Definicja oraz zakres spraw podlegających mediacjom rodzinnym
Mediacja najczęściej jest rozumiana jako pośredniczenie w sporze, mające na celu pomoc (dwóm lub więcej) stronom w osiągnięciu wspólnego porozumienia (Pruitt, Kressel, 1985; Wall, Lynn, 1993 za: H. Przybyła - Basista „Proces mediacji rodzinnych…”; Mediator 21). Jest to jednak definicja niezbyt precyzyjna. Więcej szczegółów zawiera definicja podana przez Christophera Moore'a : Mediacja jest interwencją w toczące się negocjacje lub konflikt podjętą przez akceptowaną trzecią stronę, która nie ma autorytatywnej władzy pozwalające na podjęcie decyzji rozstrzygającej spór, lecz pomaga stronom w dobrowolnym osiąganiu przez nie wzajemnie akceptowanego porozumienia w kwestiach spornych.
W świetle podanej definicji jasno jest określona rola mediatora jako osoby niezaangażowanej bezpośrednio w spór, bezstronnej, biegłej w warsztacie kierowania konfliktem lecz nie ingerującej w sam przedmiot umów. To strony mają podjąć wzajemne zobowiązania i być odpowiedzialne za ich dotrzymanie.
Hasło „mediacja”, w wydaniu angielskim Słownika Psychoterapeutycznego, jest utożsamiane z pojęciem „pojednanie” i określa prawno - terapeutyczny proces, podczas którego doradca lub terapeuta prowadzi mediacje (tj. pośredniczy) pomiędzy małżonkami w sytuacji, gdy podjęli oni decyzję o prawnym zakończeniu małżeństwa lub biorą pod uwagę podjęcie takiej decyzji (Walrond - Skinner, 1986).
Zakres spraw podlegających mediacjom rodzinnym jest bardzo różnorodny. Najczęściej po pomoc zwracają się rodziny, które preferują dobrowolne dojście do porozumienia i dla których stanowi ono alternatywę wobec możliwości prowadzenia konfrontacyjnego postępowania przed sądem. Walka przed sądem nie pozwala na zachowanie równowagi między stronami, co powoduje podział na wygranych i przegranych a to wiąże się z dalszymi kłopotami dla rodziny nawet po jej rozpadzie. Siłą mediacji jest dbałość o zrównoważenie stron i dobrowolne wypracowanie porozumienia, za które biorą odpowiedzialność.
Mediacją podlegają następujące sprawy:
Kontrakty przedślubne - dotyczą głownie problemów finansowych i majątkowych. Najczęściej mediacje tego typu podejmowane są przez młode osoby, wstępujące po raz pierwszy w związek małżeński. Ważne są też dla osób w wieku dojrzałym, które po raz kolejny zawierają małżeństwo, zwłaszcza gdy posiadają dorosłe dzieci i chcą, żeby zachowały one prawo do dziedziczenia majątku. Czasem mediacje dotyczą również kwestii takich jak ustalenie wyboru religii, w jakiej będą wychowywane dzieci lub rozwiązanie problemów dotyczących miejsca zamieszkania na terenie rodziny pochodzenia któregoś z małżonków. Jest to próba określenia wzajemnych oczekiwań
Sprawy rozwodowe (w tym: opieki nad dzieckiem i regulacji kontaktów z nim, alimentacji, sprawy finansowo - własnościowe, inne). Ta grupa mediacji małżeńskich jest określana nawet osobnym terminem „mediacje rozwodowe”. Dotyczą one sytuacji, w których małżonkowie podjęli już decyzję o prawnym zakończeniu małżeństwa lub biorą taką możliwość pod uwagę. Celem mediacji rozwodowych jest pomoc stronom w negocjacjach dotyczących:
Podjęcia ostatecznej decyzji dotyczącej samej istoty rozwodu (wątpliwości lub jedna strona chce a druga nie )
Ustalenie zasad opieki nad dzieckiem i przyjęcie rozwiązań szczegółowych (odwiedziny, wakacje dziecka, alimenty, itp.)
Rozstrzygnięcie spraw finansowych i własnościowych
Wszystkie inne sprawy, które wymagają wspólnych rozwiązań
Sprawy opieki nad dzieckiem i regulacji kontaktów z rodzicami, wynikające z innych niż ww. uwarunkowań
Problemy rodzinne charakterystyczne dla powtórnych związków małżeńskich, rodzin zrekonstruowanych - małżonkowi często nie chcą dostrzegać sytuacji konfliktowych i konfrontują się z nimi dopiero po upływie 2 lat. Wiele osób obawia się powtórzenia sytuacji konfliktowych w nowym związku, bo widzi je jak równoznaczne z rozwodem. Często nowy partner jest traktowany według schematów wypracowanych w poprzednim związku lub któreś z małżonków ma zobowiązania wobec byłego małżonka i dzieci z poprzedniego związku. Sprzyja to tworzeniu się problemów emocjonalnych i finansowych. Pojawiają się też kłopoty z dziećmi (mogą lubić nowego partnera, ale jednocześnie czuć się nielojalne wobec biologicznego rodzica; mogą bać się utraty kontaktów z biologicznym rodzicem). Mogą on być napięte, mieć ambiwalentny stosunek do dorosłych i odrzucać nowego partnera rodzica. Również dziadkowie mogą mieć trudności w kontaktowaniu się z wnukami. Stąd też wypracowanie akceptowanych przez wszystkich form relacji, rozwiązań kwestii finansowych i efektywnych sposobów rozwiązywania konfliktów jest ważnym zadaniem rodziny
Problemy rodzinne wynikające z posiadania rodziców w starszym wieku - konflikty mogą wynikać z trudności rozwiązania problemów opieki i miejsca zamieszkania starych rodziców. Zdarzają się też sytuacje przemocy wobec ludzi starych. W rozwiązanie tych problemów są zaangażowane dzieci, będące już wówczas w wieku dojrzałym
Adopcje - proces adopcji ma dwa etapy: odebranie praw rodzicielskich rodzicom biologicznym a dopiero potem ustalenie nowych praw pomiędzy adoptowanym dzieckiem a nowymi rodzicami. Mediacje mogą być przydatne, gdy rodzice biologiczni są zdecydowani, że nie chcą lub nie mogą być rodzicami, ale nie są na to w pełni gotowi; gdy rodzice adopcyjni mają sprzeczne uczucia jeśli chodzi o utrzymywanie kontaktów pomiędzy dzieckiem a rodzicami biologicznymi; gdy emocje i stres są przeszkodą w dojściu do porozumienia
Przemoc domowa - kontrowersje; pewni mediatorzy w pewnych warunkach decydują się przeprowadzać mediacje. Trudno jednak dokonać jednoznacznej oceny takich interwencji. Składa się na to kilka przyczyn:
Problem równowagi pomiędzy stronami; ofiara przemocy zwykle występuje w roli słabszej strony, przegrywając w konfrontacji z agresorem; niektórzy mediatorzy proponują zrównoważenie sił przez wymaganie, by przed rozpoczęciem procesu mediacji każdy z małżonków uczęszczał na indywidualne sesje terapeutyczne, potem należałoby odbyć spotkanie indywidualne z każdą stroną i zachęcić do posiadania adwokatów
Problem oceny danego przypadku - mediator powinien zadać sobie kilka pytań np. w jakim stopniu sprawca akceptuje swój czyn i czy widzi jego niewłaściwość? Jeśli sprawca nie widzi nic złego w swym postępowaniu nie można prowadzić mediacji
Trudności z oszacowaniem stopnia ryzyka i koniecznością zapewniania osobie poszkodowanej bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego - głównym celem mediacji jest doprowadzenie do zaprzestania przemocy. Jest to jednocześnie warunek rozpoczęcia negocjacji. Mediacja powinna się koncentrować na bezpieczeństwie ofiary w przyszłości. Mediator musi mieć świadomość, co się stanie jeśli porozumienia nie uda się osiągnąć i jak można wprowadzić w życie konsekwencje dla sprawcy, gdyby stosowanie przemocy powtórzyło się w przyszłości
Skomplikowanie stosunków psychologicznych między ofiarą i sprawcą - w świetle koncepcji „dawców i biorców” (Evatt, Feld) nie wszystkie ofiary decydują się na konsekwentne przerywanie sytuacji przemocy, gdyż dawcy czują się potrzebni nawet za cenę bycia „workiem do bicia” dla biorców
Mediacje nie są i nie mogą być właściwą interwencją, gdy chcemy naprawić i poukładać nieprawidłowe relacje, zmienić zaburzoną dynamikę związku małżeńskiego. Są to cele do realizacji w terapii. Mogą natomiast w pewnych przypadkach doprowadzić do powstrzymania sytuacji maltretowania fizycznego, zaś wszczęcie postępowania sądowego mogą być gwarancją na wypadek naruszenia warunków porozumienia.
Lemmon, powołując się na wyniki badań wskazuje, że wiele mediacji zakończyło się sukcesem i zaprzestaniem maltretowania fizycznego żon przez mężów. Jackson jest z kolei zdania, że ofiary często nie chcą składać skargi przeciwko mężom, ale chcą przestać być maltretowane. Wtedy wyjściem mogą być mediacje.
Mediacje mogą też stać się okazją do edukacji rodziców i uświadomienia im wpływu sytuacji i konfliktów na dziecko przez pokazanie bezpośrednich i długofalowych skutków, nawet jeśli nie jest ono bezpośrednią ofiarą przemocy. Mediacje tego typu powinien prowadzić doświadczony mediator a ich przedmiotem nie może być fakt, czy dziecko było czy też nie było maltretowane oraz czy powinno zostać zabrane z domu rodzinnego. Problemem do negocjacji jest zmiana zachowania rodziców i włączenie ich w dalszy proces wychowania.
Kontrowersje budzi też zastosowanie mediacji w sytuacji rozwiązania problemów rozwodowych czy opiekuńczych, wówczas gdy wystąpiła przemoc domowa. Zwolennicy jednego stanowiska stanowczo sprzeciwiają się prowadzeniu jakichkolwiek mediacji. Twierdzą, że byłoby to jedynie uznanie faktu przemocy a nie działanie na rzecz ukarania i powstrzymania sprawcy. Ponadto byłoby to narażenie bezpieczeństwa ofiary, która sama nie jest w stanie skutecznie bronić swych interesów w obecności sprawcy. Zwolennicy miej skrajnego stanowiska twierdzą, że są przypadki gdzie mediacja jest możliwa, ale i takie, które należy zidentyfikować i odrzucić. Warunkiem udanej mediacji są odpowiednio przygotowani mediatorzy. Ważna jest też wstępną selekcja klientów, udzielenie im porad, przeprowadzenie edukacji a także zadbanie o warunki bezpieczeństwa podczas samego procesu mediacji
Etapy procesu mediacji
Proces mediacji jest procedurą, posiadającą swoją strukturę, pozwalającą na prowadzenie sporu według pewnego, sprawdzonego w praktyce schematu postępowania.
Ch. Moore opisuje 12 etapów mediacji, czyli kroków, które mediator powinien zaplanować w swojej pracy:
Etap 1 Nawiązanie kontaktu ze stronami sporu (zainicjowanie wstępnych kontaktów, budowanie wiarygodności, wyjaśnienie stronom istoty procesu, zmotywowanie stron do podjęcia mediacji - zwiększenie zaangażowania w procedurę mediacji, podtrzymywanie kontaktu)
Etap 2 Wybór strategii prowadzenia mediacji (pomoc stronom w ocenie różnych sposobów rozwiązywania konfliktu i dokonania wyboru sposobu, który jest im potrzebny)
Etap 3 Zbieranie i analizowanie podstawowych informacji (gromadzenie i analizowanie istotnych informacji o osobach uczestniczących w konflikcie, dynamice i istocie konfliktu; weryfikacja dokładności danych oraz minimalizowanie wpływu nieścisłych i niedostępnych danych)
Etap 4 Sporządzenie szczegółowego planu mediacji (ustalanie strategii i wynikających z nich typowych posunięć, które umożliwią stronom zmierzanie w kierunku porozumienia; ustalenie ewentualnych nietypowych interwencji odpowiadających specyfice konfliktu)
Etap 5 Budowanie zaufania i współpracy (psychologiczne przygotowanie stron do udziału w negocjacjach na zasadnicze tematy, kierowanie silnymi emocjami stron, sprawdzanie percepcji i minimalizowanie wpływu stereotypów, budowanie zaufania i uznawania racji stron, wyjaśnienia, klaryfikacja wypowiedzi)
Etap 6 Rozpoczęcie sesji mediacyjnej (otwarcie negocjacji pomiędzy stronami, stworzenie pozytywnej i otwartej atmosfery, ustalenie podstawowych „reguł gry” i zasad zachowania, pomoc stronom w wentylacji emocji, nakreślenie obszarów tematycznych i spraw do dyskusji)
Etap 7 Zdefiniowanie spraw i ustalenie planu (ustalenie szerokiego obszaru tematów interesujących obie strony, uzyskanie zgody stron na podjęcie dyskusji na określone tematy, ustalenie kolejności omawiania poszczególnych spraw)
Etap 8 Odkrywanie ukrytych interesów stron (ustalenie rzeczywistych, proceduralnych i psychologicznych interesów stron; uświadomienie stronom ich wzajemnych interesów)
Etap 9 Generowanie opcji rozwiązań (rozwijanie świadomości stron dotyczącej potrzeby tworzenia różnorodnych pomysłów rozwiązań, zmniejszenie przywiązania stron do swoich stanowisk i jedynych pomysłów rozwiązania, tworzenie rozwiązań przy wykorzystaniu przetargu, biorącego pod uwagę stanowiska, jak również interesy stron)
Etap 10 Ocena możliwości rozwiązań (przegląd interesów stron; ocena na ile interesy stron mogą być zaspokojone w ramach dostępnych możliwości rozwiązań; ocena kosztów i korzyści płynących z wybranych opcji)
Etap 11 Przetarg końcowy (osiąganie porozumienia w drodze negocjacji poprzez stopniowe zbliżanie stanowisk, przejście do rozwiązań końcowych łączących uzgodnienia szczegółowe, uzgodnienie proceduralnych środków osiągania porozumienia w kwestiach merytorycznych, wypracowanie zasad akceptowanych przez obie strony)
Etap 12 Osiągnięcie formalnego porozumienia (ustalenie proceduralnych kroków pozwalających na formalizowanie porozumienia, ustalenie procedury pozwalającej na ocenę i kontrolę zawartego porozumienia, sformalizowanie porozumienia i stworzenie mechanizmu zapewniającego wprowadzenie go w życie, ustalenie zasad gwarancji)
Opisana powyżej procedura jest wykorzystywana w różnego typu sporach (konflikty sąsiedzkie, w społeczności lokalnej, pomiędzy sprawcą i ofiarą przestępstwa, w konfliktach w miejscu pracy i innych). W połączeniu z technicznymi umiejętnościami mediatora ułatwia stronom rozmowę o problemach spornych i pozwala na wypracowanie w miarę możliwości korzystnego i sprawiedliwego porozumienia.
Inną propozycję poukładania procedury mediacyjnej wyróżniła A. Taylor. Opracowany przez nią schemat etapów dotyczy mediacji rozwodowych. Rezultatem tego typu mediacji jest złożenie dokumentu porozumienia w sądzie celem nadania mu statusu dokumentu prawnego a co się z tym łączy stworzenie przez sąd gwarancji ochrony warunków umowy.
Fazy procesu mediacji rozwodowych wg Taylor:
Wprowadzenie - tworzenie zaufania, nawiązanie ze stronami kontaktu sprzyjającego dalszemu rozwijaniu procesu mediacyjnego
Identyfikacja problemów - wyodrębnienie spraw spornych
Tworzenie opcji i alternatywnych rozwiązań
Negocjacje i podejmowanie decyzji
Klaryfikacja - pisanie dokumentu końcowego
Ocena formalno - prawna przygotowanego dokumentu
Wprowadzenie porozumienia w życie, ocena i sprawdzenie
Przed przystąpieniem do mediacji rozwodowych mediator zawiera ze stronami kontrakt, który może mieć formę ustną lub pisemną. Ta druga bywa szczególnie rekomendowana.
Jeśli dyskusja nad kwestiami spornymi doprowadzi do wyboru najlepszego rozwiązania podczas wyróżnionego przez Taylor etapu czwartego, to mediator w kolejnym etapie przystępuje do pisemnego opracowania projektu mediacyjnego, zawierającego treść porozumienia. Dokument ten powinien jasno określać intencje oraz decyzje uczestników sporu tak, aby można było przewidywać ich przyszłe zachowania odnoszące się do rozważanych kwestii spornych. Pisemna forma ułatwia przyglądanie się wynikom negocjacji oraz ułatwia ewentualne modyfikacje.
Faza szósta przynosi formalno - prawną ocenę wypracowanego przez strony dokumentu. Każda strona ma prawo przekazać umowę swojemu adwokatowi. Jeśli umowa ta ma być wykorzystana przed sądem musi zostać sformułowana w języku prawniczym
Faza siódma ma charakter kontrolny. Etap ten jest szczególnie cenny, gdyż strony mają czas na ocenę praktycznych aspektów umowy już po wprowadzeniu jej w życie. Ma to duże znaczenie, ponieważ wielokrotnie zdarza się, że w porozumieniu, które wypracowały strony nie sposób były przewidzieć zmieniających się warunków życiowych, które wpłynęły modyfikująco na warunki realizacji umowy.
Warto zwrócić uwagę na to, co powinna zawierać umowa mediacyjna. Wg Haynesa umowa mediacyjna obejmuje:
1) definicje poszczególnych problemów z punktu widzenia każdej ze stron
2) rozwiązania, na które strony się zgodziły
3) przyczyny, powody wyboru rozwiązań
4) cel umowy
Sukcesem w mediacjach może być zarówno dojście do porozumienia we wszystkich sprawach jak i tylko niektórych.
Modele mediacji rodzinnych
Kryterium, które różnicuje mediacje rodzinne jest sposób zgłaszania się do mediatora. Możemy wyróżnić dwa systemy: dobrowolny i obligatoryjny. Pierwszy odnosi się do osób, które same zgłaszają się do mediatora i można by go określić jako system w pełni dobrowolnych zgłoszeń (mediacje dobrowolne). Drugi system odnosi się do osób, które są kierowane na mediacje przez sąd i będzie nazywany mediacjami obligatoryjnymi. Sam udział w mediacjach zawsze jest dobrowolny natomiast system zgłaszania będzie je różnicował na przykład pod względem początkowej motywacji czy podejmowanych tematów.
Cechą charakterystyczną mediacji obligatoryjnych jest to, że są ograniczone tylko do spraw sporów dotyczących opieki nad dzieckiem i regulacji kontaktów z nim, z reguły w związku ze złożeniem pozwu rozwodowego (lub o separację). Wymaganie udziału w mediacjach jest równoznaczne z tym, że obie strony nie mogą toczyć procesu sądowego bez poddania się próbie mediacji. Mediator może podjąć się roli adwokata dziecka i pomóc zbudować rodzicom porozumienie w kwestiach z nim związanych.
Elementy charakterystyczne mediacji rodzinnych (Shattuck):
1) mediatorzy skutecznie starają się skorzystać z władzy nadanej im przez sąd i upoważniającej do przeprowadzenia mediacji lub skierowania sprawy z powrotem do sądu
2) koncentracja na problemach dziecka
3) podejmowanie interwencji strategicznych (przedefiniowanie i przewartościowanie kwestii spornych)
4) edukacja rodziców (wpływ rozwodu na dziecko, uczenie rozwiązywania konfliktów, itp.)
5) jasne umiejscowienie mediacji w systemie sądowym
Trzy grupy klientów:
1) rodzice, którzy od niedawna są w separacji i dla których ważne jest wypracowanie po raz pierwszy porozumienia dotyczącego opieki nad dziećmi
2) rodzice, mający obiektywnie trudne problemy do rozwiązania
3) rodzice z zadawnionymi problemami
Zalety systemu mediacji obligatoryjnych (Rosenberg):
a) rodzice uczestniczący w med. Ob. Byli 2 razy bardziej zadowoleni z wyników zawartego porozumienia niż nie uczestniczący w mediacjach
b) porozumienia mediacyjne były bardziej przestrzegane niż ustalenia sądu
c) mediacje pomogły lepiej skoncentrować się na problemach dzieci
d) lepszy kontakt między rodzicami niż na drodze sądowej
e) zaoszczędzenie pieniędzy na kosztach trwania procesu sądowego
System mediacji dobrowolnych wydaje się być pełniejszą alternatywą wobec tradycyjnego procesu sądowego. Są one zwykle niezależne od procedury sądowej. Nie ma w nich żadnych ograniczeń jeśli chodzi o tematy sporne. W grę wchodzi całe spektrum spraw wymagających regulacji prawnych jak i poza prawnych wynikających z potrzeb psychologicznych stron. System naboru gwarantuje też bardziej świadome i zaangażowane uczestnictwo. Czas jest nieograniczony.
Wielka Brytania
Możliwość prowadzenia mediacji w Wielkiej Brytanii pojawiła się w latach 70. Pod koniec tego okresu rozpoczął się intensywny rozwój mediacji rodzinnych. Ważne było wprowadzenie zmian w kodeksie - zmiany językowe (usunięcie pojęć takich jak opieka, odwiedziny) oraz zwiększenie nacisku na odpowiedzialność rodzicielską (przedłożenie sądowi dokładnych planów opieki). Bardzo ważny dla rozwoju mediacji stał się Kodeks Rodzinny z 1996 roku.
Jedną z nadrzędnych zasad jest pomoc w ratowaniu małżeństw, w których przypadku jest to jeszcze możliwe oraz pomoc parom, które dążą nieodwracalnie do rozstania w zrozumieniu i w pełni świadomym rozważeniu konsekwencji rozwodu szczególnie, gdy dotyczą one dzieci. Kodeks wymaga od sądu kierowania się zasadami: 1) konieczność podtrzymania instytucji małżeństwa i zachęcanie małżonków, by podjęli wszystkie kroki potrzebne do zachowania małżeństwa np. skorzystali z poradnictwa małżeńskiego 2) ograniczenie kosztów materialnych i psychologicznych dla małżeństw, które zdecydowały się już nieodwracalnie na rozstanie. Mediacja odgrywa centralną rolę w realizacji wszystkich tych celów. Rozpad małżeństwa to jedyna podstawa do rozwodu bez konieczności dowodzenia winy czy obciążania odpowiedzialnością którejkolwiek ze stron.
Pierwszym etapem jest spotkanie informacyjne, w którym uczestnictwo jest obowiązkowe. Osoby, które chcą wziąć rozwód muszą uczestniczyć w nim co najmniej 3 miesiące przed złożeniem oświadczenia o rozpadzie związku małżeńskiego. Mogą uczestniczyć w nim razem lub osobno. Na spotkaniu małżonkowie otrzymują informacje o:
Możliwości skorzystania z poradnictwa małżeńskiego
Uwzględnienia dobra dziecka, jego życzeń i uczuć
Poszerzenia świadomości rodziców co do sposobów pomocy dziecku w sytuacji rozwodu
Świadomości spraw finansowych, które mogą się pojawić w skutek rozwodu lub separacji
Możliwościach skorzystania ze wsparcia i pomocy w sytuacji zagrożenia przemocą
Mediacji
Możliwościach uzyskania porady prawnej i reprezentacji interesów
Zasad i miejsc uzyskania pomocy prawnej
Procesu rozwodu i separacji
Całe spotkanie trwa około godziny i służy przekazaniu ogólnych informacji.
Następnym etapem ubiegania się o rozwód jest złożenie wspomnianego już oświadczenia o rozpadzie związku małżeńskiego. Nie muszą stwierdzać nieodwracalności, gdyż zostanie ona stwierdzona, gdy minie okres na refleksje i zastanowienie. Jest on trzecim etapem procesu rozwodowego. Dla par bezdzietnych trwa on minimum 9 miesięcy a dla par posiadających dzieci minimum 15.
Osoby, które nie skorzystały z procesu mediacji a mają nierozwiązane sprawy sporne mogą zostać skierowane przez sąd na spotkanie orientacyjne z mediatorem, wyjaśniające zasady procesu oraz korzyści jakie można odnieść z uczestnictwa w nich. Sąd może skierować parę do mediatora, ale nie może zmusić jej do uczestnictwa w nich.
Strony, które ubiegają się o pomoc prawną muszą zostać skierowane przez adwokata do koncesjonowanego mediatora rodzinnego przed uzyskaniem pomocy prawnej.
Z mediacji mogą korzystać bezpłatnie osoby, których dochody i oszczędności nie
przekraczają ustalonego limitu. Mediacja ma charakter interdyscyplinarny. Mediatorami mogą być pracownicy opieki społecznej, specjaliści od poradnictwa rodzinnego, terapeuci i adwokaci specjalizujący się w prawie rodzinnym. W mediacjach uczestniczą zarówno pary małżeńskie jak i pary żyjące w konkubinacie, posiadające dzieci lub nie.
Treść rozmów mediacyjnych jest tajna i nie może zostać ujawniona przed sądem. Zwykle od 2 do 5 sesji w zależności od ilości spraw podlegających mediacjom. Czas przerwy między sesjami 2 tygodnie, ale może być dłuższy.
Stany Zjednoczone
Mediacje mogą mieć charakter obligatoryjny lub dobrowolny. System obligatoryjny został po raz pierwszy wprowadzony w Kalifornii. Mediacje są obowiązkowe dla wszystkich rodziców toczących spór o opiekę nad dzieckiem lub regulację kontaktów z nim w związku ze złożeniem pozwu rozwodowego. Intencją wprowadzenia systemu mediacji obligatoryjnych była chęć zapobiegania sytuacjom, w których jedna ze stron przez odmowę udziału w mediacjach zmuszałaby całą rodzinę do wejścia na drogę sądową. Mediacje dotyczą tylko spraw, w których rodzice nie są w stanie się porozumieć. Jeśli mediacje nie przynoszą efektów to kontynuowany będzie proces sądowy, ale wyniki mediacji zostaną całkowicie poufne. Zasadą jest, że sąd nie wyda decyzji dopóki nie nastąpi proce mediacji.
Przeciętne mediacje są raczej krótkie. Trwają od 1 do 3 sesji. Sądy wykluczają mediacje, gdy zachodzi podejrzenie nadużycia wobec dziecka, stwierdzono wielokrotne kontakty z instytucjami opieki społecznej, występują zaburzenia psychiatryczne lub długotrwałe konflikty rodzinne były wielokrotnie rozpatrywane przez sądy.
W stanie Washington zmiany prawne nałożyły na rodziców obowiązek wypracowania planu opieki rodzicielskiej po rozwodzie. Zachęca się rodziców, by sami próbowali dojść do porozumienia. Rozprawa sądowa stała się z jedną z możliwości prowadzenia sporu.
Australia
Nacisk położono na reprezentowanie potrzeb i interesów dziecka w trakcie prowadzenia sporów rodzicielskich podczas separacji lub rozwodu oraz na jego potrzebę przystosowania się do nowej sytuacji. Do tych celów postanowiono wykorzystać mediację i konieczność wypracowania planu opieki rodzicielskiej. Istnieją mediacje obligatoryjne, ale i dobrowolne. Przeciętnie odbywa się 3- 4 sesji mediacyjnych
Norwegia
Pary, które posiadają dzieci poniżej 16 roku życia są zobligowane do uczestniczenia w mediacjach zanim będą mogły prowadzić dalej proces rozwodowy lub o separację (lub też zanim rozpoczną proces o dzieci). Nacisk na rodzicielstwo.
Szwecja
Mediacja rodzinna jest ograniczona wyłącznie do konfliktów dotyczących opieki rodzicielskiej i kontaktu z dziećmi. Obowiązek organizacji spotkań mediacyjnych dla małżeństw rozwodzących się i przeprowadzających separację nałożono na administrację samorządów. Obejmuje zwykle trzy do pięciu sesji.
Austria
Kodeks cywilny przewiduje prowadzenie mediacji w połączeniu z zapewnieniem stronom porady na temat konsekwencji rozwodu. Na czas mediacji przewidziane jest zawieszenie postępowania sądowego.
Polska
W Polsce mediacje rodzinne są w początkowym stanie rozwoju, ale powoli zaczyna się tworzyć grunt dla ich rozwoju. Są one prowadzone tu i ówdzie, ale jest to praktyka rzadka a poza tym często „przy okazji”. Przykładowo sąd kieruje rodzinę na badania diagnostyczne do RODK i przy okazji zleca przeprowadzenie rozmowy mediacyjnej pomiędzy rodzicami w sprawie sporu o regulację odwiedzin. Mediacje toczą się też przy okazji zgłaszania na terapię lub przy okazji udzielania rodzinie pomocy socjalnej.
Problem stanowi to, że nie nadawanie mediacji statusu odrębnej metody postępowania w przypadku sporów rodzinnych tworzy się zjawisko marginalizacji jej znaczenia zarówno w oczach profesjonalistów z innych dziedzin jak i w oczach samych klientów. Skutki to: zbyt pospieszne, niezgodne z regułami stosowanie procedury mediacji; brak wypracowania pisemnych porozumień; brak czasu na realizację poszczególnych etapów; ograniczony zakres spraw trafiających na mediację.
Brak jasnego statusu mediacji pociąga za sobą brak specjalizowania się profesjonalistów w posługiwaniu się tą metodą. Rozwiązaniem byłoby usankcjonowanie prawne mediacji rodzinnych poprzez umiejscowienie ich kodeksie cywilnym, a w szczególności rodzinnym i opiekuńczym.
Ważnym krokiem w kierunku zmian legislacyjnych pozwalających na wprowadzenie instytucji mediacji rodzinnych do kodeksu było powołanie Zespołu Pilotażowego ds. Mediacji Rodzinnych. Zespół zaproponował zmiany w świetle, których sąd miałby prawo kierować strony do mediacji na każdym etapie postępowania w sprawach o rozwód i separację. W przypadku posiadania małoletnich dzieci ustanowić cel mediacji - wypracowanie planu opieki. Postępowanie byłoby zawieszone na czas mediacji.
Mediacje rodzinne w sytuacji separacji małżonków i rozwodu oraz separacji opieki nad dziećmi
Patrz też modele mediacji i zakres spraw podlegających mediacjom
Przedłużający się i w miarę upływu czasu narastający konflikt małżeński wzbudza najczęściej tak silne emocje negatywne, że uniemożliwia to małżonkom podjęcie skutecznej próby uporządkowania swoich spraw spornych. Świadomość kosztów ponoszonych przez małżonków i ich dzieci doprowadziła do rozwoju nowych form pomocy psychologicznej, takich jak: mediacja, poradnictwo i terapia rozwodowa.
Celem mediacji jest pomoc stronom w negocjacjach między sobą i uzyskaniu porozumienia w następujących sprawach: Podjęcia ostatecznej decyzji dotyczącej samej istoty rozwodu (wątpliwości lub jedna strona chce a druga nie )
Ustalenie zasad opieki nad dzieckiem i przyjęcie rozwiązań szczegółowych (odwiedziny, wakacje dziecka, alimenty, itp.)
Rozstrzygnięcie spraw finansowych i własnościowych
Wszystkie inne sprawy, które wymagają wspólnych rozwiązań
W przypadku sporów rodzinnych trudności wynikają nie tylko z charakteru problemu, głębokości konfliktu czy naturalnej skłonności zwaśnionych stron do kierowania uwagi na przeszłość i tkwiące w niej źródła konfliktu. Ludzie pozostający ze sobą przez długi czas w bliskich związkach mają trudności z funkcjonowaniem zadaniowym i koncentracją uwagi na rozwiązaniu sporu.
Dojście do porozumienia jest procesem wymagającym czasu, cierpliwości oraz klaryfikacji obszarów życia małżeńskiego, które muszą zostać nazwane i uporządkowane, żeby małżonkowie mogli przystąpić do rzeczowej dyskusji nad kwestiami spornymi. Chodzi tu o udzielenie pomocy rozwodzącej się parze w kwestiach takich jak:
a) przerwanie działań destrukcyjnych, które w nieskończoność wydłużają procedurę sądową i skierowanie się w stronę „kooperacyjnych wygranych”
b) oddzielenie ról rodzicielskich od małżeńskich
c) zapoczątkowanie procesu „zakańczającego” ich wzajemne kontakty
d) identyfikacja tak wielu dobrych wspomnień z przeszłości jak to możliwe
e) wypracowanie rytuału „zakończenia” ich związku
Mediacja może też stać się punktem wyjścia do podjęcia przez parę małżeńską terapii, dzięki której łatwiej im będzie uświadomić sobie, nurtujące ich problemy i uporać się z nimi
Zasady mediacji, strategie mediatora, techniki mediacyjne
UWAGA potraktowałam te dwa podpunkty łącznie ponieważ uważam, że te techniki i strategie to, to samo- jeżeli się mylę bardzo proszę o konstruktywną krytykę. Wnioskuję o tym na podstawie zdania: „ Morna Barsky omawiając strategie i techniki mediacyjne w sprawach rozwodowych, koncentruje się na dwóch rodzajach technik…” tekst :Przybyła H. Mediacja małżeńska w sprawach rozwodowych
Zasady prowadzenia mediacji
Zasady wynikają z funkcji mediacji.
Dojście do porozumienia wymaga określenia reguł porozumiewania się i przemyślenia zasad organizacji spotkania ponieważ mediacje pełnia następujące funkcje:
edukacyjną,
Wyjaśnianie, że tylko poprzez konfrontacje wzajemnych postaw i poszukiwanie kompromisu można efektywnie szukać rozwiązań
łagodzącą napięcia związane z konfliktem,
motywującą do ugody.
Pomoc w wyborze optymalnej dla pary strategii rozwiązywania kwestii spornych i doprowadzenia do ugody końcowej
Pierwsze spotkanie to rozmowa mediatora z obiema stronami, ogólne nakreślenie kierunku szukania wspólnego obszaru ugody, którym by były strony zainteresowane. Potem spotkania wspólne i indywidualne i końcowe spotkania, na których szuka się ostatecznych rozwiązań przy przestrzeganiu wszystkich reguł. Spotkań indywidualnych może być tyle ile stron w sprawie, ile aspektów konfliktu. Pomagają przewentylować emocje, poukładać minione doświadczenia i skupić się na przedmiocie sporu.
Można jeszcze dodać, że zasady wiążą się z cechami mediatora, czyli mediator nie powinien być zaangażowany, ingerujący. Powinien być natomiast bezstronny i biegły w warsztacie kierowania konfliktem.
Strategie mediatora, techniki mediacyjne
Dwa typy technik: makrotechniki i mikrotechniki( wg M. Barsky)
MAKRO
Opis ogólnej techniki tworzenia procesu mediacji, zbiór reguł, które wspomagają proces mediacji i dają podwaliny pod zastosowanie bardziej specyficznych technik czyli mikrotechnik.
Wspomniane reguły to:
Otoczenie fizyczne, w którym przebiega mediacja
Meble, krzesła, oświetlenie itp. składają się na klimat, który wytwarza się w gabinecie mediatora. Barsky zaleca wykorzystywanie otoczenia fizycznego do tworzenia odpowiedniej atmosfery. W szczególności ważne jest, aby krzesła były wyodrębnione i ustawione w trójkąt, co daje poczucie godności oraz równości stron. Jeżeli, któraś ze stron nie chce zasiąść w „trójkącie” mediator powinien zachęcić, aby mediacja przebiegała w warunkach przez niego przygotowanych.
Dbałość o warunki jest ważna ponieważ ma na celu wytworzenie odpowiedniej atmosfery, ale też ustalenie reguły, że osobą kontrolującą proces jest mediator.
Osoba mediatora tj. jego świadomość
Najlepsza strategia dla mediatora to postawa neutralnego facylitatora ( facylitacja- rozwiązywanie konfliktów), czyli uważnego i aktywnego słuchania z jednoczesną kontrolą przebiegu mediacji i podążaniem za każdą możliwością osiągnięcia porozumienia. Ważne jest też, aby mediator zdecydowanie blokował każdą chęć wciągnięcia w małżeńską wojnę.
Mediator musi zachowywać równowagę pomiędzy interwencjami dotyczącymi każdego z małżonków, tak aby nie utworzyć sojuszu z którymś z nich. Żeby wypełnić dobrze swoje zadanie musi być świadomy swojej tożsamości, życiowego doświadczenia, uznawanych wartości, prezentowanych postaw.
Zasady przydatne w procesie uczenia mediacji
Mediator musi doprowadzić skonfliktowanych małżonków do obustronnej komunikacji gdy interesy stron są rozbieżne. Realizacja tego zadania polega na nauczeniu małżonków innej strategii rozwiązywania problemów niż te, które dotychczas wykształcili. Uczenie to obejmuje:
Edukację co do istoty mediacji oraz zasad w niej obowiązujących np. komunikacyjnych
Uczenie aktywnego słuchanie ( można wprowadzać różne ćwiczenia poprawiające komunikację)
Uczenie, że rozwiązywanie konfliktu wymaga umiejętności słuchania, cierpliwości, odwracania ról, burzy mózgów, konfrontacji i kompromisu
Mediator występuje często jako model, który prezentuje jak można rozwiązać problem w sposób kooperatywny czyli demonstruje np. poprawna komunikację, aktywne słuchanie, zachęcanie do powtarzania czegoś, wypróbowywania możliwości (do realizacji tych celów przydaje się wiedza i praktyka z zakresu negocjacji oparta na zasadach Fishera i Ury'ego- zaprzeczenie mało efektywnej strategii okopywania się w swoich stanowiskach). Dla procesu mediacji charakterystyczne jest to, że przeciwnie niż w negocjacjach strony nie muszą zważać na „ rozchodzenia się stanowisk” ponieważ tego pilnuje mediator- tego właśnie dotyczą w głównej mierze jego interwencje.
Diagnozę aktualnych relacji między małżonkami
Na sprawny przebieg mediacji ma wpływ diagnoza relacji pomiędzy małżonkami. Diagnoza ta obejmuje:
Ocenę wzorców komunikacyjnych i stosowanych przez małżonków stoperów komunikacyjnych.
Ocenę rzeczywistych celów, które małżonkowie chcą osiągnąć w procesie mediacji
( odróżnienie celów rzeczywistych od pozornych, np. gdy żona nie chce się widywać z mężem po rozwodzie utrzymuje, że dla dobra dziecka ojciec nie powinien się do niego zbliżać
Ocenę kto jest rzeczywistym inicjatorem zdarzeń prowadzących do rozwodu
Rozpoznanie źródeł oporu
Zasadę, że kierowanie procesem mediacji pozostaje przez cały czas w rękach mediatora
Mediator od początku do końca kieruje procesem mediacji. Mediator:
wprowadza reguły i pilnuje ich przestrzegania
uzgadnia ze stronami cele, które mają być osiągnięte,
ustala porządek sesji,
sprawdza czy wszystko co zostało objęte kontraktem zostało zrealizowane
Kierowanie procesem mediacji nie oznacza kierowania istotą sporu a jedynie przebiegiem procesu.
MIKRO
Mikrotechnki dzieli Barsky na 3 grupy (każda realizuje inne cele) tj. na techniki służące do:
Redukowania konfliktu
Techniki redukowania konfliktu dzielą się na:
Interwencje skierowane na podtrzymanie wartości własnej klientów-
nie dopuszczenie do stosowania przez partnerów ironii czy sarkastycznych uwag bądź stosowania ograniczeń np. zmuszania do milczenia. Jeśli takie zachowania mają miejsce to zdaniem mediatora jest oczyszczenie atmosfery, wycofanie ich, koncentrowanie małżonków na przyszłych planach, a nie na przeszłości.
Interwencje mające na celu wentylacje emocji-
Pozwolenie na sesje indywidualne czyli okazja na okazanie gniewu, złości itp. Czasem takie uzewnętrznienie negatywnych emocji jest niezbędne, aby ta osoba mogła zacząć słuchać partnera, myśleć o przyszłości, swoich potrzebach. Mediator interweniuje:
„ Masz prawo tak czuć, ale nie pozwól, aby te emocje wpłynęły na sposób myślenia o twoich interesach w przyszłości”. Sesja jest tajemnicą. Wg Fisher i Ury ta technika nazywana jest „wypuszczeniem pary.”
Interwencje dążące do przeformułowania pytania „pułapkowego”-
„ Czy nie uważasz, że zawsze byłam odpowiednio dobrą matką aby teraz decydować o losie naszych dzieci?” stosowana jest kiedy w pytaniu, któregoś z małżonków zawarte są niepotrzebne wątki powodujące wzrost napięcia. Mediator interweniuje w ten sposób, że pomaga przeformułować pytanie tak, aby usunąć z niego wszelkie niejasności i rodzące napięcie podteksty ( Barsky sugeruje, że można stosować techniki z terapii rodzin czyli np. gra z piłeczką czyli zadawać pytanie może ten który ma w rękach piłeczkę. Gdy pytanie jest „pułapkowe” wtedy piłka trafia do mediatora, który pomaga przeformułować).
Interwencje mające na celu stworzenie słownej strefy buforowej- kiedy napięcie wzrasta do takiej granicy, że nie są w stanie się komunikować, mediator interweniuje w ten sposób, że prosi osoby by zwracały się do siebie za pośrednictwem mediatora. Mediator pełni role bufora , przekaźnika informacji aż do momentu kiedy napięcie nie opadnie do takiego poziomu, że para będzie mogła się komunikować wprost. Technika ta jest stosowana, aby nie doprowadzać do eskalacji negatywnych emocji i zatrzymania nieudolnej komunikacji.
Niewerbalne interwencje mediatora- uczą porządku w przebiegu sesji oraz pomagają w uczeniu się wprowadzanych reguł. Mediator może np. podnosić rękę, aby zablokować oskarżanie się nawzajem lub patrzeć wymownie na zegarek-marnowanie czasu albo pochwalać kiwaniem głową etc.
Powyższe interwencje łączą się i przeplatają. Mają na celu neutralizację silnych negatywnych emocji poprzez ich antycypowanie, blokowanie lub konfrontowanie.
polepszania (usprawniania) komunikacji między małżonkami
Dzielimy je na:
Interwencje ukierunkowane na pozytywne wzmacnianie prawidłowo przebiegającej komunikacji
Mediator wychwyca momenty dobrej komunikacji i głośno pochwala, docenia. Tworzy to dobry klimat do kooperatywnych zachować zmierzających do kompromisu. Uświadamia to, że zrozumienie czyjegoś punktu widzenia nie jest równoznaczne z jego akceptacją.
Interwencje uruchamiające bezpośrednia komunikację między małżonkami
Polecenie by małżonkowie porozumiewali się wprost, nie poprzez mediatora. Technika ta jest stosowana przy deficycie ich wzajemnych komunikatów, a przy zdolności do komunikacji. Daje to możliwość głębszej eksploracji problemu oraz pozwala na wzrost poczucia odpowiedzialności małżonków za jakość komunikacji. Wzrasta motywacja do rozmowy a zmniejszają się tendencje ucieczkowe.
Interwencje pomagające w utrzymaniu atmosfery spokoju w czasie prowadzonej mediacji
Ingerencje w wypowiedzi małżonków w których odczuwalna jest np. złość. Emocje takie jak gniew czy złość są naturalne i mogą się pojawić ( „ weź sobie ten diabelny samochód”), ale ważne jest aby nie zaburzały procesu mediacji ( „spróbujmy odzielić uczucia żony od wysuniętej przez nią propozycji”).
Interwencje wykorzystujące jedną z technik psychodrama tycznych, tzw. „odwrócenie ról”
Propozycja, aby małżonkowie zamienili się rolami i dalsza cześć rozmowy poprowadzili wcielając się w postać partnera i argumentując z jego pozycji. Zmusza to do zajęcia pozycji partnera, zobaczenia sytuacji jego oczami. Daje to możliwość zbliżenia się do porozumienia. Po scence mogą się wymienić informacjami co do trafności oglądu sytuacji, co pomagało a co przeszkadzało odgrywać role partnera.
Po opisie powyższych technik znowu znajduje się opis tego, że można umówić się na indywidualne spotkania tylko trzeba o nich powiadomić partnera, żeby nie poczuł, że mediator wchodzi w koalicję. Na takich spotkaniach łatwiej mówić o uczuciach, emocjach, oczekiwaniach co może przyspieszyć proces mediacji.
klaryfikacji obszarów zgody
W ich skład wchodzą interwencje takie jak:
Poszukiwanie informacji, które pozwalają na podjęcie dyskusji nad określona kwestia sporną
(Wg Barskiego- „subtelne tropienie”)
Polega na rozeznaniu się przez mediatora (poprzez wywołanie odpowiedniej dyskusji) jak ważna jest dla obojga dana kwestia, a następnie proponowanie dyskusji nad rozwiązaniem.
Rozdzielanie kwestii, które niepotrzebnie są łączone, powodują niemożność porozumienia się.
Pozwala na ujawnienie bezspornych punktów oraz tego jak wielki jest obszar niezgody. Mediator proponuje, aby o każdym problemie rozmawiać osobno, można (Ury) sporządzić listę spraw od najważniejszej do najmniej ważnej.
Dzielenie konflikt na części
Próba podzielania problemu na mniejsze części, może bardziej rozwiązywalne fragmenty(od ogółu do szczegółu). Polityka małych kroków.
Podejmowanie decyzji w zakresie dwóch spraw, które mediator proponuje, by omawiać łącznie
Stosowana gdy wprowadzono poprzednią techniką podział na mniejsze fragmenty, a i tak nie uzyskano zgody. Wygląda to tak, że np. mąż podejmie decyzję co do jednego punktu, a żona co do drugiego. Ważne jest, że przedtem musi dojść do jasnego sklasyfikowania problemów.
Ta grupa technik pozwala na osiągnięcie porozumienia dzięki rozumieniu i precyzowaniu kwestii spornych. Sprzyja realizacji zadania mediacji aby nie atakować siebie ale problem.
Fisher i Ury opisują jeszcze jedna technikę- zwaną procedura jednego testu.
Moje uwagi
Powyższe opracowanie jest z tekstu Przybyła H. Mediacja małżeńska w sprawach rozwodowych, jest tam jeszcze rozdzialik o zadaniach mediatora myślę, że warto zajrzeć chociaż nie ma takiego sprecyzowanego zagadnienia, ale sądzę, że to będzie także ważne. Zadania znajduja się także na s. 6 tego drugiego tekstu autorstwa dr H. P-B
Nie będę tego opisywać bo nie jest to tematem zagadnienia, ale myślę, że warto zerknąć.
Mediacja rodzinna a terapia rodzinna - różnice
Mediacja nie jest terapią. Terapia realizuje cele bardziej długoterminowe. Może być nastawiona poznawczo na osiągnięcie wglądu, poszerzenie pola świadomości w zakresie przyczyn trudności, (dokonanie zmian w sobie w małżeństwie, systemie rodzinnym) dzięki czemu klient będzie mógł kontrolować siebie i wpływać na otaczający go świat. W interwencji terapeuty może też chodzić o doprowadzenie do trwałej zmiany w zachowaniu klienta bez konieczności osiągania wglądu.
Ludzie przychodzą do terapeuty po to aby się zmienić, aby to co nie jest satysfakcjonujące w ich życiu uległo zmianie.
Terapeuci często pełnią role trzeciej strony w konflikcie rodzinnym z racji wykonywanego zawodu. Terapeuci pełniący rolę mediatora mogą zatrącić granicę pomiędzy tymi dwoma rodzajami interwencji. Przykładowo, po osiągnięciu przez strony porozumienia terapeuci mogą chcieć wprowadzać zmiany na poziomie indywidualnym, relacyjnym (w diadzie) lub systemowym, w obrębie rodziny. Może też się zdarzyć, że zechcą przekształcić proces mediacyjny w terapeutyczny, aby wywołać zmianę w klientach.
Terapia nastawiona jest na osiągnięcie celu poprzez zmianę w kliencie, a mediator towarzysząc stronom ma wpływać na redukcję konfliktu i usprawnienie komunikacji, dzięki czemu ma ułatwiać proces porozumiewania się (może się wydawać, że zadanie mediatora jest skromniejsze).
W mediacji ważna jest diagnoza nieefektywnych form rozwiązywania konfliktów małżeńskich np. nadmierne łagodzenia, wycofanie, zastraszanie itp. Podczas tego procesu wybiera się strategie umożliwiające porozumiewanie się pomimo braku wglądu we własne mechanizmy funkcjonowania psychologicznego.