja - wręczenie rzeczy z ręki do ręki - przekazanie posiadania

Ochrona posiadania - ochrona posesoryjna

• Posiadanie jest faktem, a ochrona jest prawem

• Interdykty posesoryjne - dotyczą władztwa faktycznego

• Często korzystali z nich również właściciele zamiast procesować się za pomocą rei vindicatio

1. Interdicta retinendae possessionis - służą do utrzymania się w posiadaniu naruszonym (zakłóconym) - gdy posiadanie jest co chwila odbierane sobie przez skłóconych posiadaczy

• interdicta uti possidentis - dotyczy nieruchomości

• interdicta utrupi - dotyczy ruchomości

2. Interdicta recuperandae possessionis - gdy posiadanie zostało wyraźnie utracone

• interdicta unde vi - gdy posiadanie nieruchomości zostało trwale odebrane siłą

• interdicta de vi armata - gdy posiadanie zostało odebrane przy użyciu siły zbrojnej

• interdicta de precario - przeciwko prekarzyście ociągającemu się ze zwrotem rzeczy

• Roczny termin o przywrócenie zakłóconego / utraconego posiadania

(oprócz interdicta de vi armata - brak przedawnienia)

2. Władztwa prawne

1. Własność

• Dominium, proprietas - własność - jest to najpełniejsze, nieograniczone ze swej istoty, bezwzględne prawo rzeczowe

• Najpełniejsze - najwięcej jest w nim uprawnień

• Nieograniczone - właściciel ze swoją rzeczą może zrobić wszystko

• Konstrukcja idealna, teoretyczna - bo jednak istnieją ograniczenia

• Argument o nieograniczoności prawa własności - jednolitość

• Bezwzględne - własność jest prawem bezwzględnym, to znaczy skutecznym erga omnes, względem wszystkich

Ograniczenia prawa własności

1. Dotyczące nieruchomości - budowlane, urbanistyczne

2. Z praw sąsiedzkich - wolność jednego właściciela jest ograniczona wolnością drugiego

3. Z woli samego właściciela - ograniczone prawa rzeczowe, np. służebności

4. Możliwość wywłaszczenia przez władze publiczne

Treść prawa własności

• Na treść składają się atrybuty prawa własności - uprawnienia

• W tym przypadku ius należy tłumaczyć jako „uprawnienie”, a nie „prawo”

1. Ius possidendi - uprawnienie do posiadania

2. Ius utendi - uprawnienie do używania

3. Ius disponendi - uprawnienie do dysponowania, rozporządzania rzeczą

• Przenoszenie własności rzeczy z jednej osoby na drugą - zbycie własności

• Właściciel może ustanowić ograniczone prawo rzeczowe - np. służebność

• Ius fruendi - uprawnienie do pobierania użytków

• Ius abudenti - uprawnienie do zużycia rzeczy, do zniszczenia

• Ograniczenie ius abudenti - konstytucje cesarskie chroniące życie niewolników (dynastia Antoninów)

Nabycie prawa własności

Pierwotne sposoby nabycia własności:

1. Occupatio - zawłaszczenie

• Dotyczy rzeczy niczyich (res nullius)

• Również res derelictae - rzeczy porzuconych przez właściciela z zamiarem trwałego wyzbycia się własności

• Nabywa się poprzez objęcie rzeczy w posiadanie

1. Thesaurus - nabycie skarbu

• Skarb - rzecz wartościowa, która pozostawała w ukryciu od tak dawna, że zatraciła się pamięć o jej właścicielu

• Własność skarbu nabywał znalazca

• Jeśli znajdował się na cudzym gruncie to połowa trafiała do właściciela gruntu

• Skarb nie jest rzeczą niczyją, więc nie zalicza się go do zawłaszczenia rzeczy niczyjej

• Nabycie skarbu odbywa się przeciwko legalnemu właścicielowi (mimo, że nie wiadomo kto nim jest)

1. Accessio - przyłączenie rzeczy

• Dotyczy nowej rzeczy, której nie było wcześniej

• Accessio cedit principal - rzecz uboczna (przyrost) przypada rzeczy głównej

1. Nieruchomości z nieruchomością:

• Na skutek działania erozji rzecznej

• Alluvio (przymulisko) - gdy prąd rzeczny naniósł muł do brzegu to zyskiwał właściciel nadbrzeżnej nieruchomości

• Avulsio (odmulisko) - gdy prąd rzeczny podmył brzeg to właściciel nadbrzeżnej nieruchomości tracił

• Opuszczenie koryta przez nurt rzeczny - teren dzielony na pół wzdłuż dawnego koryta

• Wypiętrzenie wyspy - linia demarkacyjna przez środek rzeki dzieliła wyspę

• Nieruchomości z ruchomością:

• Superficies solo cedit - powierzchnia idzie za gruntem

• Zasada ta wytyczała rozwiązania kto nabędzie własność rzeczy

• Wszystko to co jest trwale z gruntem związane staje się własnością właściciela gruntu

• Stosunek między zasadami accessio cedit principal a superficies solo cedit:

• Łączenie nieruchomości z nieruchomością jest akcesją

• Zasada superficies stanowi wyjątek, szczególne podejście dla zasady accessio

• Przy każdym rodzaju akcesji potrzebne jest rozumowanie, zastanowienie się, która rzecz jest główna, a która oboczna

• Przy superficies oczywiste jest, że grunt jest główny, ważniejszy

• „Bo okręt nie może istnieć bez oceanu, a ocean bez okrętu tak”

• Instytucja superficies - prawo do korzystania z budynku wybudowanego na cudzym gruncie za zgodą właściciela - złagodzenie zasady superficies

• In aedificatio - wybudowanie budynku - związanie z gruntem przez fundament

• In plantatio - zasadzenie drzewa - związane z gruntem przez ukorzenienie

• Satio - posianie zboża

1. Ruchomości z ruchomością

1. Specificatio - przetworzenie rzeczy

• Jest to wytworzenie nowej rzeczy przez jedną osobę (przetwórcę) z materiału innej osoby bez jej wiedzy i zgody

• 2 koncepcje odnośnie kto powinien być właścicielem rzeczy przetworzonej:

1. Sabinianie:

• Właścicielem rzeczy przetworzonej powinien być właściciel materiału

• Bo to jest ta sama materia

• Bo przetwórca zrobił to bez wiedzy właściciela materiału

• Ale mimo, że rzecz jest jego to musiał się rozliczyć z przetwórcą

1. Prokulianie:

• Właścicielem rzeczy przetworzonej powinien być przetwórca

• Bo umowa jest o nowym species

• Zaczyna się nowy byt rzeczy, która nie ma właściciela, a więc od razu legalnie zawłaszcza ją przetwórca

• Ale mimo, że rzecz jest jego to musiał się rozliczyć z właścicielem materiału

1. Paulus:

• Zdanie pośrednie

• Jeśli rzecz da się przywrócić do stanu pierwotnego to właścicielem stanie się właściciel materiału, a jak nie da się to przetwórca

Obecnie natomiast patrzy się na to co jest więcej warte: materiał czy nowa rzecz

1. Usucapio - zasiedzenie

• Nabycie własności w sposób pierwotny, chociaż biegnie ono przeciwko poprzedniemu właścicielowi

• Instytucja porządkująca rynek własnościowy - zmierza ku klarowności władania nad rzeczami osób uprawnionych

• Konsekwencja tego, iż właściciel ma wobec rzeczy również pewne powinności

- jeśli nie dba o swoją rzecz to kto inny może ją nabyć przez zasiedzenie

• Definicja: jest to pierwotny sposób nabycia własności poprzez długotrwałe posiadanie rzeczy przez czas określony w prawie

• Ustawa XII Tablic - usucapio - przetrwało aż do prawa klasycznego (III w.)

• Zasiedzenie późnoklasyczne - praescriptio longi temporis - wprowadziło nowe terminy i pojęcia zasiedzenia

• Warunki zasiedzenia:

1. Res habilis - rzecz jest podatna do zasiedzenia

• Nie można było zasiedzieć rzeczy wyjętych z obrotu

• Nie można było zasiedzieć rzeczy kradzionych

2. Titulus - tytuł - iusta causa usucapionis - słuszna przyczyna zasiedzenia

• Zasiedzenie wiąże się z jakimś zdarzeniem, które usprawiedliwia zasiedzenie

• Nabywca rzeczy poprzez tradycję nie nabywa własności tylko titulus:

• Własność uzyskuje dopiero po roku przez zasiedzenie

(dotyczy ruchomości)

• Bo własność przechodziła przez mancypację, ale ta z powodu jej formalności była mało praktyczna

• Bona fides - dobra wiara

• Osoba przekonana jest, że jej działanie zmierzające do zasiedzenia nie krzywdzi żadnego właściciela

• Sytuacja, w której się sprawdza bona fides - gdy nabycie rzeczy następuje przez osobę nieuprawnioną do tego

• Possessio - posiadanie

• Musi być nieprzerwane

5. Tempus - termin przewidziany przez prawo do zasiedzenia

• Usucapio:

• Nieruchomości - 2 lata

• Ruchomości - 1 rok

Pochodne sposoby nabycia własności:

1. Mancipatio - mancypacja

• W prawie archaicznym:

• Wymiana towarów na kruszec miedzi

• Czynność przy użyciu spiżu i wagi

• Wagowy + 2 kontrahentów wypowiadających formuły słowne z XII Tablic

• 5 świadków

• O spełnieniu decydowało spełnienie wszystkich tych formalnych czynności

• Po wprowadzeniu pieniądza - pozostała symbolika z wagą etc.

• W prawie klasycznym:

• Mancypacja jest tylko czynnością przenoszącą własność

• Oddziela się od umowy kupna / sprzedaży

• Nie jest czynnością zobowiązującą tylko rozporządzającą

• Mancypacja może, ale nie musi, iść za umową kupna / sprzedaży

• Mancypacja jest czynnością formalną oraz abstrakcyjną:

• Oderwaną od swojej przyczyny

• Nie wymaga aby była poprzedzana przez czynność, która by usprawiedliwiała mancypację

• Mancypacja głównie służyła w prawie rodzinnym:

• Coemptio - wejście żony pod władzę męża

• Adopcja

• Emancypacja - wyjście spod władzy ojca rodziny

• Nabycie testamentu

• Mancypacja służyła też do przenoszenia własności res mancipi

1. In iure cessio

• Czynność rozporządzająca i abstrakcyjna wzorowana na procesie rzymskim

• Odbywała się pod postacią pozorowanego procesu przed pretorem

• Nabywca - występował w charakterze powoda

• Zbywca - występował w charakterze pozwanego

• Przed pretorem w fazie in iure następowała wymiana stanowisk

• Pretor przyznawał własność powodowi

• Czynność tą wymyślono po to aby przenosić res mancipi

• Choć przenoszono również res nec mancipi

• A także służyła do innych celów - do ustanawiania służebności

1. Traditio - tradycja

• Tradere - wręczać - wręczanie rzeczy z ręki do ręki

• Przeniesienie posiadania, władztwa faktycznego nad rzeczą

• Wymogi ważności tradycji:

• Zbywca musiał być właścicielem rzeczy wedle prawa cywilnego

(właścicielem kwirytarnym)

• Musi być wydanie rzeczy z posiadaniem - posiadanie musi przejść z ręki do ręki

• Czynność musi towarzyszyć consensus - porozumienie, którego treścią jest uzgodnienie przejścia własności

• Causa - iusta causa traditionis - słuszna przyczyna tradycji:

• Powód dla, którego ktoś oddaje drugiemu rzecz na własność

• Powód musi wynikać z prawa - 3 czynności usprawiedliwiające tradycję:

• Kupno / sprzedaż

• Zamiana

• Darowizna

• Tradycja wymyślona została do przenoszenia własności res nec mancipi

• Jeśli przenoszono nią res mancipi - czynność była nieważna

• To znaczy nie przenosiła własności tylko posiadanie

• W ten sposób rodziła się własność bonitarna

Podział własności:

1. Własność kwirytarna - własność wedle prawa cywilnego

2. Własność bonitarna - własność wedle prawa pretorskiego

• In bonis - rzecz nabyta w swoim majątku

• Nie używano pojęcia „własność” odnośnie własności bonitarnej

• Własność była jedna i niepodzielna (kwirytarna)

• Własność jest koronną instytucją państwa kapitalistycznego, a wydzielanie własności bonitarnej w polskich podręcznikach jest spadkiem po PRL-u, gdzie w ustroju wydzielano różne kategorie własności, po to aby zdeprecjonować to pojęcie

Ochrona własności - ochrona petytoryjna

• Skargi petytoryjne - actiones in rem - dotyczą władztwa prawnego

• Właściciel jest chroniony skargami petytoryjnymi jak również jako posiadacz interdyktami posesoryjnymi

• Proces posesoryjny niejednokrotnie wyprzedzał proces petytoryjny

• Gdy nie możliwe było ustalenie ról procesowych dla stron konfliktu

• Proces windykacyjny - proces o prawo - badane jest władztwo prawne

• Rodzaje skarg:

1. Actio rei vindicatio

• Skarga petytoryjna przysługująca właścicielowi kwirytarnemu rzeczy przeciwko osobie, która pozbawiła go posiadania rzeczy

• Przysługuje nieposiadającemu właścicielowi przeciwko posiadaczowi nie będącemu właścicielem

• Omnus probanci - ciężar dowodu - powód jest zobowiązany do udowodnienia swojego prawa własności

• Probatio diablica - dowód diabelski - bardzo trudny do ustalenia, ponieważ powinien sięgać aż do nabycia pierwotnego rzeczy

• Korzystniejszą pozycję w procesie miał pozwany, bo nie na nim spoczywał ciężar dowodu

• Actio negatora

• Powództwo petytoryjne przysługujące właścicielowi kwirytarnemu przeciwko osobie, która naruszyła jego prawo własności w każdy inny sposób niż przez pozbawienie go posiadania rzeczy

• Dotyczyło to naruszeń związanych z prawami sąsiedzkimi

• Powód żąda zaprzestania naruszeń w przyszłości oraz naprawienia szkód

- przywrócenia do stanu pierwotnego

• Powód musi udowodnić fakt naruszenia jego prawa własności

• Sposoby obrony pozwanego:

• Pozwany kwestionuje prawo własności powoda - narzuca mu dowód diabelski - powód musi udowodnić swoje prawo własności

• Pozwany twierdzi, że przysługuje mu służebność

• Pozwany zaprzecza, że naruszył własność powoda

1. Actio Publiciana - powództwo publicjańskie

• Pretor Publicjusz, I w. pne

• Powództwo petytoryjne przysługujące właścicielowi bonitarnemu rzeczy przeciwko osobie, która pozbawiła go posiadania rzeczy

• Dowód uzyskania własności na drodze do zasiedzenia - pretor przyjmował fikcję, iż powód znajdował się na drodze do zasiedzenia i zasiedział

• Skarga chroni właściciela bonitarnego przeciwko nieuczciwym zbywcom rzeczy

- uzyskiwała zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej

(exceptio rei venditae et traditae)

• Korzystali z niej również właściciele kwirytarni aby obejść probatio diabolica

1. Ograniczone prawa rzeczowe

1. Służebności - servitutes

• Należą do praw rzeczowych ograniczonych polegających na korzystaniu z cudzej rzeczy w określonym przez właściciela zakresie

Rodzaje służebności:

1. Służebności gruntowe - servitutes praediorum

• Związane są bardziej z gruntami niż z osobami ich właścicieli

• Mają przynosić korzyść gruntowi, a nie osobie właściciela

• Jeden grunt poprzez sąsiadowanie z drugim przynosi temu korzyść

• Zasady:

• Grunt uprawniony i obciążony muszą ze sobą sąsiadować (choć nie koniecznie stykać)

• Jeden grunt musi przynosić nieprzerwanie przez cały rok jakąś korzyść

• Służebności są zbywalne wraz z gruntem, którego dotyczą

• Podział służebności gruntowych:

• Służebności wiejskie:

1. Służebności drogi koniecznej:

• Servitus itineris - służebność przechodu

• Servitus viae - służebność przejazdu

• Servitus actus - służebność przechodu bydła

1. Służebności wodne:

• Servitus aquae haustus - służebność czerpania wody ze studni

• Servitus aquaeductus - przeprowadzenia kanałów, wodociągów

• Służebności miejskie:

• Servitus oneris ferendi - służebność oparcia konstrukcji swojego budynku na budynku sąsiada - polegała na działaniu (facere), podczas gdy pozostałe służebności polegają na nie działaniu (non facere)

• Servitus stillicidii - służebność dotycząca odprowadzania wody deszczowej z domu sąsiada na nasz grunt

• Servitus proscipiendi - służebność widoku - przyzwolenie na zasłonięcie widoku / światła słonecznego przez budynek sąsiada

• Servitus protegendi vel proiciendi - służebność balkonu budynku sąsiada wchodzącego w światło naszej działki

2. Służebności osobowe - servitutes personarum

• Ususfructus - użytkowanie - prawo polegające na używaniu cudzej rzeczy i pobieraniu z niej użytków również na cele handlowe

• Usus - służebność używania - używanie cudzej rzeczy z pobieraniem użytków, ale tylko na własne potrzeby konsumpcyjne

• Habitatio - prawo polegające na możliwości nieodpłatnego zamieszkiwania w cudzym domu

• Opere servorum vel animalizm - prawo korzystania z cudzych niewolników lub zwierząt pociągowych

• Służebności osobowe miały alimentacyjny charakter:

• Związane były z osobą uprawnionego a nie gruntem

• Ustanawiane są ze względu na własną szczególną sytuację życiową

• Polegają na dostarczeniu tej osobie środków utrzymania, gdyż ta osoba nie może utrzymywać się samodzielnie

Ochrona służebności

• Vindicatio servitutis - w prawie przedjustyniańskim

• Skarga wzorowana na skardze windykacyjnej

• Actio confessoria - powództwo konfesoryjne - w prawie justyniańskim

• Wykształciła się z vindicatio servitutis

Zasady wspólne służebności

1. Servitus in faciendo consistere nequit

• Służebność nie polega na działaniu (facere) tylko na niedziałaniu (non facere) albo na znoszeniu cudzej działalności (pati)

2. Nemini res sua servit

• Nie można mieć służebności na własnej rzeczy

• Służebność jest na rzeczy cudzej

• Jak ktoś ma własność to ma pełnie uprawnień do niej

3. Servitus servitutis esse non potest

• Nie można mieć służebności na służebności

• Służebność może wydzielić tylko właściciel

• Nie może ten kto posiada służebność ustanowić do niej kolejnych praw

• Servitutibus civiliter utendum est

• Służebność należy wykonywać oględnie

• Powinna być wykonywana jak najmniejszym kosztem - najmniej uciążliwie dla właściciela, bez zbędnych szykan

Zasady dotyczące służebności gruntowej

• Grunty muszą ze sobą sąsiadować

• Grunt obciążony powinien przynosić stałą korzyść gruntowi panującemu

Służebności są niezbywalne - zasada wspólna dla wszystkich służebności:

• Służebności osobiste:

• Ponieważ mają one charakter alimentacyjny

• Wynikają z konkretnej sytuacji danej osoby

• Służebności gruntowe:

• Jako samoistne prawa są niezbywalne

• Ale dochodzi do przechodzenia służebności z osoby na osobę przy przenoszeniu własności gruntów

• A więc służebności gruntowe są zbywalne jedynie łącznie z własnością gruntu

2. Zastaw

• Jest to ograniczone prawo rzeczowe służące zabezpieczeniu wykonania zobowiązania (tak zwanego zobowiązania pierwotnego)

• Polega na tym, że zastawca (czyli dłużnik w zobowiązaniu pierwotnym) wydaje w posiadanie własną rzecz zastawnikowi (wierzycielowi w zobowiązaniu pierwotnym)

• W razie niewykonania zobowiązania pierwotnego przez dłużnika (zastawcę) wierzyciel (zastawnik) może rzecz sprzedać i zaspokoić się z uzyskanej sumy

• W sytuacji jednak wykonania zobowiązania zastawnik zwraca rzecz zastawcy

• Zastaw jest przede wszystkim prawem rzeczowym jak również kontraktem

- ta instytucja ma 2 oblicza:

• Prawo rzeczowe zastawcy

• Kontrakt rodzący zobowiązanie

• Na skutek kontraktu zastawu rodzi się prawo rzeczowe po jednej ze stron

Rodzaje zastawów:

• 2 podstawowe rodzaje zastawów:

1. Zastaw ręczny - pignus

• Z chwilą ustanowienia zastawu trzeba było od razy wydać rzecz w posiadanie

2. Zastaw umowny - hipoteka

• Nie towarzyszy jej wydanie rzeczy - zastawca wyda rzecz dopiero gdy nie wykona zobowiązania

• W prawie rzymskim hipoteka była dla nieruchomości jak i ruchomości

• Zalety hipoteki:

• Zastawca utrzymuje się w posiadaniu rzeczy przez cały czas trwania umowy

• Umożliwia tzw. wielość zastawu - tą samą rzecz można było zastawić wielu osobom jednocześnie

• Inne rodzaje zastawów:

1. Zastaw antychretyczny - umożliwiający pobieranie pożytków z rzeczy i zaliczanie ich na poczet odsetek kapitałowych

2. Zastaw na wierzytelności - na rzeczy niematerialnej

3. Zastaw na zastawie - podzastaw - przedmiotem zastawu jest uprawnienie jakie ma zastawnik na zastawcy

4. Fiducia cum creditore contracta - umowa powiernicza

• W chwili ustanowienia zastawu zastawca przenosi własność rzeczy na zastawnika za pomocą mancypacji lub in iure cessio jako zabezpieczenie pod zaciągniętą pożyczkę

• Przeniesienie własności było powiernicze - z chwilą zwrotu długu własność zostanie przez wierzyciela powrotem przeniesiona na dłużnika

Wielość zastawów

• Zastawienie tej samej rzeczy wielu osobom jednocześnie

• Problematyka związana z zastawem umownym (hipoteką)

- z uwagi na korzyści płynące z hipoteki

• Ale zdarzała się też wielkość zastawów ręcznych - ale posiadanie rzeczy rozciągało się tylko wobec osoby pierwszej (dobrodziejstwo posiadania)

• Prior tempore potior iure - kto lepszy czasem ten lepszy prawem

• Pierwszeństwo realizacji prawa zastawu ma ten, którego zastaw ustanowiono wcześniej

• Pierwszeństwo ma ten, którego wierzytelność powstała wcześniej

• W praktyce jest to jedno i to samo - powstanie zobowiązania z powstaniem zastawu się zbiega w jednej chwili

• Zastaw uprzywilejowany - wyjątek od zasady prior tempore…

- ma zawsze pierwszeństwo niezależnie od czasu:

• Zastaw fiskusa - na majątku podatnika w celu zabezpieczenia zapłaty podatku

• Zastaw żony na majątku męża - dla zabezpieczenia żądania o zwrot posagu na wypadek rozwiązania małżeństwa

Realizacja prawa zastawu - gdy dłużnik nie wykona zobowiązania pierwotnego

1. Pactum de vendendo / pactum vendendi

• Uprawnienie zastawnika do sprzedaży rzeczy i zaspokojenia się z uzyskanej ceny

• Nadwyżkę (superfluum) należy zwrócić zastawcy albo przekazać kolejnemu dłużnikowi

2. Lex commissoria - klauzula przepadku

• Zastawnik otrzymuje rzecz na własność z chwilą niewykonania pierwotnego zobowiązania

3. Antychreza - zastaw antychretyczny

• Zastawnik zaspokaja się pobierając pożytki z zastawionej rzeczy

• Fiducia - umowa powiernicza

• Zastawca przenosi własność rzeczy na zastawnika

• Jak wykona zobowiązanie to może ją odzyskać

Realizacja prawa zastawu a wielość zastawów

• Pierwszy w kolejności zastawnik ma uprzywilejowaną pozycję

• Zainteresowany będzie jak najszybszej sprzedaży rzeczy - nawet po zaniżonej cenie

- po to tylko aby uzyskać jedynie wartość swej należności, a nie oglądając się na roszczenia stojących za nim w kolejce

• Ius offerendi vel succedendi - instytucja powstała w odpowiedzi na powyższą sytuację

• Instytucja polegająca na tym, iż zastawnik stojący dalej w kolejce może spłacić stojących wyżej wierzycieli i zająć ich miejsce

• Sens jest tylko wtedy gdy wierzyciel ma pieniądze na wykupienie wierzytelności

• Stojąc na pierwszym miejscu będzie mógł sam zająć się sprzedażą rzeczy, a mogło to być na tyle intratne, że zrekompensuje mu wydatki na wykupienie innych wierzycieli

Akcesoryjność zastawu - należy rozumieć dwojako:

1. Zastaw nie może powstać bez zobowiązania, które zabezpiecza

2. Wyraża okoliczność, że zastaw z mocy prawa natychmiast wygasa jeśli wygasa zobowiązanie, które zabezpiecza

• obowiązanie zastawu jest związane z innym zobowiązaniem (pierwotnym)

3. Emfiteuza - dzierżawa wieczysta

• Dzierżawa rzeczy zawierana na nieokreślony czas

• Nie była to umowa tylko prawo rzeczowe ograniczone, najbliższe prawu własności

• Uprawnienia emfiteuty (dzierżawcy):

• Emfiteuta nie ma prawa sprzedawać własności rzeczy

• Ale ma prawo zbyć prawo do tej rzeczy - emfiteuzę

• Poza tym wszelkie uprawnienia właściciela, w tym dziedziczenie

• Uprawnienia właściciela:

• Prawo pierwokupu - gdy emfiteuta chce sprzedać emfiteuzę to właściciel rzeczy ma prawo pierwokupu emfiteuzy za cenę zaoferowaną przez tego kto chce kupić

• Właściciel ma prawo do 2% wartości przy sprzedaży emfiteuzy

• Vectigal - roczny czynsz, który otrzymywał z tytułu dzierżawy emfiteuzy

• Ochrona emfiteuzy - chroniona petytoryjnie i posesoryjnie:

• Actio in rem - wzorowane na skardze windykacyjnej

• Actio vectigalis - dotycząca czynszu

• Interdykty posesoryjne

4. Superficies - prawo zabudowy

• Prawo osoby, która wybudowała budynek na cudzym gruncie - ma prawo do mieszkania tam

• Zasada superficies solo cedit

• Instytucja superficies jest wentylem bezpieczeństwa od tej zasady

• W przypadku gdy ktoś w dobrej wierze wybudował taki dom

• Canon - czynsz płacony właścicielowi nieruchomości

• Prawo to było ustalane bezterminowo

• Prawo dziedziczne, zbywalne

• Ochrona superficies - chroniona petytoryjnie i posesoryjnie:

• Actio in rem - wzorowane na skardze windykacyjnej

• Interdykty posesoryjne

9. Prawo spadkowe

Systemy dziedziczenia

A. Wynikające z dwutorowości rzymskiego prawa prywatnego:

1. Hereditas - dziedziczenie według prawa cywilnego

2. Bonorum possessio - dziedziczenie według prawa pretorskiego

(aby prawo prywatne było bardziej sprawiedliwe, elastyczne)

B. Następne systemy dziedziczenia (charakter uniwersalny):

1. Dziedziczenie testamentowe (ex testamento)

• Najważniejszy system dziedziczenia

• Dla Rzymian testament jest jednym z najważniejszych urządzeń prawa prywatnego (powód historyczny)

• Dziedziczenie testamentowe wyklucza / wyprzedza ustawowe

• Dziedziczenie przeciwtestamentowe (contra tabulas)

• Dziedziczenie w wyniku procesu, który doprowadził do obalenie testamentu

• Jeśli pominięto najbliższą rodzinę w testamencie

• Jeśli wydziedziczono bez racjonalnego powodu

• Dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato)

• Dziedziczenie wedle ustawy

• Tylko jeśli nie sporządzono testamentu albo kiedy jest on nieważny (dziedziczenie beztestamentowe jest warunkowe)

C. Systemy sukcesji:

1. System sukcesji uniwersalnej

• Dziedziczenie spadku, a więc ogółu praw spadkodawcy

2. System sukcesji syngularnej

• Dziedziczenie zapisów testamentowych (legatów, fideikomisów)

• Zapis dotyczy pojedynczego prawa, a nie całego spadku

Dziedziczenie (hereditas) - wejście w ogół praw i obowiązków spadkodawcy przez spadkobiercę

Spadek (też hereditas) - ogół praw i obowiązków spadkodawcy, które przechodzą na spadkobiercę na skutek dziedziczenia - w skład spadku wchodzą prawa:

• Prawa własności do różnych rzeczy (a nie same rzeczy)

• Ograniczone prawa rzeczowe (poza służebnościami osobistymi)

• Wierzytelności - prawa majątkowe przysługujące wierzycielom, którzy mogą żądać ich spełnienia od dłużnika

• Ale w skład spadku nie wchodzą zobowiązania deliktowe (!)

• No chyba, że spadkodawca zdołał wytoczyć proces sprawcy deliktu, który doszedł do litis contestatio - to wtedy wchodzi w skład spadku (ale nie mamy już do czynienia ze skargą deliktową - bo została ona skonsumowana - tylko z roszczeniem wychodzącym z litis contestatio)

• Długi - obowiązki, które nie zdążył spłacić spadkodawca (z wyjątkiem długów deliktowych)

Ad.1. Dziedziczenie testamentowe

I. Powołanie do spadku

• Jest to prawna możność nabycia spadku przez dziedzica

• Podstawy powołania do spadku:

• Testament (dziedziczenie testamentowe)

• Ustawa (dziedziczenie testamentowe) - ustawy na podstawie, których dziedziczono:

• Ustawa XII Tablic

• Edykty pretorskie

• Nowela justyniańska

Testament - jednostronna czynność prawna wyrażająca ostatnią czynność prawną spadkodawcy, ustanawiająca dziedzica

• Ustanowienie dziedzica jest koniecznym elementem testamentu - bez dziedzica nie ma testamentu (tylko kodycyl)

• W testamencie mogą być również kolejne treści - treść testamentu:

• Wydziedziczenie - pozbawienie dziedziców ustawowych zachowku

• Wyzwolenie niewolnika - jedno z ulubionych rzymskich postanowień

• Ustanowienie opieki

• Substytucja

• Klauzula kodycylarna - jeśli testament okaże się nieważny to powinien być utrzymany jako kodycyl

• Zapisy - jednostkowe przysporzenia majątkowe dla osób trzecich, obciążające spadek kosztem dziedzica

• Forma testamentu:

• Testamentum calatis comitiis - w czasie pokoju przed zgromadzeniem ludowym

• Testamentum in procinctu - w czasie wojny przed gotowym do boju oddziałem

• Testamentum per eas et libram - testament mancypacyjny

• Testator za życia przenosił majątek spadkowy na zaufanego powiernika (familiae emptor) dając mu ustne polecenia co do jego rozdzielenia po swojej śmierci

• Testamentum per holographam scripturam - testament holograficzny

• Spisanie własnego oświadczenia woli własnoręcznie

• Instytucja testament szczególnego:

• Ustny, testament w podróży, testament wojskowy

• Zależnie od rodzaju wymagał większej, bądź mniejszej formalności

II. Przyjęcie spadku

• Następuje na skutek powołania do spadku

• Podlegają mu:

• Dziedzice dobrowolni - mogą ale nie muszę przyjąć spadku

• Dziedzice zewnętrzni - j. w.

• Dziedzice domowi - stają się dziedzicami z mocy prawa

• Nie mają przywileju nieprzyjęcia spadku

• Beneficium abstinendi - przywilej powstrzymania się od przyjęcia spadku (złagodzenie zasady)

• Sposoby nabycia spadku:

• Cretio - formalny sposób przyjęcia spadku

• Per nuda voluntas - nieformalny, wyraźny - gołą wolą, dowolnymi słowami

• Pro herede gestio - nieformalny, dorozumiany - spadkobierca przedsięwziął działania nie pozostawiające wątpliwości, że spadek przyjął

• Transmisja powołania - dziedziczenie samego prawa do złożenia oświadczenia woli o przyjęciu spadku

III. Nabycie spadku

• Połączenie własnego majątku z majątkiem spadkowym

• Zlanie się majątku spadkowego z majątkiem dziedzica

• Przyjęcie spadku może też doprowadzić do umniejszenia majątku dziedzica (jeśli w spadku przeważają długi)

• Beneficium inventari - dobrodziejstwo inwentarza:

• Oświadczenie, że dziedzic będzie ponosił odpowiedzialność dłużniczą tylko z rzeczy spisanych w inwentarzu spadkowym

• Wyłączenie mechanizmu zlewania się majątków na czas spłaty długów

• Beneficium separationis (separatio bonorum)

• Zlanie się majątków może spowodować, iż zamiast spłacać wierzycieli spadkodawcy, dziedzic zacznie spłacać własnych wierzycieli - aby temu zaradzić stworzono separatio bonorum

• Dziedzic musi spłacić wierzycieli spadkodawcy zanim zacznie spłacać swoich

Collatio bonorum

• Zaliczenie na dział spadkowy

• Związane ze skargami działowymi - kwestia procesowa

• Gdy mamy do czynienia z wielością dziedziców i gdy dojdzie do dziedziczenia, a spadkobiercy decydują się na podział rzeczy wspólnej

• Collatio bonorum - zaliczenie darowizn, posagu, emancypowanego majątku na dział spadku

• Operacja abstrakcyjna, matematyczna

Substytucja - substitutio

• Ustanowienie dziedzica warunkowego (heres substitus)

• Jeśli dziedzic nie może lub nie chce dziedziczyć to niech dziedziczy inny (substytut)

• Rodzaje substytucji:

a. Substitutio vulgaris - substytucja pospolita

• Na wypadek gdyby dziedzic nie mógł lub nie chciał przyjąć spadku

b. Substitutio pupilaris - substytucja pupilarna

• Ustanowienie substytuta dla niepełnoletniego syna będącego dziedzicem na wypadek gdyby dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletniości

c. Substitutio quasi pupilaris - substytucja jak gdyby pupilarna

• Dla osoby chorej umysłowo na wypadek gdyby dziedzic zmarł nie odzyskawszy zdrowia psychicznego

Zapisy

• Jednostkowe przysporzenie majątkowe na rzecz osoby trzeciej (zapisobiorcy) kosztem spadku (obciążające dziedzica)

• Dziedzic albo ma obowiązek zapisaną rzecz wydać - legat (sformalizowana forma)

• Albo jest nieformalnie proszony o to - fideikomis

• Legat windykacyjny

• Z chwilą otwarcia spadku legatariusz stawał się właścicielem rzeczy zapisanej

• Actio rei vindicatio - skarga wydobywcza o wydanie rzeczy zapisanej

• Legat damnacyjny

• Dochodziło do powstania quasi-kontraktu, na podstawie którego dochodziło do powstania wierzytelności między dziedzicem a zapisobiorcą

• Fideikomis uniwersalny

• Prośba o wydanie całego spadku określonej osobie

• Dziedzic tylko jako wykonawca testamentu

• Kwarta falcydyjska

• ¼ spadku powinna zostać wolna od zapisów - tylko dla dziedzica

Ad. 2. Dziedziczenie przeciwtestamentowe

Wydziedziczenie

• Kiedy spadkodawca nie chce aby członkowie najbliższej rodziny dziedziczyli po nim spadek

• Sposoby:

1. Pominięcie ustawowych dziedziców:

• Podchodzono do tego restrykcyjnie

• Syna nie można było pominąć

• Jak już to trzeba go było imiennie wydziedziczyć

• Querela inofficiosi testamenti - skarga o obalenie testamentu

• Zstępni, wstępni, rodzeństwo - najbliżsi krewni chronieni przed wydziedziczeniem mogli wnieść skargę w przeciągu 5 lat

• Obalenie testamentu skutkuje dziedziczeniem ustawowym

• Wydziedziczenie:

• Muszą istnieć racjonalne podstawy

• W razie braku podstaw również można wnieść skargę Querela inofficiosi testamenti:

• Proces nierównouprawniony, bo spadkodawca nie żyje

• Przyczynę wydziedziczenie należy wskazywać aby testament bronił się sam

Zachowek - pars legitima

• Minimalna część spadku, która powinna być przyznawana w testamencie osobom najbliższym spadkodawcy (zstępnym, wstępnym, rodzeństwu) aby testament się utrzymał

• Określany jako ułamek (najczęściej ¼) udziału spadkowego, który przypadłby tej osobie gdyby dziedziczyła ustawowo

• Jeśli spadkodawca przyznawał za mały zachowek to można żądać prawo do uzupełnienia zachowku - w innym przypadku można żądać w ogóle obalenia testamentu

Ad. 3. Dziedziczenie beztestamentowe

• Dziedziczenie po osobie, która nie pozostawiła ważnego testamentu

• Testament powszechny był wśród arystokracji i patrycjatu

• Proletariusze częściej dziedziczyli wedle ustawy (ab intestato)

• W okresie poklasycznym regres gospodarczy - testament tracił na znaczeniu

1. Ab intestato według Ustawy XII Tablic - system agnacyjny

• Kolejność dziedziczenia:

1. Sui heredes - osoby wolne, podlegające władzy ojcowskiej testatora

- z chwilą jego śmierci stawały się sui iuris:

• Żona cum manu

• Synowie (bez emancypowanych)

• Córki (bez wydanych za mąż cum manu)

• Dzieci adoptowane

• Zstępni zmarłych synów (wnuki) - jeśli pozostawali pod władzą testatora

• Podział spadku:

• In capita - według głów

- np. żona cum manu 1/3, syn 1/3, córka 1/3

• In stirpes - według szczepów

- np. żona cum manu 1/3, córka 1/3, wnuk 1/6, wnuczka 1/6 (dzieci zmarłego syna)

2. Proximi agnati - najbliżsi agnaci, przy braku sui heredes

• Matka cum manu, bracia, siostry

• Stryjowie

• Bracia stryjeczni

• Podział spadku:

• In capita - np. matka 1/3, brat 1/3, siostra 1/3

• W przypadku ich braku, dzielą się in capita stryjowie etc

3. Gentiles - dalsi krewni noszący to samo nazwisko, przy braku proximi agnati

Wyłączeni z dziedziczenia:

• Dzieci po utracie więzi agnacyjnej

• Siostry stryjeczne

• Wszyscy krewni w linii żeńskiej

2. Ab intestato według prawa pretorskiego - system kognacyjno-agnacyjny

• Pretorzy usuwali niedogodności dziedziczenia z Ustawy XII Tablic

• Powoływali do dziedziczenia bonorum possesio

• Kolejność dziedziczenia:

1. Unde liberi - potomkowie spadkodawcy:

• Sui heredes

• Emancypowani synowie

• Córki wydane za mąż cum manu

2. Unde legitimi - pozostali dziedzice agnacyjni, przy braku unde liberi:

• Proximi agnati

• Gentiles

3. Unde cognati - dziedzice kognicyjni - nowość prawa pretorskiego:

• Do 6 pokolenia

• Bliżsi stopniem wykluczali dalszych

• Podział spadku in capita

4. Unde vir et uxor - żona sine manu - uprawniona do dziedziczenia jako ostatnia

3. Ab intestato według nowel Justyniana - system kognacyjny

• Kolejność dziedziczenia:

1. Zstępni - descendenci

• Dzieci

• Wnuki

• Podział spadku jak sui heredes

1. Wstępni - ascendenci

• Rodzice

• Dziadkowie

• Rodzeństwo rodzone (wspólny ojciec i matka) oraz ich dzieci

1. Rodzeństwo przyrodnie (wspólny jeden z rodziców) oraz ich dzieci

2. Dalsi krewni boczni - bez ograniczeń

• Bliżsi stopniem wykluczali dalszych, podział spadku in capita

• Żona - znalazła się w o wiele gorszej sytuacji - brak dziedziczenia po sobie małżonków

• Wcześniej żona cum manu dziedziczyła na równi z dziećmi

• Kwarta ubogiej wdowy - jedynie wdowa pozostawiona bez środków do życia otrzymywała prawo do ¼ spadku

Spadek bezdziedziczny - bona vacantia

• Przepadał państwu

• Po duchownym przepadał kościołowi

• Po żołnierzu przepadał jednostce wojskowej

10. Prawo zobowiązaniowe - część ogólna

Zobowiązanie - obligatio

• Obligare - związać, powiązać, stworzyć układ zależności

• Każda definicja w prawie jest niebezpieczna, bo nie ma takiej, której nie da się wywrócić

• Mimo tej paremii Rzymianie stworzyli aż 2 definicje zobowiązania

• Definicja 1 - Justynian, Institutiones:

• Obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstringimur alicuius solvendae rei secundum nostrae civitatis iura

• Zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia według prawa naszego państwa

• Węzeł prawny (więź między stronami zobowiązania) = stosunek prawny

• Definicja 2 - Paulus:

• Obligationum substantia non in eo consistit, ut aliquod corpus nostrum aut servitutem nostram faciat, sed ut alium nobis obstringat ad dandum aliquid vel faciendum vel praestandum

• Istota zobowiązania nie na tym polega, żeby uczynić jakąś rzecz lub służebność naszą, lecz na tym, by zmusić inną osobę do dania nam czegoś albo do czynienia lub wykonania

• Czynienie jakiejś rzeczy naszą - zajmują się tym instytucje prawa rzeczowego

• Prawo zobowiązaniowe - ktoś coś musi, a ktoś jest do tego uprawniony

• Brak skutków rzeczowych

• Świat prawa rzeczowego należy odróżnić od świata zobowiązań

• Kupno / sprzedaż nie prowadzi do przeniesienia własności (!) tylko do powstania zobowiązania

• Definicja współczesna:

• Jest to stosunek prawny między dwiema stronami, w którym jedna (zwana wierzycielem) ma prawo do domagania się od drugiej (zwanej dłużnikiem) spełnienia świadczenia, a druga (dłużnik) ma obowiązek to świadczenie spełnić

Elementy zobowiązania:

1. Treść zobowiązania

• Prawa i obowiązki stron zobowiązania:

• Wierzytelność (creditum) - prawo podmiotowe wierzyciela do domagania się spełnienia świadczenie przez dłużnika

• Dług (debitum) - obowiązek dłużnika do spełnienia określonego świadczenia do rąk wierzyciela oraz związana z długiem odpowiedzialność

• Podmiot zobowiązania

• Co najmniej 2 osoby - może być więcej osób ale zawsze są tylko 2 strony zobowiązania

• Po stronie wierzytelności wierzyciel (creditor)

• Po stronie długu dłużnik (debitor)

• Przedmiot zobowiązania świadczenie

• Może polegać na:

• Dare - zobowiązać się do przeniesienia własności

• Facere - zobowiązać się do uczynienia czegoś

• Praestare - kwestia nie do końca rozstrzygnięta - 3 koncepcje:

1. Może to być dare lub facere

2. Kiedy nie jest ani dare ani facere

3. W sytuacjach gdy dłużnik zobowiązany jest do odszkodowania

- zobowiązany jest do świadczenia czegoś z tytułu odpowiedzialności za nie wykonanie pierwotnego zobowiązania

Wymogi ważności świadczenia

1. Powinno być możliwe do wykonania

• Impossibilium nulla obligatio est - nie można się zobowiązać do wykonania niemożliwego

2. Powinno mieć wartość ekonomiczną przez dającą się wyrazić w pieniądzach

• Ze względu na zasadę kondemnacji pieniężnej w procesie

3. Powinno być wystarczająco wyraźnie określone

• Aby dłużnik nie miał problemu z jego wykonaniem

4. Powinno być zgodne z prawem i dobrymi obyczajami

• Np. nie można zobowiązać się do popełnienia przestępstwa

Podziały zobowiązań

1. Kryterium źródła powstania (podział za Justyniana):

• Ex contractu - z kontraktów

• Ex delicto - z deliktów

• Quasi ex contractu - z jak gdyby umów

• Quasi ex delicto - z jak gdyby deliktów

• W prawie klasycznym (podział Gaiusa):

• Zobowiązania z kontraktów (ex contractu)

• Zobowiązania z deliktów (ex delicto)

• Zobowiązania z różnych innych przyczyn (ex varie causa figure)

• Inne - uzupełniały czwórpodział:

• Kontrakty nienazwane

• Pacta - umowy nie będące kontraktami, umowy nieformalne

2. Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące

• Zobowiązanie jest zawsze stosunkiem między 2 stronami

(dlatego nie ma „jednostronnych”)

• W chwili powstania są tak skonstruowane, że jedna ze stron występuje w charakterze dłużnika, a druga wierzyciela

Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące

• Zarówno jedna i druga strona występują w charakterze dłużnika i wierzyciela

• Synalagmatyczny charakter - obie strony występują w podwójnych rolach

1. Zobowiązanie doskonałe - zupełne

• Już w chwili powstania obie strony występują w obu rolach

• Np. kupno / sprzedaż

1. Zobowiązanie niedoskonałe - niezupełne

• Powstają z początku jako zobowiązania jednostronnie zobowiązujące ale z czasem przyjmują postać dwustronnie zobowiązujących zupełnych

• Np. umowa depozytu w przypadku poniesionych przez depozytariusza wydatków

3. Zobowiązania stricti iuris

• Rodzą się z czynności prawnych - negotia stricti iuris

• Dopiero w sporze sądowym ukazują się różnice między nimi - w bonae fidei uwzględnia się dodatkowe zarzuty procesowe, dodatkowe świadczenia

Zobowiązania bonae fidei

• Rodzą się z czynności prawnych - negotia bonae fidei

• W sporze sądowym rozpatruje się zobowiązanie tylko ściśle z przepisami

4. Zobowiązania cywilne

• Zobowiązania, w których występuje wierzytelność, dług i odpowiedzialność

Zobowiązania naturalne

• W strukturze zobowiązania brak jest odpowiedzialności

• Są to zobowiązania zaciągane przez osoby bez zdolności do czynności prawnych, i które nie mogą odpowiadać:

• Niewolników

• Alieni iuris

• Sui iuris pod opieką opiekuna bez jego wiedzy

• Nie można ich pozwać do sądu i wymusić świadczenia od dłużnika

- zobowiązania te są niezaskarżalne

• Nieprawda, że te zobowiązania nie rodzą skutków prawnych - jest wierzytelność i dług

• Kontrahent ma prawo świadczenia

• Ale w razie niewykonania zobowiązania wierzyciel nie może dochodzić go przed sądem

• Prawo retencji - jeśli świadczenie zostaje wykonane to wierzyciel ma prawo zatrzymać świadczenia jako mu należne, bo zostało wykonane na podstawie istniejącego prawnie długu

• Współcześnie - naturalne są zobowiązania z gier i zakładów

5. Podział na specyficzne / gatunkowe jest pochodną podziału rzeczy na species / genus

Zobowiązania specyficzne

• Specyficzne - oznaczone co do tożsamości - niezamienne

• Przedmiotem świadczenia jest species

Zobowiązania gatunkowe

• Gatunkowe - oznaczone co do gatunku - zamienne

• Przedmiotem świadczenie jest genus

Czy dana rzecz należy do species czy genus decyduje treść świadczenia i okoliczności jej zawarcia - różnica ta najlepiej widoczna jest w przypadku utraty przedmiotu świadczenia nie z winy dłużnika:

• W przypadku species - zobowiązanie wygasa

• Species perit ei, cui debetur - rzecz oznaczona co do tożsamości ginie na ryzyko wierzyciela

• W przypadku genus - zobowiązanie nie wygasa

• Genus perire non censetur - gatunki nie giną

• W przypadku zawinionej przez dłużnika utraty przedmiotu świadczenia:

• Dłużnik nie jest zwolniony z zobowiązania tylko w grę wchodzi zobowiązanie odszkodowawcze

6. Zobowiązania przemienne - obligatio alternativa

• Duae res sunt in obligatione, una in solution - w treści zobowiązania istnieją dwa świadczenia, ale wykonanie może być tylko jedno

• Zobowiązania, w których określone zostało więcej niż jedno świadczenie do wykonania do wyboru przez dłużnika lub wierzyciela

• Dłużnik obowiązany jest do wykonania kilku świadczeń, ale po wykonaniu jednego z nich staje się zwolniony z zobowiązania

• Im więcej świadczeń tym lepiej dla wierzyciela

• Jeśli jedno zobowiązanie ulegnie utracie z przyczyny niezawinionej przez dłużnika to zobowiązanie przechodzi na kolejne

Zobowiązania z upoważnieniem przemiennym - facultas alternativa

• Una res est in obligatione, duae in solutione - w treści zobowiązania istnieje jedno świadczenie, ale wykonane mogą być dwa

• Wskazane jest jedno świadczenie

• Zamiast świadczyć A, dłużnik może świadczyć B albo C etc.

• Wbrew pozorom to nie jest to samo co zobowiązania przemienne

• Świadczenie A jest najważniejsze

• Świadczenia alternatywne zostały dodane dla korzyści dłużnika

• Gdy zobowiązanie A ulegnie utracie z przyczyn niezawinionych przez dłużnika to zobowiązanie wygasa - dłużnik jest zwolniony z zobowiązania, więc nie musi czynić B lub C

Wielość podmiotów zobowiązania

• Stron zobowiązania zawsze jest 2, ale podmiotów może być więcej

7. Zobowiązania podzielne

• Zobowiązanie jest podzielne gdy i świadczenie jest podzielne, czyli da się je spełnić częściowo bez uszczerbku dla swej istoty i wartości

• Np. spłacenie długu w ratach

• Nomina ipso iure divisa - wierzytelności dzielą się z mocy samego prawa

• Długi i wierzytelności dzieliły się między kilku dłużników czy wierzycieli z mocy prawa (ipso iure), jeśli nie umówiono się o solidarność

Zobowiązania niepodzielne

• Świadczenie jest niepodzielne

• Np. zobowiązanie sprzedawcy do wydania sprzedanej rzeczy

• Jeśli występowało kilku dłużników do świadczenie niepodzielnego - solidarność bierna

• Jeśli występowało kilku wierzycieli do świadczenie niepodzielnego - solidarność czynna

8. Zobowiązania solidarne

1. Bierne - kiedy jest więcej niż jeden dłużnik

• Jest to stosunek prawny pomiędzy jednym wierzycielem a kilkoma dłużnikami

• Wierzyciel ma prawo do domagania się od jednego, kilku, bądź wszystkich dłużników razem spełnienia świadczenia

• Każdy z dłużników ma obowiązek spełnić całe świadczenie do rąk wierzyciela

• Z tym, że spełnienie świadczenie przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych z długu i zobowiązanie wygasa

• Pozycja wygodna dla wierzyciela - będzie wybierał tego dłużnika, który jest najlepiej wypłacalny

• Prawo regresu:

• Dopiero od Justyniana prawo regresu było nierozerwalnie związane z zobowiązaniami solidarnymi - w prawie klasycznym było odrębną instytucją

• W razie gdyby jeden z dłużników spłacił świadczenie to ma prawo domagać się od współdłużników rozliczenia

• Spłaty wyglądały różnie - zależnie od wewnętrznego stosunku między dłużnikami (np. umowy spółki)

• Jeśli tego wewnętrznego stosunku nie było to prawa regresu też nie

• Justynian - w przypadku braku umowy istniał obowiązek rozliczenia się współdłużników z mocy ustawy - w częściach równych

1. Czynne - kiedy jest więcej niż jeden wierzyciel

• Stosunek prawny między kilkoma wierzycielami, a jednym dłużnikiem

• Każdy wierzyciel ma prawo domagania się spełnienia świadczenia do jego rąk

• Dłużnik ma obowiązek świadczyć wszystkim wierzycielom pełne świadczenie

• Z tym, że jeśli dłużnik spełni świadczenie do rąk któregokolwiek z wierzycieli zwalnia się z zobowiązania względem pozostałych i zobowiązanie wygasa

• Prawo regresu:

• Gdyby wierzycieli łączył stosunek wewnętrzny to mają oni w ramach umowy się rozliczyć

• Justynian - gdyby nie zawarli umowy to pozostałym współwierzycielom należy się rozliczenie w częściach równych

• Źródła zobowiązań solidarnych:

• Ustawa:

• Gdy przedmiotem świadczenia jest rzecz niepodzielna i jest kilka osób po, którejś ze stron zobowiązania

• Gdy jest kilku sprawców deliktu to sprawcy z mocy samego prawa są solidarnie zobowiązania do odszkodowania

• Z tytułu czynności prawnych wspólników spółki

• Umowa:

• Strony mogą każde zobowiązanie przedstawić jako solidarne jeśli wprowadzą do umowy odpowiednią treść określającą wyraźnie tę solidarność

• Stosunek prawny wolą stron został ukształtowany jako solidarny

Zobowiązania kumulatywne

• Zobowiązania, w których świadczeń jest więcej niż jedno po stronie współdłużników lub współwierzycieli i się one kumulują - dodają się

• Jeśli jeden ze współdłużników spłacił wierzyciela to pozostali nie są zwolnieni ze świadczenia tylko muszą również spełnić zobowiązanie

• W przypadku deliktów - sprawca deliktu ma obowiązek zapłacić grzywnę - karę prywatną do rąk wierzyciela

• Gdy współsprawców deliktu było kilku to każdy musi spłacić pełne świadczenie

• Odszkodowanie płaciło się solidarnie, grzywnę - kumulatywnie

Odpowiedzialność

1. Kontraktowy charakter odpowiedzialności:

• Polega na tym, że w razie niewykonania zobowiązania (albo wykonania nienależytego) dłużnik zobowiązany jest do tego aby zapłacić wierzycielowi odszkodowanie z tytułu wyrządzonej w ten sposób szkody.

• Cel: rola straszaka przy nietypowym zachowaniu dłużnika, czyli niewykonaniu świadczenia, bądź wykonaniu nienależytym

• Odpowiedzialność hipotetyczna, teoretyczna, potencjalna, grożąca

2. Deliktowy charakter odpowiedzialności

• Immanentna, wewnętrzna cecha zobowiązania deliktowego

• Jest składnikiem, treścią, zobowiązania deliktowego

• Już sam delikt jest wyrządzeniem szkody - szkoda jest od razu - nie jest hipotetyczna

Podział odpowiedzialności

• Odpowiedzialność realizowana była na dwóch zasadach: winy i ryzyka

1. Odpowiedzialność subiektywna - wynika z winy dłużnika

• Dłużnik odpowiada jeśli szkoda wynika z jego winy

• Przesłanki winy dłużnika:

1. Szkoda (damnum) - 2 elementy:

• Damnum emergens - szkoda rzeczywista

• Lucrum cessans - utracony zysk

• Ustalenie wysokości odszkodowania:

• Negotia stricti iuris - odszkodowanie w wysokości tego ile rzecz była warta

• Negotia bonae fidei - uwzględnienie tego co mógł zarobić mając rzecz

• Wina - stopnie winy:

• Dolus - wina umyślna, z premedytacją

• Culpa - wina nieumyślna, niedbalstwo, niestaranność

• Culpa lata - grube niedbalstwo

• Niedołożenie staranności jakiej wymaga się do przeciętnego człowieka

• Niezrozumienie tego co wszyscy rozumieją

• Culpa levis - lżejsze niedbalstwo

• Culpa levis in abstracto - niedołożenie staranności jakiej wymaga się od zapobiegliwego ojca rodziny

• Culpa levis in concreto - niedołożenie staranności jakiej konkretny dłużnik zwykł przykładać przy prowadzeniu swoich spraw

• Związek przyczynowy - pomiędzy działaniem dłużnika a wyrządzoną szkodą

• Nie jest to najmocniejsza strona prawa rzymskiego (zwłaszcza karnego)

- prawnicy rzymscy nie wypracowali spójnej teorii w tym zakresie

• Podział:

• Związek wynikający z działania (negotia stricti iuris)

• Związek wynikający z zaniechania (negotia bonae fidei)

• Brany był pod uwagę tylko związek przyczynowy bezpośredni

• Jedyny przypadek dopuszczenia związku pośredniego - Lex Aquilia

• Dotyczyło to przypadku zabicia cudzego niewolnika

• Za wrzucenie niewolnika do rwącej rzeki i jego utonięcie gdyby nie umiał pływać odpowiada ten, który go do tej rzeki wrzucił

1. Odpowiedzialność obiektywna - niezależna od winy dłużnika

• Custodia - obowiązek strzeżenia rzeczy

• Podstawa odpowiedzialności dłużnika obok winy

• Odpowiedzialność sięgająca dalej niż odpowiedzialność z tytułu winy

• Jak ktoś odpowiada z custodia to też odpowiada z winy

• Casus fortuitus - przypadek losowy

• Odpowiedzialność wynika z prawa albo z woli stron:

• Z ustawy - np. za szkody wyrządzone przez personel pokładowy odpowiadał właściciel statku (umowa o przewóz morski)

• Z umowy - w każdym zobowiązaniu można rozciągnąć odpowiedzialność aż na przypadek

Vis maior - siła wyższa - jest poza odpowiedzialnością (!)

• Siły przyrody

• Napad piratów

20

Zastaw ręczny

Zastaw umowny

Służebności gruntowe

Służebności osobiste

Zastaw

Służebność

Superficies

Emfiteuza

Własność bonitarna

Własność kwirytarna

Posiadanie w złej wierze

Posiadanie w dobrej wierze

Posiadanie niesłuszne

Posiadanie słuszne

Ograniczone prawa rzeczowe

Własność

Dzierżenie

Posiadanie

PRAWNE

FAKTYCZNE

Władztwa nad rzeczami

---