Filozofowie:

TALES Z MILETU

Tales z Miletu (ok. 627 - ok. 546 p.n.e.) jest określany jako astronom, technik, kupiec, matematyk, meteorolog, polityk, teolog a przede wszystkim filozof. Istnieje wiele sprzeczności co do jego pochodzenia; miał być on Żydem, Fenicjaninem lub też Grekiem. Prawdopodobnie jego sława i dokonania wywołały zazdrość tych narodowości i z tego też powodu istnieją różne zapiski historyczne o jego rodowodzie.

Tales założył jońską szkołę filozofii przyrody, był aktywny politycznie i gospodarczo szczególnie w stosunku do Babilonu, Egiptu i Fenicji. Kraje te były przez niego często odwiedzane. Jako jedne z najbardziej rozwiniętych ówcześnie krajów, pozwoliły mędrcowi z Miletu na korzystanie z ich dorobku naukowego, między innymi z zakresu matematyki i astronomii.

Najgłośniej, w karierze naukowej Talesa podczas jego podróży odbiło się przepowiedzenie przez niego zaćmienia słońca opisane przez Herodota. Sprawa ta jest o tyle niejasna, że przewidzenie zaćmienia słońca bez jakiejkolwiek znajomości budowy kosmosu (Tales nie wiedział nawet, że Ziemia ma kształt kulisty!) jest niemożliwe. Wyjaśnia się to po prostu trafem uczonego.

W karierze naukowej Talesa najważniejsze były odkrycia matematyczne. Jednym z nich było właściwie wprowadzenie do Grecji geometrii na podstawie tego, czego nauczył się w Egipcie.

Rewolucja w geometrii autorstwa Talesa spowodowana była sformułowaniem twierdzeń:
- o przepołowieniu koła przez średnicę
- o równości dwóch kątów przy podstawie trójkąta równobocznego
- o tworzeniu kątów prostych przez dwie przecinające się proste
- kąt wpisany w półkole jest kątem prostym
- o możliwości określeniu trójkąta przy podanej podstawie i kątach przy niej

Twierdzenie ostatnie było używane w czasach pierwszego filozofa m. in. do pomiaru odległości okrętów na morzu jak również do pomiaru wysokości budynków (np. piramid).

Historia czwartego w. w. twierdzenia jest powiązana z wierzeniami mędrca, gdyż, jak pisał Diogenes, Tales wpisywał trójkąt prostokątny w koło zanim złożył bogom ofiarę.

EMPEDOKLES Z AGRYGENTU ( 490 - 430 )

Empedokles urodził się w 490 roku p.n.e. na Sycylii w Agrygencie, najbogatszym wówczas mieście. Był lekarzem, kapłanem, poetą i filozofem, co czyniło z niego postać naprawdę wyjątkową. Jako, że potrafił “czynić cuda”, co często robił przed wielbiącą go publicznością, sam uważał się za niemalże boską istotę. Jego cuda polegały jednak głównie na umiejętnym wykorzystaniu zjawisk fizycznych, przyrodniczych i zaprzęganiem do działania techniki. Umarł na wygnaniu w 430 r. p.n.e. utraciwszy wcześniej łaskę i przychylność tłumów.

P O G L Ą D Y E M P E D O K L E S A
Kontynuując myśl poprzedników Empedokles również poszukiwał podstawowego składnika wszechświata. O ile u Talesa, była nim woda, u Anakymenesa powietrze, u Heraklita ogień, a u Ksenofanesa ziemia, Empedokles nie zadowolił się wybraniem jednego z owych składników. Jego zdaniem potrzebne są wszystkie cztery stany skupienia materii. Owe cztery rodzaje materii nazwał Empedokles korzeniami wszechrzeczy lub “pierwiastkami” i “żywiołami”. Z tych właśnie pierwiastków, poprzez łączenie się i mieszanie powstają wszystkie rzeczy we wszechświecie.

Empedokles był pierwszym, który spytał dlaczego dokonują się zmiany we wszechświecie ?. Dlaczego owe cztery podstawowe pierwiaski łączą się i rozłączają ? Powodem jest działanie dwóch sił “miłości” i “niezgody”.

Eupedoklejski obraz świata wiec to cztery żywioły poruszane przez dwie siły. Próbując przedstawić dzieje świata Empedokles twierdził, że można wyróżnić w nich cztery okresy :

1. stan pierwotny - czyli okres gdy nie działają żadne siły zaś żywioły pozostają nieporuszone w doskonałym porządku
2. okres działania jednej z sił “niezgody” który prowadzi do trzeciego stanu
3. stan totalnego chaosu, kiedy wszystkie żywioły są pomieszane.
4. okres działania drugiej z sił “miłości” która uporządkowuje żywioły łącząc podobne z podobnym tworząc pełną harmonię.

Poza kosmologia Eupedokles zajmował się także biologią. W ciekawy sposób wyobrażał on sobie np. powstawanie istot na ziemi. Jego zdaniem wszystkie powstały na zasadzie przypadku. To przypadek sprawił, że połączyły się wszystkie członki tworząc żywą istotę. Te, których członki były niekompletne szybko jednak wyginęły i pozostały tylko te, doskonalsze, których obecność zaobserwować można aktualnie w przyrodzie. Twierdził również, że pierwsze były rośliny, a potem dopiero zwierzęta i na końcu ludzie jako organizmy bardziej zrobione. Stworzył tym samym swoistą teorię ewolucji i doboru naturalnego.

Teoria Poznania (epistemologia)

Jeżeli chodzi o epistemologię to Eupedokles uważał, że w naszych zmysłach musi być coś z czterech żywiołów. Nie mogli byśmy postrzegać wody gdyby nasz narząd wzroku nie składał się również z wody. Dowodził tego założeniem, że podobne zawsze ciągnie do podobnego. Jego zdaniem poznajemy jedynie za przez bezpośredniego kontaktu z przedmiotem. Twierdził, iż byśmy mogli zobaczyć jakąś rzecz to zarówno z oczu jak i z owej rzeczy muszą oddziałać się “wypływy”. Fakt, że niektóre rzeczy możemy zobaczyć, a innych nie tłumaczył tym, iż wypływy owe dostają się do oka i wydostają z niego poprzez pory. Jeśli kształt porów oka jest odpowiedni kształtowi wypływów z danego przedmiotu możemy ów przedmiot zobaczyć. Jeśli nie, to pozostaje on przed nami ukryty i niepodobna go poznać.

Poprzez te i inne koncepcje z dziedziny chemii, biologii oraz fizjologii i medycyny uznany być może za tego, który miał spory wkład w późniejszy rozwój nauki. Jego pomysły choć często niedorzeczne w dużej części zostały wykorzystane przez jego następców.

PARMENIDES Z ELEI

Parmenides z Elei (ok. 540-ok. 470 p.n.e.), filozof grecki współczesny Heraklitowi. Założyciel szkoły elejskiej zwanej szkołą Parmenidesa.

Był twórcą: 1) teorii jedności i niezmienności bytu, 2) poglądu o nierozerwalności bytu i myśli, 3) zasady odróżniania myśli od postrzegania, 4) dedukcyjnej, dialektycznej metody filozofowania.

Zgodnie z jego naczelną tezą, świat składa się z mnogości rzeczy, w której tkwi antagonizm pomiędzy trwałością i zmiennością. O niczym w przyrodzie nie można rzec, że jest, lecz tylko, że się staje.

Poglądy Parmenidesa stały się zaczątkiem dualizmu, którego w filozofii Heraklita nie było. Parmenides przyjmował tożsamość myśli i bytu. Odróżniał myśl od postrzeżenia, w ten sposób dokonał niemal jednocześnie z Heraklitem, choć różnego w skutkach, rozróżnienia poznania zmysłowego i myślowego.

Teoria Parmenidesa wywarła poważny wpływ na filozofię Platona.

HERAKLIT Z EFEZU (540 p.n.e.-480 p.n.e)

Nazywano Heraklita płaczącym filozofem, jako że ubolewał nad ludzką głupotą. Nazywano go także ciemnym, ponieważ styl jego dzieł był dwuznaczny i niejasny. Porównuje się go nawet do wyroczni sybilińskiej, dzięki czemu stanowi często źródło inspiracji poetów. Bo i jego styl był poetycki, symboliczny i niezrozumiały dla zwykłego czytelnika. Zachowało się tylko 130 fragmentów z jego jedynego znanego dzieła “O naturze” (czasami “O przyrodzie”). Porusza w nim Heraklit kwestie kosmologiczne, polityczne i teologiczne, a więc rozszerza zakres filozofii w porównaniu do swoich poprzedników.

Postrzega się go często przez pryzmat dwóch najsłynniejszych cytatów: “wszystko płynie” i “nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki”. Jest to jednak tylko niewielka część tego, co wniósł do filozofii i do naszego patrzenia na świat.

Wyrażenie zmienności przez ogień

Zacznijmy od początku, czyli od metafizyki - uważa się, że Heraklit, podobnie jak filozofowie przyrody, przedstawiciele doktryny jońskiej, szukał “arche”, początku wszechrzeczy. Większość ludzi spłyca jego filozofię, podając znaleziony przez niego pierwiastek (“żywioł”). Jako że pisał o ogniu, uważają oni, że miał na myśli ogień zwykły, materialny; ja bym stwierdził, że wykorzystał go tylko jako metaforę. Dzięki takiej prostej i banalnej przenośni mógł przekazać swoje myśli i idee innym. Alegoria ta wygląda następująco, właściwie jest bardzo podobna do tego, czego uczono nas w szkole o obiegu wody w przyrodzie, tylko tutaj głównym aktorem został ogień. To on zstępuje z górnych siedzib, zamieniając się w powietrze, ono, opadając, skrapla się w wodę i wsiąka w ziemię, która paruje i cały cykl zaczyna się od nowa tylko, że w drugą stronę.

Heraklit pisał, że “droga w dół i górę jest jedna”. Wątpię, aby naprawdę uważał, że to ogień tak przemieszczał się w przyrodzie i był podstawowym pierwiastkiem. Na podstawie tej metafory chciał po prostu wyrazić zmienność świata. Ogień stanowi najbardziej zmiennym i ulotnym pierwiastkiem, jaki znali starożytni Grecy. Droga jest tylko jedna, są kierunki w dół i w górę. Przeciwieństwa przechodzą w siebie, cały czas się zmieniają. Heraklit znalazł cechę świata, którą była zmienność.

Wariabilizm

Heraklitowi przypisuje się stworzenie “wariabilizmu”, teorii powszechnej zmienności. Prawdą jest, że mawiał “nie ma bytu, jest tylko stawanie się”. Jednak zauważył, że jeżeli przypisał światu cechę `zmienność' i jest to stała cecha, to świat jest w pewnym sensie stały. Głosił on teorie o braku początku i braku końca świata, o wiecznej przemianie. ”Wszechświata nie stworzył żaden bóg ani żaden człowiek, lecz był on zawsze, jest i będzie zawsze żywym ogniem”. Jednak ten wariabilizm obłożony był pewnymi regułami, jest tylko jedna droga, przez którą rzeczy mogą się zmieniać, wszystkim rządzą pewne zasady. Co prawda każdy punkt na kole może być jego początkiem i końcem, a tych punktów może być nieskończenie wiele, ale one istnieją. W jego filozofii świat jawi się nam jako zamknięty krąg, w przyrodzie nic nie ginie i ilość materii jest stała i niezmienna.

Myśl o rozumności świata - druga wielka myśl filozofa z Efezu

I tak właśnie Heraklit wyszedł do Logosu. Jednak zanim jeszcze o tym powiem, trzeba rozważyć kwestię relatywizmu, który rodzi się z wariabilizmu. Czy na pewno, jeżeli coś może być i takie, i nie takie, to znaczy, że nie ma stałych i pewnych własności? W nieustannym przepływie między przeciwnościami zacierają się granice, są tylko ciągłe przejścia. Tak więc dzień i noc są tym samym, także młodość i starość oraz życie i śmierć. Pisał on o tym, że wojna “jest ojcem i królem wszechrzeczy”, ale rozum rządzący światem sprawia, że “rozbieżne czynniki łączą się i powstaje z nich najpiękniejsza harmonia”. Nie wszyscy mają możliwość zobaczenia tej harmonii, ujrzenie Logosu jest przywilejem, ten podział ujawnia się z dużą mocą w etyce Heraklita, jednak “harmonia ukryta wyższa jest od widocznej”.

Logos - rozum przyrody, rozum wszechświata. Stały porządek rzeczy, dokonywania się zmian. Heraklit nie bał się sprzeczności, które inni widzieli w jego filozofii. Dlaczego nie możemy pojąć, że nasz świat jest stały w swojej ciągłej zmianie. Tutaj też te przeciwieństwa przechodzą w siebie i może zatrzeć się pewna granica. Jedno prawo rządzi wszystkim, światem i człowiekiem po równo. Człowiekiem rządzi rozum, więc można powiedzieć, że i światem rządzi rozum. My także się ciągle zmieniamy i kreujemy na nowo. Heraklit tak jakby stawiał rozum na piedestale, jako siłę, w której człowiek ma tylko swój udział.

Pierwszy filozof według dzisiejszych definicji

Dwie najważniejsze myśli Heraklita to zmienność i rozumność świata, pozornie ze sobą sprzeczne, ale czy na pewno? Heraklit doszedł do tego wszystkiego, nie tylko obserwując świat, ale zaglądając wewnątrz samego siebie. Był pierwszym filozofem, który rozmyślał nad sobą. On to także jako pierwszy, zamiast tylko tworzyć swoje teorie, zaczął krytykować inne poglądy filozoficzne.

Teorie epistemologiczne i etyczne

Heraklit był także pierwszym filozofem humanistą, jako pierwszy spisał spostrzeżenia epistemologiczne i etyczne. Zastanawiał się nad swoją pracą, uświadamiał sobie środki i cele; w porównaniu z nim wcześniejsi filozofowie wydają się naiwni. Jest on twórcą najstarszej znanej krytyki poznania zmysłowego: “Złymi świadkami są oczy i uszy ludziom, którzy mają duszę barbarzyńców”.

W jego rozważania etycznych widać kult jednostki. Znał dwa typy moralności: moralność tłumu i moralność mędrca. Tłum przedkłada zdrowie nad chorobę, ciepło nad zimno, a radość nad smutek. I skarży się, gdy jest chory, odczuwa zimno i smutek. Mędrzec zaś zna potrzebę istnienia przeciwieństw i widzi także rozum, który się nad nimi rozciąga i panuje. Mędrzec czuje zmienność świata i stojącą nad nim Logos. Heraklit wprowadził w tym rozróżnieniu jeden z pierwszych kultów jednostki, odróżnienie pojedynczych wybitnych indywidualności od mas. “Jeden wart tyle, co dziesięć tysięcy, jeśli jest najlepszy” - zdanie to, jak i cała etyka stworzona przez filozofa z Efezu, była inspiracją między innymi dla Thomasa Carlyle'a i Fryderyka Nietzschego.

Wpływ

Oprócz tego, że myśli Heraklita stanowiły natchnienie dla filozofii gloryfikujących wybitne jednostki, oddziaływały one także na następne generacje filozofów i w efekcie nawet na stan naszego dzisiejszego pojmowania świata. Głównym spadkobiercą filozofa z Efezu był jego kontynuator Kratylos, który jednak zradykalizował Heraklitańskie idee w kierunku skrajnego wariabilizmu, stąd też częste błędy w interpretacji filozofii samego Heraklita. Platon był słuchaczem Kratylosa i do swoich koncepcji filozoficznych, ale tylko dotyczących świata rzeczywistego, nie dotyczyło to Platońskich idei, przyjął wariabilizm. Relatywizm i zainteresowania humanistyczne przejęli po nim sofiści, natomiast stoicy zainteresowali się logosem i pojęciem harmonii świata.

DEMOKRYT Z ABDERY

Żył w latach ok. 460-350 r. p.n.e., filozof grecki, zajmował się fizyką, medycyną, matematyką, architekturą, etyką. Żadne z jego dzieł nie przetrwało w całości, zachowały się jedynie niewielkie fragmenty. Jego myśli kontynuowali Lukrecjusz i Epikur. W wiekach późniejszych- Galileusz i Giordano Bruno. Uważany za twórcę atomizmu (pogląd, wg którego wszelkie całości (układy złożone) dadzą się wyjaśnić przez prawa i twierdzenia dotyczące ich elementów składowych). Pierwotne znaczenie słowa "atom" oznaczało nie tylko najmniejszą i niepodzielną cząstkę substancji, lecz również jednostkę ludzką. Nic w świecie nie dzieje się przypadkowo. Atomy poruszają się po wyznaczonych torach, zderzając się i łącząc tworzą mniej lub bardziej trwałe struktury. Przypadek jest wynikiem niewiedzy.

Demokryt uważa, że są rodzaje poznania:

-poznanie rozumowe -prawdziwe

-zmysłowe, poznanie fałszywe

Teoria atomizmu:

W rzeczach istnieje atom i próżnia, reszta wynika z błędnego mniemania. W codziennych czynnościach zalecał kierować się rozumem, widząc w nim "nieśmiertelne rozkosze". Zmysłowo postrzegane rzeczy takie jak zapach, barwa, temperatura, nie istnieją naprawdę, są one tylko wynikiem tego, w jaki sposób je postrzegamy

System stworzony przez Demokryta był więc racjonalistyczny, materialistyczny i laicki.
Nauki Demokryta przetrwały wieki. Boecjusz określił Demokryta mianem "Arystotelesa przed Arystotelesem".

SOKRATES

Sokrates (469-399 p.n.e.), filozof grecki. Źródłem wiedzy o życiu i poglądach Sokratesa są Dialogi jego ucznia Platona oraz pisma Ksenofonta.

W etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań (nie prowadził w ogóle dociekań ontologicznych), stał na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś jest warunkiem dobra i szczęścia. Twierdził, w przeciwieństwie do sofistów, że istnieje powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w Delfach obwieściła, że jest on najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uważał, iż "wie, że nic nie wie".

Stosował dwie metody:

- elenktyczną, polegającą na zbijaniu w dyskusji też przeciwnika poprzez doprowadzanie jego wywodów do absurdu,

- majeutyczną (jak twierdził, odziedziczył ją po matce, która była położną) - uważał, że sam niczego nie wie, ale dyskutując pozwala, aby w rozmówcy "narodziła się" wiedza, co jest możliwe, ponieważ każdy człowiek ma w swym umyśle wiedzę wrodzoną (natywizm, racjonalizm genetyczny) i przez odpowiednie pytania można ją z niego wydobyć.

Sokrates pierwszy zastosował rozumowanie indukcyjne, a także ustalił warunki metodologiczne definicji. Naraziwszy się niektórym Ateńczykom, został oskarżony o bezbożność i chociaż w mowie obrończej udowodnił swą niewinność, skazano go na śmierć przez wypicie cykuty. Nie skorzystał z możliwości przygotowanej ucieczki, lecz, powołując się na powagę praw ateńskich, zażył truciznę. Dyskutował do końca z uczniami, uzasadniając koncepcję nieśmiertelności duszy.

PLATON

Platon (ok. 427-347 p.n.e), filozof grecki. Zainteresowania filozoficzne zawdzięczał dziewięcioletniemu obcowaniu z Sokratesem. Po jego śmierci odbył liczne podróże. Przebywał w Megarze, Kyrene, w Egipcie i Azji Mniejszej, w Italii i na Sycylii. Podczas podróży poznał wiele poglądów, w tym doktryny orfickie i pitagorejskie o wędrówce duszy, o uwięzieniu duszy w ciele, o dążności do najwyższej idei dobra.

W 389 p.n.e., po powrocie do Aten, w gaju poświęconym Akademosowi założył szkołę, którą kierował przez 42 lata. Była ona zorganizowana na wzór pitagorejski i miała zarówno charakter naukowy, jak i religijny.

Platon rozwinął naukę o:

1) ideach, o ich charakterze, relacjach pomiędzy ideami a rzeczami, o ich naturze.
2) duszy, jej funkcjach biologicznych, poznawczych, religijnych, o zależnościach między duszą i ciałem.
3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu - boskim budowniczym świata, naturze i materii.
4) poznaniu (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania.
5) filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach.
6) cnotach, czyli etykę, w tym: o istocie cnót i ich strukturze, o miłości.
7) państwie.
8) pięknie, sztuce, twórczości, czyli estetykę.

Platon ukształtował system filozoficzny, którego istotą było:
1) w ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny.
2) w psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jako byt niższy jest zależne od niej.
3) w teorii poznania: twierdzenie, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona, i wiedza zmysłowa, niepewna i złudna.
4) w metodologii: przyjęcie metody dialektycznej i podporządkowanie jej metody empirycznej.
5) w etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne powinny być traktowane jako środki do niego wiodące.

Platon był finalistą w pojmowaniu przyrody. Pionierem logiki, teorii państwa i prawa. W założonej przez niego szkole rozwijały się: filozofia, matematyka, astronomia, logika, medycyna. Została zamknięta przez cesarza Justyniana w 529 n.e.

Do najważniejszych pism w dorobku Platona należą: Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, Protagoras, Gorgiasz, Menon, Fajdros, Fedon, Uczta, Teajtet, Państwo, Parmenides, Sofista, Fileb, Timajos, Prawa.

ARYSTOTELES

Arystoteles (384-322 p.n.e.), filozof grecki. Pochodził ze Stagiry, stąd zwany bywa Stagirytą. Ok. 366-347 p.n.e. kształcił się w Akademii Platońskiej. 343-340 p.n.e. przebywał na dworze macedońskim jako wychowawca Aleksandra III Wielkiego, później w Stagirze. 335 p.n.e. powrócił do Aten, gdzie założył szkołę filozoficzną: Likejon. 323 p.n.e. zagrożony przez stronnictwo antymacedońskie schronił się w Chalcynie; spędził tu resztę życia. Początkowo zwolennik Platona, wykształcił szybko zręby własnej doktryny.

Przeczył istnieniu jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej - źródeł poznania upatrywał w postrzeżeniach, na podstawie których drogą abstrakcji umysł buduje pojęcia, tzn. wydobywa to, co w rzeczach ogólne. Opracował teorię pojęć i sądów, zwłaszcza zasady sylogizmu (sylogistyka Arystotelesa), tworząc podstawy logiki. Filozofię podzielił na:

- praktyczną, tj. etykę i politykę,

-teoretyczną, czyli fizykę, matematykę i "filozofię pierwszą", zwaną później metafizyką, na polu której jego dokonania okazały się szczególnie doniosłe.

Odrzuciwszy naukę o ideach, stwierdził, że istnieją tylko konkretne rzeczy jednostkowe, stanowiące samodzielne bytowo substancje, różne od niesamoistnych przypadłości.

W substancji wyodrębnił :

-formę: to, co mieści się w definicji danej rzeczy, a więc jej istotę,

-materię: to, co poza nią wykracza (hylemorfizm);

stworzył pojęcie absolutnie nieuformowanej i odwiecznej materii pierwszej, stanowiącej podłoże wszystkiego.

Jest autorem klasycznej formuły teorii przyczynowości; obok formy i materii, traktowanych jako przyczyny wewnętrzne: formalna i materialna, wydzielił 2 przyczyny zewnętrzne: sprawczą

-celową,

czyli to, dzięki czemu, i to, ze względu na co coś zaistniało.

Rzeczywistość ujmował w sposób dynamiczny; służyła temu teoria aktu i możności oraz entelechii jako zasady stawania się danego bytu. Teza: iż ruch, który dokonuje się w istniejącym odwiecznie świecie, miał początek, doprowadziła go do koncepcji pierwszego poruszyciela, stanowiącego też cel owego ruchu - czyli transcendentnego Boga.

Wyodrębnił 3 rodzaje duszy, traktowanej zawsze jako forma i energia ciała organicznego:

-duszę roślinną,

-zwierzęcą

- właściwą jedynie człowiekowi - myślącą;

przeprowadził podział rozumu (funkcji duszy myślącej) na bierny i czynny. W etyce propagował zasadę środka, tj. unikanie skrajności;

eudajmonizm- cel ludzkiego działania to dobro i szczęście

Arystoteles należy do najwybitniejszych postaci w dziejach filozofii (w średniowieczu zw. go po prostu Filozofem). Jego pisma uporządkował i skatalogował ok. 70 p.n.e. Andronikos z Rodos. Do ważniejszych należą (w nawiasach daty wyd. pol.): Kategorie i Hermeneutyka (1975), Topiki (1978), Metafizyka (1983), Fizyka (1968), O niebie (1980), O duszy (1972), Etyka nikomachejska (1956), Polityka (1953), Poetyka (1887, nowe tłum. 1983), Zachęta do filozofii (1988).

PROTAGORAS Z ABDERY

Protagoras z Abdery (ok. 480-410 p.n.e.), filozof grecki, jeden z czołowych sofistów. Dokonał przewrotu w myśli filozoficznej, kierując ją od kosmologii ku zagadnieniom antropologii. W latach dojrzałych przebywał w Atenach, należał do grona przyjaciół Peryklesa.

Napisał Rozprawę polemiczną o prawdzie i bycie, poza tym był autorem prac gramatycznych, etyczno-społecznych, technicznych oraz dzieła O bogach, które stało się przyczyną wytoczonego mu procesu i spowodowało jego ucieczkę z Aten i śmierć w czasie podróży na Sycylię.

Protagoras z Abdery był inicjatorem minimalistycznej teorii poznania, zwolennikiem sensualizmu i relatywizmu. Twierdził, że poznanie jest względne, skoro opiera się na postrzeżeniach, gdyż postrzeżenia tej samej rzeczy bywają różne u różnych osób.

Uznając różnorodność zjawisk podkreślał, że także różnorodna i względna jest rzeczywistość. Konsekwencją relatywizmu poznawczego stał się rozwijany przez niego praktycyzm i konwencjonalizm. Protagoras z Abdery był też twórcą początków estetyki, głównie teorii poezji. Pozostawił po sobie wielu uczniów, w tym: Kseniadesa z Koryntu i Eutydema z Chios.

NURTY FILOZOFICZNE:

Filozofia Hellenistyczna:

-stoicyzm

-epikureizm

-sceptycyzm

STOICYZM:

Założycielem szkoły stoików był Zenon z Kition. Stoicy przyjęli koncepcję, wg której wszystko co istnieje ma naturę materialistyczną. Oznacza to, że nie ma niczego co by nie było materialne. Wg stoików świat jest ożywiony, boski i doskonały. W ten sposób przyjęto monistyczną koncepcję świata, która polegała na tym, że wszystko składa się z jednego budulca i tworzywa. Tym tworzywem jest materia.

Stoicy zerwali z koncepcją prezentowaną dotychczas przez Arystotelesa i Platona, która była koncepcją dualistyczną. Wg dualistów istnieją dwie rzeczywistości: materialna i duchowa. Zatem mówimy o istnieniu Boga, duszy nieśmiertelnej, a także świata materialnego. W monistycznej koncepcji jest tylko miejsce na jedną rzeczywistość, albo duchową albo materialną. Wg stoików istnieje tylko jeden materialny byt ponieważ dusza również jest cielesna i materialna choć zbudowana z nieco subtelniejszej materii. Ciała nie są bytami prostymi ponieważ składają się z dwóch pierwiastków: biernego i czynnego (jest to nawiązanie do Arystotelesowskiej koncepcji materii).

Pierwiastkiem biernym jest materia natomiast czynnym jest tzw. pneuma. Stanowi ona również pewną subtelną formę materii, którą porównywano do ciepłego powietrza lub do tchnienia. Pneuma jest czynnikiem kształtującym i przenikającym świat. We wszystkich bytach jest ona taka sama, jedynie rózne jest jej nasycenie. Pneuma staje się więc źródłem ruchu w życiu, które są obecne w samym świecie. Wg stoików w istniejącym świecie istnieją siły dynamiczne, których źródłem jest tzw. Ruch toniczny. Jego intensywność zależy od stanu pneumy. Stoicy byli także zwolennikami skrajnego determinizmu. Wg nich wszystko co się dzieje w świecie ma swoje nie ubłagane przyczyny. Stanowi je boska pneuma, która nadaje światu określony proces przetwarzania.

W determinizmie widać działanie rozumowe i celowe. Dzięki niemu w świecie wszystko dokonuje się w sposób uporządkowany, celowy i rozumowy, gdyż rozum przenika świat, przemienia go i nim kieruje. Konsekwencją takiego sposobu myślenia był pogląd głoszący tzw. panteizm (świat jest Bogiem). Wg tej koncepcji istniejący świat jest jedynym, wielkim, żywym i nieograniczonym organizmem. Jest on nieskończony, a bóstwo istnieje w tym świecie.

Stoicy przyjęli tzw. teorię wielkiego powrotu. Uważali, że cały świat przechodzi przez pewne etapy i cykle. Każdy z nich zaczyna się i kończy wielkim ogniem. Nazywa się to zjawisko pożarem świata. Po przejściu tego pożaru wszystko powstaje od początku aby znów zginąć w wielkim ogniu. Celem tych przemian jest powstanie jak najdoskonalszych istot rozumnych, a więc bogów i ludzi. Wg tej koncepcji dusze ludzkie są cielesne ale ruch toniczny wytwarza w nich wysokie napięcie i dlatego są trwalsze od ciała. Stoicy byli zwolennikami skrajnego determinizmu, który dotyczył też działania człowieka.

Wg tej teorii ludzkim życiem kieruje bezwzględne przeznaczenie. Stoicy proponowali życie zgodne z naturą. Wg nich najważniejszą rolę w życiu etycznym człowieka spełnia cnota. Nie podlega ona stopniowaniu, gdyż jest jedna. Poza cnotą wszystko inne jest dla człowieka obojętne. Brak cnoty powoduje nieszczęście. W związku z tym stoicy uważali, że wszystko z wyjątkiem cnoty powinno być dla człowieka obojętne. Był to tzw. Stan beznamiętności. Złem w życiu człowieka są tzw. Afekty czyli namiętności. Człowiek namiętny ulega emocjom, pożądliwości jest człowiekiem nieszczęśliwym. Wg stoików poznanie dokonuje się za pomocą zmysłów.

Człowiek szczęśliwy - to człowiek wyzwolony od pożądań i namiętności, kierujący się rozumem. Człowiek obojętny wobec cierpienia i wobec radosnych zdarzeń, zachowując stoicki spokój obroni się przed bólem. Recepta na szczęśliwe życie jest zachowanie równowagi ducha. Wyjście ostateczne to samobójstwo.

EPIKUREIZM:

Kolejną szkołą próbującą wskazać ludziom szczęście byli epikurejczycy. Szkołę tę założył Epikur żyjący na przełomie IV i III w p.n.e.

Wg niego największe szczęście spotyka człowieka, kiedy oddaje się przyjemnościom. Dotyczy to przyjemności ciała. Największym nieszczęściem dla człowieka jest cierpienie. Człowiek powinien posiadać radość życia dlatego, że ma tylko jedno życie, które bezpowrotnie przemija. Powinien zatem skorzystać z niego do granic możliwości.

Wg Epikura największą radością u człowieka powinny być przyjemności negatywne, czyli brak potrzeb. Wg Epikura szczęście polega na osiągnięciu cnoty, a cnota jest przyjemnością. Na równi z cnotą Epikur stawiał przyjaźń. Wg niego człowiek nie może czuć się szczęśliwy i bezpieczny gdy nie ma przyjaciół.

Epikurejczycy przyjmowali, że nieodłącznym elementem materii jest ruch. On powoduje wszelkie zmiany jakie dokonują się w świecie. Dla uspokojenia sumień swoich wszelkich cierpień twierdził, że bogowie są, żyją wiecznie, są szczęśliwi ale zupełnie nie interesują się człowiekiem. Wg niego dusza ludzka umiera wraz z ciałem. Stąd też nie może być żadnej odpowiedzialności za popełnione czyny gdyż człowiek ginie bezpowrotnie i przestaje istnieć.
Natomiast śmierć „nie dotyka nas ani trochę, gdyż dopóki jesteśmy i żyjemy nie ma śmierci, a gdy śmierć przyjdzie nie ma nas.”

Epikureizm był zdecydowanie bardziej umiarkowany, wyznawcy tego nurtu wręcz gotowi byli zrezygnować z przyjemności dlatego, by nie poznać również goryczy cierpienia. Epikurejczycy są rozważni-, jeśli wyrzeczenie się uciech ma być zarazem ucieczką przed bólem - godzą się na to.

Epikur założył własną szkołę, a jej hasło widniało na frontonie bramy: „carpe diem”. Recepta na szczęście - wyzbyć się lęku przed śmiercią i przed bogami. Jesteśmy tylko dotąd, dopóki żyjemy, „Nic śmierci do nas”. Korzystajmy z życia, bo mija i więcej nie wraca.

PIRLON I SCEPTYCY
Początek szkole sceptyków dał Pirlon. Uważał on, że wszelkie poznanie w świecie jest niemożliwe, ponieważ: zawsze istnieje rozbieżność poglądów, dowodzenie jest nieskończone, posługujemy się zawsze nie dowiedzionymi przesłankami, musimy się więc oprzeć na względnych spostrzeżeniach.

Wg sceptyków ani indukcja ani dedukcja nie dają wiedzy pewnej i obiektywnej. Nie możemy więc poznać jakie są właściwości rzeczy, powinniśmy powstrzymywać się od sądów, a to da nam szczęście.

Takie sceptyczne pełne uprzedzenia podejście do wiedzy sprawiło, że tę wiedzę ograniczali, gdyż uważali, że nie można jej zdobyć. Trzeba zatem porzucić swoje starania.

CYNICYZM:

Filozofia cynicka to zespół poglądów właściwych grupie filozofów antycznej Grecji, powstały w V wieku p.n.e., a gasnący dopiero pod koniec starożytności. Starożytni cynicy greccy wywodzą swe poglądy od Sokratesa. Antystenes z Aten, którego zwykło się podawać za Diogenesem Laertiosem jako pierwszego z cyników, chociaż niektórzy badacze uważają to za kwestię sporną, był jego uczniem. Inni znani cynicy to legendarny Diogenes z Synopy, Krates z Teb i jego żona Hipparchia. Cynikiem był także wielki pisarz Lukian.

Nazwa szkoły wzięła się albo od gimnazjum Kynosarges w Atenach, gdzie nauczał Antystenes, albo od przezwiska psy (pies - grec. kynos) nadanego cynikom od właściwego im zwyczaju publicznego załatwiania wielu potrzeb, również fizjologicznych. Zwykłym Psem nazywano na przykład Antystenesa.

Filozofia cynikow jako filozofia zycia

Filozofia cyników była pierwszym systemem z całego szeregu greckich filozofii życia. Cynicy programowo odrzucali rozważanie zagadnień z teorii bytu i teorii poznania koncentrując się prawie wyłącznie na etyce. Dla cyników jedyną wartością godną analiz filozoficznych była cnota. Wszystko inne było im obojętne - łącznie z szeroko rozumianą wiedzą.

Według cyników jedynym prawdziwym dobrem i celem życia jest sama cnota, a wszystko inne powinno być dla człowieka całkowicie obojętne. Prowadziło to do wniosku, że wszystko poza cnotą jest całkowicie niepotrzebne, bo ona sama całkowicie wystarcza do osiągnięcia pełni szczęścia. Wszystko inne odciąga człowieka od prób osiągnięcia i zrozumienia prawdziwej cnoty i dlatego jest w istocie złem. Aby osiągnąć stan cnoty należy wobec tego całkowicie zobojętnieć na wszystko inne. Ostateczną konsekwencją takiego rozumowania stało się przyjęcie zasady, że stan doskonałej obojętności jest równoważny prawdziwej cnocie.

Obojętność ta była rozumiana przez cyników jako rodzaj całkowitej abnegacji swoich osobistych potrzeb. Bogaci cynicy przystępując do szkoły rozdawali majątek, a jedyna własność, jaką posiadali to chiton, kij oraz charakterystyczna dla nich torba wędrowca na drobne przedmioty. Żywili się oni czymkolwiek, pili zimną wodę, mieszkali w przygodnych schronieniach. Oprócz tego obojętność ta polegała na oderwaniu się i lekceważeniu tradycji, wszelkich struktur społecznych i powszechnie przyjętych obyczajów.

Z założeń tych zrodził się program życia „wedle natury”. Cynicy potępiali wszelkie formalne struktury społeczne i państwowe nawołując do ich bojkotowania. Głosili, że nie ma czegoś takiego jak „społeczeństwo” - są tylko indywidualni ludzie, z których każdy jest wart tyle samo niezależnie od tego, jakie miejsce zajmuje w hierarchii społecznej. Interesem i celem każdego człowieka powinno być indywidualne dążenie do osiągnięcia cnoty w rozumieniu cynickim, w którym to dążeniu uczestniczenie w życiu społecznym może tylko przeszkadzać.

Podzial cynizmu na dwie koncepcje filozoficzne, które później wielokrotnie przewijały się w historii filozofii. Były to:

• sensualizm - doktryna mówiąca, że istnieje tylko to co się poznaje zmysłami, a reszta to czyste spekulacje. Koncepcja ta powstała jako opozycja do teorii poznania zaproponowanej przez Platona, który uznawał wyższość poznania abstrakcyjnego i negował użyteczność poznania zmysłowego.

• realizm atomistyczny - przekonanie, że istnieją tylko poszczególne, jednostkowe byty materialne, które ludzie mają tendencje łączyć w pewne wspólne pojęcia, a następnie przypisywać tym pojęciom realne istnienie, zapominając, że są to konstrukcje wymyślone przez nich samych. Jak głosił Antystenes: są poszczególne stoły i krzesła, ale nie ma czegoś takiego jak sprzęty domowe; są poszczególne drzewa, ale nie ma lasu; są krople wody spadające z nieba, ale nie ma deszczu.

Filozofia cynizka wplynela na takie nurty filozoficzne jak: stoicyzm, epikureizm i sceptycyzm

JOŃSKA FILOZOFIA PRZYRODY:

Jońska filozofia przyrody (szkoła milezyjska, szkoła jońska) - archaiczny, naiwny grecki materializm żywiołowy zapoczątkowany przez Talesa z Miletu około VI-IV wieku p.n.e.; pierwsze niemitologiczne, racjonalne próby wyjaśnienia natury (physis), będące punktem wyjścia dla rozwoju filozofii i nauki europejskiej.

W ontologii(dział filozofii, który stara się odpowiadać na pytania o to z czego składa się Wszechświat i na jakich zasadach funkcjonuje w sensie jak najbardziej ogólnym, wychodzącym poza to co da się zbadać metodami nauk przyrodniczych) reprezentowali monizm materialistyczny(filozoficzny pogląd uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną: materialną (materializm, monizm materialistyczny), duchową (idealizm, monizm idealistyczny) lub materialno-duchową (panteizm); także doktryna filozoficzna, która jest oparta na jednej zasadzie lub kryterium.)

Świat ma jednorodną, materialną strukturę, jest zbiorem konkretnych ciał. Początkiem i zasadą świata, a zarazem właściwą naturą rzeczy jest przenikająca wszystko, wieczna pramateria (prasubstancja, prapierwiastek, pierwotny żywioł), która ulegając nieustannej przemianie - ożywia i różnicuje byt. Na tej zasadzie z jedności (pierwotnego żywiołu) powstaje różnorodność.

Badania filozoficzne polegały na poszukiwaniu początku-zasady (arche) natury

Tales - pramaterią jest woda; wysnuł ten wniosek na podstawie potocznych obserwacji, według których woda jest ośrodkiem życia, z wody wywodzi się życie, a dzięki temu, że zmienia stany skupienia - występuje w każdej formie

Anaksymander - apejron (abstrakcyjny bezkres, odpowiednik mitologicznego chaosu)

Anaksymenes - powietrze przenika wszystko wypełniając bezkres

Heraklit - osnową wszechświata jest ogień; jest on przejawem dynamicznej energii (panta rei)

Hylozoizm (hilozoizm) - atrybutem materii jest ruch, wszystko co jest - jest w ruchu, rozwija się, co jest objawem życia

-Panpsychizm - cała przyroda ma charakter dynamiczny i kreatywny, żyje, jest jednym wielkim organizmem.

-Koncepcja czasu cyklicznego - wszystko się powtarza

W gnoseologii - racjonalizm(Racjonalizm to filozofia zakładająca wyższość poznania umysłowego nad poznaniem zmysłowym)
Racjonalizm w sensie metody naukowej to ogólne podejście do zdobywania wiedzy polegające na porządkowaniu zasobów wiadomości według z góry ustalonego porządku.
Racjonalizm w potocznym znaczeniu to postawa polegająca na porządkowaniu i poddawaniu logicznej krytyce docierających do nas wiadomości i odrzucanie tych, które nie pasują do wcześniej przyjętych ogólnych założeń.)

ATOMIZM

Atomizm (z greckiego "atomos" - niepodzielny), pogląd, wg którego każdego rodzaju rzeczywistość - zarówno tzw. materialna, jak duchowa (psychiczna) - tworzą elementy proste: atomy. Także sposób tłumaczenia zjawisk, polegający na rozkładaniu ich na czynniki pierwsze.
1) Podstawy atomizmu filozoficznego stworzył w starożytności Leukippos, rozwinął go Demokryt z Abdery. Zakładał, że istniejące odwiecznie, niezmienne i niepodzielne atomy poruszają się w przestrzeni, łącząc się w coraz to nowe przejściowe asocjacje, postrzegane jako rzeczy i zjawiska; odrzucał hipotezę rozumnej siły kierującej światem, zaprzeczał potrzebie dzielenia go na materialny i duchowy. Poglądy atomistyczne rozwijał epikureizm i pyrronizm (Pyrron z Elidy), a w starożytnym Rzymie m.in. Lukrecjusz. Nowy kształt nadały mu odkrycia współczesnej fizyki.

2) Atomizm logiczny to pogląd zakładający, że świat składa się z elementów prostych, które można ująć w tzw. zdania atomowe (składające się z nazw jednostkowych i orzeczników najniższego stopnia), zaś wszelkie związki zewnętrzne da się wyrazić w postaci relacji logicznych.

IDEALIZM PLATOŃSKI

Najwazniejszym filozofem głoszącym poglądy idealistyczne był Platon. Punktem wyjścia idealizmu platońskiego było założenie Sokratesa odnoszące się do pojęć: w pojęciach zawarta jest wiedza pewna i bezwzględna. Według Platona idee tworzą odrębny świat. Relacje między nimi są analogiczne do tych, które zachodzą między pojęciami. Podobnie jak sokratejskie pojęcia, idee stanowią swoistą hierarchię: od tych najniższych do najwyższej idei Dobra. Rozpatrując ten problem na gruncie bytu, Platon doszedł do wniosku, iż istnieje tylko jeden byt - idea. Przyjęcie takiego poglądu spowodowało również inne postrzeganie realności. Dotąd bowiem uznawano realność tylko w rzeczach, Platon zaś stwierdził, że rzeczy są jedynie cieniem idei. Idee są wzorami dla rzeczy. I choć natura świata rzeczy oraz świata idei jest różna, to układ pozostaje ten sam, gdyż porządek świata jest po prostu odzwierciedleniem doskonałego świata idei. Wreszcie zagadnienie tyczące się natury platońskiej idei. Sam filozof odrzucił taką możliwość, że idee są fizyczne. Dowodził, że idee są uczestnikami wielu rzeczy, a w przypadku bytu fizycznego jest to niemożliwe. Zaprzeczył również, że idee są bytem psychicznym. Według tego greckiego filozofa istniały dwa sposoby kategoryzacji idei:

-w sensie logicznym,

-w kontekście religijnym.

Swe wywody argumentował tym, że idee albo są tworzywem idealnym, swoistym wzorcem, albo są rzeczywistością niepojętą dla ludzi, a więc boską.

ESENCJALIZM

Esencjalizm (łac. essentia - istota, treść) - pogląd filozoficzny

1.twierdzi że pod powierzchnią obserwowalnych zjawisk ukrywa się właściwa, esencjalna rzeczywistość.

2. twierdzący że dla każdego określonego bytu, przynajmniej teoretycznie, jest możliwe podanie skończonego zbioru cech (esencji), takich, że określony byt koniecznie musi posiadać wszystkie te cechy by należeć do definiowanej w ten sposób grupy. Element takiej grupy może posiadać cechy spoza takiego zbioru cech, które nie są ani konieczne ani wykluczające dla przynależności do definiowanej grupy.

Esencja określa substancję lub ideę, w sensie spotykanym w idealizmie platońskim. Jest stała, niezmienna, wieczna i obecna w każdym z możliwych światów. W klasycznym humanizmie istnieje koncepcja esencjalistyczna człowieka, to znaczy, istnieje przekonanie, że natura ludzka jest odwieczna i niezmienna. Ten element humanizmu był krytykowany przez Marksa i Nietzschego

Definicja esencji w filozofii jest zbliżona do definicji idei w klasycznej filozofii greckiej. Wiele definicji esencji ma swoje korzenie w hylomorfizmie - starogreckim rozumieniu powstania bytów. W myśl tej filozofii, forma i istnienie mogą być rozumienie przez analogię do produktów rzemieślnika. Rzemieślnik używa drewna by nadać mu określoną formę według planu w jego myślach. Według Platona byty wszechświata powstały dzięki pracy demiurga, który nadał im kształt z chaosu. Wedlug Arystotelesa wszystkie byty składają się z dwóch podstawowych składowych: materii oraz kształtującej materię idei. To właśnie idea nadaje bytom tożsamość. Platon był esencjonalistą, ponieważ wierzył w istnienie idealnych form, których nieudolną kopią są byty materialne.

TEORIA WARTOSCI/ AKSJOLOGIA

Teoria wartości nazywana jest aksjologią. Słowo to pochodzi z  języka greckiego (aksios - wartościowy, cenny, logos - nauka, teoria)  i oznacza ogólna teoria wartości i wartościowania. Bada naturę  różnego rodzaju wartości, szczególnie etyczno-moralnych i  estetycznych. - ich pochodzenie, sposób istnienia, strukturę i  hierarchie, zasady stosowania i funkcjonowania, zmienność w czasie  i przestrzeni oraz zależność od innych elementów rzeczywistości ludzkiej i pozaludzkiej, zajmuje się też sposobami ich poznawania.

 Ogólnie można stwierdzić, że teorie poznania dzielą się na: 

-racjonalne, przyjmujące za kryterium poznania sprawdzalność lub  falsyfikowalność wysuwanych twierdzeń (np. Arystoteles),

-irracjonalne, uznające za kryterium poprawności specyficzne przeżycie poznawcze, np. oświecenie, ekstazę, itp. (np. Plotyn).

 

Jedne z nich upatrują źródło poznania w doświadczeniu zmysłowym  (np. J. Locke), inne w działalności rozumu (np. Kartezjusz). Z teorią    poznania wiążą się takie pojęcia, jak sceptycyzm, polegający na  podaniu w wątpliwość twierdzeń, i agnostycyzm, negujący możliwość  poznania całej rzeczywistości lub jej części.

Aksjologia w szerokim znaczeniu zajmuje się:

• w aspekcie teoretycznym:

• analizą natury wartości (tego, co cenne, dobre), a więc zagadnieniem, czym jest wartość, jaki jest jej charakter (subiektywny, obiektywny, absolutny, względny itp.);

• dociekaniem źródeł i mechanizmów powstawania wartości w aspekcie systematyzującym i postulatywnym;

• podstawami i kryteriami wartościowania;

• klasyfikacją wartości (np. wyodrębnianiem wartości autotelicznych, jako celów samych w sobie, oraz wartości instrumentalnych, służących do ich realizacji);

• budowaniem ich hierarchii i ustalaniem, co stanowi wartość najwyższą (tzw. summum bonum);

• ich statusem ontycznym, relacjami z innymi bytami, sposobami ich poznawania i realizowania w aspekcie socjologicznyczm i teoretyczno-kulturowym;

• badaniem społecznego funkcjonowania wartości w danej epoce historycznej, zbiorowości społecznej i kulturze.

EPISTEMOLOGIA

Epistemologia (episteme - „wiedza; umiejętność, zrozumienie”; logos - „nauka; myśl”) teoria poznania lub gnoseologia - dział filozofii, zajmujący się relacjami między poznawaniem, poznaniem a rzeczywistością. Epistemologia rozważa naturę takich pojęć jak: prawda, przekonanie, sąd, spostrzeganie, wiedza czy uzasadnienie.

Teoria wiedzy

Co to jest wiedza (poznanie), to problem definicji wiedzy, a co jest wiedzą, to problem kryterium wiedzy. Jak dotrzeć do wiedzy, czyli jaka jest właściwa droga poznawania, to problem sposobu poznania. Rozdzielając dwa główne nurty w tej kwestii rozróżnia się: empiryzm metodologiczny (aposterioryzm) mówiący, że źródłem poznania jest doświadczenie i racjonalizm metodologiczny (aprioryzm), który twierdzi, że jest nim rozum. Spór toczy się też o to, czy istnieje wiedza wrodzona (natywizm głosi iż wiedza jest wrodzona), czy nabywamy ją wraz z doświadczeniem, czyli o pochodzenie poznania. I tu mamy też dwa główne stanowiska: empiryzm genetyczny i racjonalizm genetyczny. Naturą poznania naukowego zajmuje się filozofia nauki. Czy wiedza jest w ogóle możliwa i jak bronić się przed zarzutami sceptycznymi to problem sceptycyzmu.

Teoria prawdy

Poszukiwanie definicji prawdy jest problemem podstawowym dla epistemologii. Tak jak w przypadku teorii wiedzy, teoria prawdy poszukuje jej definicji i kryterium bycia prawdą. Czy prawda istnieje i czy jest poznawalna, to zagadnienia blisko spokrewnione z problemem sceptycyzmu. Wiedza wspiera się na pojęciu prawdy, stąd pojęcie to jest podstawowe dla całej filozofii.

TEORIA PRZYCZYNOWOSCI

Teoria przyczynowości, teoretyczne rozwinięcie kauzalizmu. Podstawowe sformułowania teorii przyczynowości znajdują się u Arystotelesa, za którym wyróżnia się cztery zasadnicze rodzaje przyczyn:

-sprawczą (to, dzięki czemu coś zaistniało),

-celową (to, ze względu na co coś zaistniało),

-materialną (to, z czego coś powstało)

-formalną (to, według czego coś zostało uformowane).

Jedną z najbardziej znanych postaci teorii przyczynowości jest determinizm, a jej fundamentalne pojęcie stanowi związek przyczynowo-skutkowy, opisujący więź łączącą zjawiska, z których jedno (skutek) uwarunkowane jest przez drugie (przyczyna) - więź owa ma charakter obiektywnej prawidłowości.

Pojęcie to budziło wątpliwości niektórych filozofów, jego zasadniczą krytykę przeprowadził D. Hume, którego zdaniem tak rozum, jak i doświadczenie nie dają podstaw, by uznać, że związki przyczynowo-skutkowe rzeczywiście występują w świecie.

---