Alfred Louis Kroeber, „Istota kultury” (1952), s. 199-222, 245-257, 276-321, 362-396
IX. Struktura, funkcja i wzór w biologii i antropologii (1943)
jedno z zastosowań pojęcia struktury polega na tym, że pozwala na klasyfikację wg wzorów, co z kolei ma znaczenie genetyczne, czy ewolucyjne - innymi słowy historyczne
idea podstawowego wzoru nie była obca antropologii; najwyraźniej sformułował ją Sapir; język jest tym fragmentem kultury, który najlepiej nadaje się do badania wzorów, ponieważ właściwa mu precyzja formy ułatwia analizę
wzory kulturowe są wskutek tego stosunkowo krótkotrwałe; możemy prześledzić ich historię na przestrzeni kilku tysięcy lat, ale już nie wielu milionów
kultury zupełnie rozbieżne mogą ulegać przemieszaniu, organizmy natomiast - tylko w obrębie wąskich granic pokrewieństwa i wspólnego pochodzenia
nawet podstawowe wzory mogą w pewnej mierze się mieszać, co jest zupełnie sprzeczne z wszelkimi doświadczeniami dotyczącymi świata organicznego, gdzie wzory są bardziej nieodwracalne, im bardziej są podstawowe
istnieją takie wzory kulturowe, bardziej podstawowe, pierwotne i na ogół starsze, oraz bardziej powierzchowne, wtórne i przejściowe
zapominając, że względnie zmienne wzory kultury są trudniejsze do wyodrębnienia niż stałe wzory życia organicznego, wczesna antropologia kierując wysiłki we właściwym kierunku, starała się dokonać przedwczesnych, powierzchownych syntez
na obecnym etapie w rozwoju antropologii występują dwa prądy płynące w przeciwnych kierunkach: 1) odrodzenie zainteresowań historycznych, 2) dążący do zbudowania czegoś w rodzaju filozofii kultury i społeczeństwa, interesuje się wyodrębnieniem procesów, ujawnieniem dynamiki (funkcjonaliści)
skupiając uwagę na współczesności, traci się perspektywę historyczną, a wraz z tym najlepszą okazję dostrzeżenia podstawowych wzorów
wyłączne zajmowanie się strukturą czy wyłączne zajmowanie się funkcjami - jest równie jednostronne i ostatecznie bezpłodne
pojęcie konwergencji
to, co jest typowe dla wszelkich rzeczywistych konwergencji organicznych, to ich charakter analogiczny, a nie homologiczny; występuje podobieństwo funkcji przy odmienności struktury
właśnie dlatego, że podstawowe wzory się różnią, podobieństwo może być uznane za konwergencję
konwergencje organiczne nie tylko dotyczą w istotnym stopniu funkcji, ale występujące w nich podobieństwa są łatwo dostrzegalne
właśnie wśród od dawna dostrzeganych, często się powtarzających zjawisk kulturowych zostaną odkryte najszersze konwergencje
funkcja jest zatem tym, na co zwraca uwagę przede wszystkim myśl prenaukowa; analiza struktury przychodzi później, ponieważ jej implikacje, jej znaczenie nie jest łatwo dostrzegalne i badanie struktury wydaje się z początku bezcelową zabawą antykwaryczną
powtarzające się zjawiska, które ogólnie określamy jako feudalizm, klany, małżeństwo między kuzynami przeciwległymi itp. mają źródła poligenetyczne, a stąd blisko już do wniosku, że stanowią wzory pochodne, a nie podstawowe
dwa typy działań poznawczych są niezbędne przy poszukiwaniu podstawowych wzorów: analiza i porównanie
przykłady podstawowych wzorów kulturowych - przejawiają się w najbardziej pewny sposób tam, gdzie rozwój kultury jest uchwycony w dokumentach obejmujących znaczny przeciąg czasu (monoteizm hebrajski, chrześcijański i muzułmański, alfabet, uprawa ziemi przy pomocy pługa)
rolnictwa jako takiego Kroeber nie nazwałby wzorem, ale raczej wspólnym mianownikiem
określony element może w jednej sytuacji stanowić centralną część wzoru, w innej natomiast może mieć niewielkie znaczenie w ramach wzoru
jest zupełnie możliwe, że w samej naturze umysłu ludzkiego leży głęboko zakorzeniona tendencja do ujmowania i organizowania świata w sposób dualny, dwubiegunowy, dychotomiczny
jeśli taka tendencja rzeczywiście istnieje, to jest to fakt psychologiczny; jest to warunek zewnętrzny zjawisk kulturowych, a nie zjawisko kulturowe
w ujęciu Benedict wzór jest pewną konstelacją psychiczną kształtującą typową osobowość społeczeństwa poprzez nadania szczególnej osnowy kulturze społeczeństwa
wzory podstawowe, o których mowa w tym artykule, są formami bardziej przenikliwymi i trwałymi obejmującymi szczególny zbiór elementów kultury mającymi tendencję do rozprzestrzeniania się z jednego społeczeństwa i kultury na inne
wzory podstawowe są to siatki elementów kulturowych, które uzyskały wyraźną i spójną strukturę, skutecznie funkcjonując jako całość oraz uzyskując znaczenie i trwałość historyczną
konkretna kultura nie może być porównywana z gatunkiem biologicznym
kultura jest zawsze całością bardzo złożoną, jeśli chodzi o źródła jej elementów składowych
najbliższym odpowiednikiem gatunku organicznego w sferze kultury jest prawdopodobnie element kulturowy czy wiązka elementów kulturowych, ale nie kultura jako całość
Postscriptum z roku 1951
analogia wzorów organicznych i kulturowych wydaje się Kroeberowi nadal analogią prawomocną
charakterystyczne rysy uwzorowania systemowego mogą być wykryte w wytworach kulturowych zbliżonych mniej więcej do niewielkich całości biologicznych takich, jak rodziny czy rodzaje, równie dobrze w większych - jak klasy czy rasy
wytwory kulturowe natomiast, czy to częściowe czy całościowe, mogą się wzajemnie przenikać i mieszać, nawet wtedy, gdy stały się już bardzo odmienne
jeden wzór czy jedna z kultur dominuje zazwyczaj przy tworzeniu jakiegoś nowego systemu
w porównaniu z wzorami rozwoju organicznego systemu wzorów kulturowych zachować mogą swoją trwałość w niezwykle krótkim tylko przeciągu czasu, nawet wtedy, gdy są w najwyższym stopniu izolowane i chronione
XI. Kultura, zdarzenia i jednostki ludzkie (1946)
kultury, społeczeństwa, jednostki ludzkie i zdarzenia stanowią właściwy przedmiot badań prowadzonych obecnie w antropologii, socjologii, psychologii i historii
kultura posiada następujące właściwości:
jest przekazywana i utrzymuje ciągłość nie tyle za pośrednictwem genetycznych mechanizmów dziedziczenia, ile raczej dzięki wzajemnemu oddziaływaniu na siebie całych organizmów
kultura niezależnie od swoich indywidualnych źródeł i pośrednictwa jednostek w jej przekazywaniu szybko przejawia tendencję do nabywania cech ponadindywidualnych i anonimowych
rozpada się na odrębne wzory albo inaczej prawidłowości formy, stylu i znaczenia
obejmuje wartości, które mogą być sformułowane (jawnie, tak jak w wypadku moralności) lub tylko odczuwane (tak jak w wypadku zwyczajów) przez społeczeństwo będące nosicielem kultury, a charakteryzowanie i definiowanie tych wartości jest jednym z zadań antropologa
wartości zawarte są w kulturze
elementy kulturowe mogą być neutralne czy obojętne pod względem wartościującym, ale wydaje się, że wzory pociągają za sobą zazwyczaj określone wartości
jednym z zadań antropologa przy charakteryzowaniu kultur jest rozpoznanie typowych dla nich wartości
takie rozpoznanie musi też być opisowe czy fizjonomiczne, a nie normatywne
psychologia kulturowa - międzykulturowa psychologia porównawcza - jest jeszcze nie zorganizowaną dziedziną badań
XII. Przyczynowość w dziedzinie kultury (1947)
to, jakie przyczyny działają w dziedzinie kultury, zależy od tego, czym jest kultura
kultura obejmuje w każdym razie wybrane formy, normy i wartości - strumień powiązanych idei i zobiektywizowanych wzorów
większość antropologów włącza do pojęcia kultury także ludzkie zachowania, a w każdym razie takie ludzkie zachowania, które są zdeterminowane czy uwarunkowane przez idee lub formy i z kolei same uczestniczą w tworzeniu, utrzymywaniu i modyfikowaniu owych idei i form
kultura jest oczywiście zamknięta w istotach ludzkich, wyprowadza się ją z ich zachowania i ujmuje pojęciowo, czyli określa abstrakcyjnie
transponując te kryteria (lingwistyki), tj. bezosobowość, orientację historyczną, nacisk na wzory, nieuwzględnianie przyczynowości, rolę wartości do badań nad kulturą jest jasne, że typowa etnografia, archeologia i oba rodzaje historii kultury stosują przeważnie metodę lingwistyki
w przeciwieństwie do tego antropologia funkcjonalna, antropologia społeczna i socjologia skłaniają się ku ahistoryczności, redukcjonizmowi i mają tendencję do koncentrowania się na przyczynach
podejście funkcjonalno-socjologiczne interesuje się bardziej procesem bezczasowym niż relacją historyczną, interesuje się bardziej przyczyną niż wzorem, zachowaniem ludzi bardziej niż produktami tych działań, społeczeństwem bardziej niż kulturą, czynnikami osobowości jako siłami motywacyjnymi raczej niż postawami lub cechami psychologicznymi przejawiającymi się w kulturze i raczej zastosowaniem do praktycznego działania niż bezinteresownym, oderwanym rozumieniem
podejście funkcjonalno-socjologiczne jest mikroskopowe, bezpośrednie, analityczne, skupiające się na jednostkach, zainteresowane przyczyną i skutkiem oraz praktyką
komplementarne do niego podejście historyczno-kulturowe jest makroskopowe, skierowane na wzajemne powiązania i znaczenie wytworów ponadindywidualnych
szkoła „kultury i osobowości” może być uważana za próbę wykorzystania danych kulturowych dla lepszego zrozumienia osobowości; bardziej interesuje się ludźmi i ich zachowaniem, a mniej formami kultury
XIV. Naukowe pojęcie kultury (1949)
idea kultury powstała w świadomości wielu ludzi i rozwijała się stopniowo
aż do końca XIX stulecia, a w pewnych sytuacjach i kontekstach aż po dzień dzisiejszy, pojęcie kultury nie zostało oddzielone od pojęcia społeczeństwa
kultura na mocy swej definicji obejmuje społeczeństwo, a w każdym razie zakłada istnienie społeczeństwa jako warunku swego istnienia
będąc czymś wspólnym i ponadindywidualnym, kultura może istnieć tylko tam, gdzie istnieje społeczeństwo; i odwrotnie - każdemu ludzkiemu społeczeństwu towarzyszy kultura
kiedy Arystoteles chciał mówić ogólnie o tym, co nazywamy społeczeństwem i kulturą, używał słowa polis
pierwsza definicja kultury w tym szerokim, ale określonym znaczeniu, które jest obecnie w użyciu na terenie nauk społecznych, którą znalazłem w słowniku angielskim, pochodzi z późnych lat 20.
po raz pierwszy zastosowana została świadomie przez Tylora w 1871 r., kiedy opublikował „Primitive culture” i sformułował definicję kultury
zwykł używać słów kultura i cywilizacja jako synonimów
Klemm używał słowa Kultura (przez duże K) w swej książce z 1843 r. oraz w wydaniu z 1854
tak jak kultura zakłada jako warunek konieczny istnienie społeczeństwa, tak samo pojęcie społeczeństwa zakłada z góry pojęcie jednostek
mamy 3 elementy lub zespoły czynników: kultura, społeczeństwo, jednostki, przy tym każdy z tych czynników opiera się na następnym lub jest przez niego uwarunkowany
4 nakładające się na siebie aspekty, 4 poziomy: ciało, psychika, społeczeństwo, kultura
z następnym krokiem przechodzimy do sfery nieorganicznej stanowiącej podstawę somatyki, psychiki, bytu społecznego i kulturowego
pojęcie „wymiaru” jest równoznaczne z pojęciem „aspektu” lub „klasy oddziałujących czynników”; to wyklucza ostatecznie hierarchizację „wymiarów”; „wymiary” przecinają się nawzajem, „poziomy” natomiast są równoległe
zjawiska kulturowe nie są bynajmniej bardziej abstrakcyjne niż zjawiska fizyczne lub organiczne, w tym znaczeniu, jakoby były bardziej złożone, wysublimowane, niekonkretne lub teoretyczne
tylko kultura jako pojęcie uogólnione jest w tym sensie abstrakcyjna; ale tak samo społeczeństwo, psychika, ciało, materia i energia
zjawiska kulturowe są zorganizowane na innych zasadach niż zjawiska społeczne, zjawiska społeczne - na innych zasadach niż psychiczne itd. w dół hierarchii
pewne własności lub cechy jakościowe zjawisk każdego poziomu są tylko jemu właściwe
prawa niższego poziomu stwarzają tylko ramy, w których działają zjawiska wyższego poziomu; same przez się nie stwarzają tych zjawisk
prawdziwy, widoczny postęp następuje wtedy, kiedy każda nauka jest autonomiczna w swych procedurach, jednocześnie zdając sobie sprawę ze swego uzależnienia od nauk niższego poziomu oraz z poparcia, jakiego udziela niezależnym naukom nadrzędnym
prowadzenie badań nad autonomicznymi poziomami - oto wstępny warunek najbardziej skutecznego poszerzania naszej wiedzy o świecie
życie, umysł, społeczeństwo i kultura nie istnieją ani poza materią i energią, ani poza przestrzenią i czasem; pochodzą od natury i są równie naturalne jak materia i energia; są odmiennymi formami organizacji materii i energii, którymi fizycy i chemicy nie mogą się skutecznie zajmować z uwagi na swe fizyczne i chemiczne metody
pogląd naukowy uznaje, że każde zjawisko wywodzi się z natury i stanowi jej część; poziomy reprezentują tylko odkryte empirycznie segmenty całej dziedziny przyrody, a różnią się tym tylko, że każdy może być owocnie badany przy pomocy nieco odmiennych intelektualnych procedur lub działań
na poziomie umysłu, społeczeństwa i kultury ogromnie trudno wyznaczyć specyficzne przyczyny; przypuszczalnie dlatego, że zjawiska na tych poziomach są przynajmniej w części zjawiskami wtórnymi w stosunku do zjawisk poziomów niższych
relacje absolutnej przestrzeni czasu, formy, struktury, funkcji i wartości pozostają nadal charakterystycznymi rysami podejścia historycznego
zjawiska kulturowe - lub inaczej mówiąc zjawiska dające się ująć w terminach i relacjach kulturowych - stanowią najwyższy poziom naszej hierarchii
kultura stanowi najwyższy poziom spośród dotychczas rozróżnianych
uznając, że czynniki społeczne i psychosomatyczne stanowią podłoże i wstępny warunek istnienia kultury, dostrzegamy równocześnie ogromny wpływ kultury na zachowanie i działalność poszczególnych ludzi i grup ludzkich
nie ma żadnych widoków na to, abyśmy mogli odkryć w kulturze jakieś niezmienne jednostki elementarne czy choćby określone związki ilościowe wyrażające stałe asocjacje
zwyczaj to psychobiologiczny nawyk w skali społecznej, przenoszący wartości kulturowe
to właśnie te inne wartości, takie jak ponadindywidualność, uwzorowanie i względny brak zainteresowania przyczyną - stanowią cechy podstawowe ogólnego podejścia historycznego
uporządkowanie i powiązanie, które przynosi rozumienie w toku badania kultury, jest być może najlepiej określone jako proces dostrzegania ważnych stosunków wzajemnych pomiędzy samymi formami
cała podstawa naszej cywilizacji mechanicznej nie ma znanych z nazwiska autorów
utrzymywanie się owego ponadindywidualnego charakteru wynalazków i odkryć
z indywidualnego punktu widzenia wynalazcy działają niezależnie od siebie; z punktu widzenia kultury do wynalazku pobudzają łącznie tendencje, fakty poprzedzające, moment historyczny
w ramach tych działających czynników dokonanie wynalazku stawało się nieuniknione; dlatego dla społeczeństwa i dla rozwoju kultury osoba wynalazcy niewiele znaczy
etap rozwoju wzorów kulturowych determinuje przede wszystkich wielkość i wspaniałość ludzkich osiągnięć; geniusze są wskaźnikami takiego etapu rozwoju wzorów
w dziedzinie wartości ludzkich, które są wartościami kulturowymi, czy to będą wartości moralne, estetyczne, zmysłowe, intelektualne czy jakiekolwiek inne
istnienie dwóch niezależnych od siebie, komplementarnych programów lub sposobów badania tego, co nazywamy „zjawiskami społecznymi”; jedno podejście stara się naśladować, jak może najlepiej, metody stosowane przez fizykę lub znaleźć zbliżone do nich surogaty; będzie więc mierzyć i eksperymentować i będzie wolne od obowiązku zajmowania się wartościami; drugie podejście uznaje wartości za nieodłączne od kultury i dla niej charakterystyczne, a zatem - stanowiące część natury i nadające się do badania jak każdy inny zespół zjawisk naturalnych przy pomocy metod analogicznych do tych, które są stosowane do badania innych dziedzin natury, mimo że niekoniecznie identycznych z metodami fizyki
w przeszłości kłopot polegał na tym, że wartości były zastrzeżone dla dziedziny nadnaturalnej; uważane za wytwory bóstwa
wartości kulturowe łącznie z formami kulturowymi i treściami kulturowymi z pewnością istnieją tylko poprzez ludzi i w ludziach
wartości, podobnie jak wszelkie przejawy społeczno-kulturowe są przeważnie ponadosobowe
jednostka wchłania o wiele więcej wartości z zewnątrz, bezpośrednio lub pośrednio ze swego społeczeństwa, niż wytwarza
wartości tworzą się w sposób, który zwykło się nazywać genezą „kolektywną” lub „masową”, a co wolę nazywać „zasadniczą anonimowością” powstawania, co dotyczy zjawisk takich jak obyczaje, zasady moralne, ideologia, moda i mowa
wzory jawne i ukryte
z nieświadomością formy i organizacji kulturowej idzie w parze irracjonalność większości tego, co w obrębie kultury ma charakter kolektywny
termin „irracjonalność” obejmuje wielką różnorodność takich wydarzeń kulturowych, które łączy czynnik braku konsekwencji
kultury wykazują tendencję do integracji i przeważnie osiągają pewien jej stopień, chociaż nigdy nie uzyskują integracji pełnej
wartości stanowią główny element kultury
wartości kulturowe znajdują odbicie w ideałach społeczeństwa
społeczność dąży do podporządkowania się standardom wartości
nieunikniona jest przepaść pomiędzy idealnym lub czystym obrazem kultury a stanem rzeczywistym, a więc sposobem, w jaki ten ideał jest wcielany w życie przez przeciętnego uczestnika kultury
dla rozumienia kultury najważniejszą rzeczą jest poznanie jej wartości, gdyż bez nich nie dowie się, ani jakie są tendencje kulturowe, ani w jaki sposób kultura jest zorganizowana
niezwykła zmienność lub plastyczność stanowi jedną z najbardziej charakterystycznych właściwości kultury
przyczyn tak silnej skłonności kultury do zmiany należy upatrywać w tym, że wszystkie zjawiska kulturowe są prawidłowo uzależnione od pewnych innych zjawisk kulturowych, do których są podobne lub które ją poprzedzają, następują po nich albo zdarzają się obok nich w tym samym czasie; i pełne ich zrozumienie może być osiągnięte tylko przez uświadomienie sobie tych zależności formy, wartości i znaczenia
przyczynami sprawczymi zjawisk kulturowych są działania lub postępowanie ludzi, tj. psychosomatycznych, indywidualnych istot ludzkich
zjawiska kulturowe są w ścisłym znaczeniu tylko ubocznym produktem działań organicznych, wtórnymi przejawami podstawowych zjawisk organicznych; wniosek ten z kolei zdawałby się tłumaczyć nieregularność, nieprzewidywalność, zmienność i plastyczność zjawisk kulturowych
istoty ludzkie, które wpływają na kulturę i tworzą nową kulturę, są same przez nią ukształtowane; są ukształtowane przez oddziaływanie innych ludzi, którzy są produktami poprzedniej kultury
istnieje szeroka rozbieżność w kwestii czynników działających przy tworzeniu się tych wielkich całości kulturowych; Spengler widzi tu immanentne przeznaczenie, Toynbee - moralną, wolną wolę, Sorokin - ruch wahadłowy pomiędzy nastawieniem zmysłowym a ideacyjnym
jeżeli ktoś interesuje się przejawami kulturowymi, może dostrzegać je i badać selektywnie w każdej dziedzinie nauki, której przedmiotem jest człowiek
podejście kulturowe nie jest jedynym możliwym w dziedzinie zjawisk ponadorganicznych
jest to podejście selektywne, płodne z uwagi na swą selektywność, ale z tego samego powodu o ograniczonym zasięgu
XVIII. Kultura rzeczywistości i kultura wartości (1950-1951)
zmiany społeczne, czy to na lepsze, czy to na gorsze, zachodzą w sztucznym środowisku zasad i reguł które człowiek stale dla siebie tworzy, w obrębie zwyczajów, którymi się otacza, w znacznie większym stopniu niż w obrębie samej natury ludzkiej
idea postępu narodziła się w XVIII wieku w Europie Zachodniej jako fragment ideologii czy orientacji Oświecenia, zawierającej wiarę w triumf rozumu
obecnie żyjemy w zdegenerowanej i skłóconej epoce żelaza
pod koniec wieku wśród antropologów zaczęły się rodzić wątpliwości na temat tezy o ciągłym postępie i jednokierunkowej ewolucji kultury; wątpliwości te doprowadziły do odrzucenia tezy ewolucjonistycznej, zwłaszcza pod wpływem konsekwentnej krytyki Boasa i równolegle z powstaniem takich pojęć, jak rozmaitość form kulturowych i względność wartości kulturowych
wszelka ocena kultur czy ich fragmentów z punktu widzenia kanonów absolutnych jest z konieczności etnocentryczna i stronnicza
rozróżnienie cywilizacji i kultury wywodzi się, jak się zdaje, od Alfreda Webera
pogląd A. Webera sprowadza się w istocie do trójpodziału zjawisk społeczno-kulturowych na społeczeństwo, kulturę i cywilizację
MacIver rozróżnia 3 podstawowe dziedziny bytu: fizyczną, organiczną i świadomą
w obrębie dziedziny bytu świadomego MacIver wyróżnia 3 porządki: kulturowy, technologiczny i społeczny
kultura rzeczywistości, kultura wartości, kultura społeczna
nauka jest działalnością intelektualną, technologia zaś - działalnością praktyczną
nauka oddaje się odkrywaniu i ujawnianiu aspektów rzeczywistości, to jednak jako proces czy działalność kulturowa pozostaje w dużej mierze pod wpływem tych samych czynników, które determinują działania w zakresie kultury wartości
twierdzę mianowicie nie tyle, że wartość rezultatów naukowych jest wieloraka, względna i zmienna, lecz raczej że rodzaj działalności naukowej podejmowanej w różnych okresach jest funkcją kultury, do której ta działalność naukowa należy, i że wskutek tego działalność naukowa będzie różnić się pod względem jakościowym zależnie od okresu historycznego i konkretnego społeczeństwa
filozofia jest zazwyczaj traktowana jako działalność głównie intelektualna i z pewnością ukierunkowana jest ona na rzeczywistość, a nie jakieś domniemane fikcje; a mimo to zalicza się ją na ogół do tego, co nazywamy tu kulturą wartości
w istocie działalność twórcza powinna być rozważana jako swoista skala, a nie dwupodział na zupełnie odrębne typy zainteresowań rzeczywistością lub alternatywnie - wartościami; proponowałbym continuum od technologii poprzez naukę, filozofię, religię do sztuki
wydaje mi się, że jest już wystarczająco jasne, iż bez względu na użyteczność rozróżnienia kultury rzeczywistości i kultury wartości, nie może być ono traktowane jako absolutne
powinno być raczej uważane za skalę pojęciową z dobrze odróżnialnymi biegunami, ewentualnie dwa ogniska wpływów na jednym obszarze
żadnemu współczesnemu antropologowi nie przyszłoby do głowy wydzielić rodzinę, grupy oparte na pokrewieństwie, społeczności lokalne czy jakiekolwiek inne ugrupowania społeczne po to, aby przeciwstawić je kulturze i następnie usunąć poza jej obręb
MacIver podkreśla, że w społeczeństwach prostszych technologia i kultura nie są wyodrębniona; brak tam względnie wyodrębnionego systemu utylitarnego; narzędzia są zarazem ekspresyjne kulturowo i funkcjonalne; aspekt utylitarny i kulturalny są wzajemnie pomieszane
dlatego właśnie antropologowie mogą posługiwać się pojedynczym, dogodnym terminem kultura dla oznaczenia całokształtu ludzkich wytworów i zwyczajowych sposobów zachowania
dla każdej kultury społeczeństwo ludzkie stanowi warunek wstępny i konieczny, i odwrotnie - wszelkiemu społeczeństwu ludzkiemu towarzyszy kultura, zarówno jako jego wytwór, jak i warunek dalszego istnienia
jako pojęcie kultura pojawiła się dużo później niż społeczeństwo i dlatego od razu kiedy się pojawiła, została z konieczności bardziej ostro zdefiniowana niż dawniejsze, niezróżnicowane pojęcie społeczeństwa, zawierające w sobie kulturę
wg Parsonsa główne zainteresowanie socjologii spoczywa na działaniach społecznych i rozciąga się na obszar kultury tylko o tyle, o ile działanie społeczne zawiera aspekty kulturowe; te aspekty kultury, które nie są zawarte w działaniu społecznym - wartości, symbole, formy kulturowe i ich historia - są pozostawione antropologom i innym badaczom
trójpodział kultury na kulturę społeczną, rzeczywistości i wartości nie jest oczywiście wyczerpujący
język musi być niewątpliwie traktowany jako czwarty podstawowy składnik, różniący się od innych tym, że jego szczególne własności pozwalają mu pełnić rolę mechanizmu służącego innym składnikom kultury, a nie rolę celu samego w sobie
ALFRED LOUIS KROEBER (1876-1960)
- amerykański antropolog kulturowy
- jego głównym przedmiotem zainteresowań była etnosocjologia, badania nad kulturami ludów pierwotnych, teoria i historia kultury
- student Franza Boasa
- w 1917 roku założył Amerykańskie Towarzystwo Antropologiczne, któremu przez wiele lat przewodniczył
„Istota kultury” (1952)
IX. „Struktura, funkcja i wzór w biologii i antropologii” 1943
- próba określenia, jak pojęcia struktury i funkcji mogą być odpowiednio stosowane w antropologii
- termin „funkcja” - stosowany w wielu różnych znaczeniach; Linton starał się rozróżnić formę, znaczenie, zastosowanie i funkcję zjawisk kulturowych
- termin „struktura” - posiada czasem znaczenie potoczne (np. struktura czółna), czasem zwraca uwagę na formę, czasem na organizację (np. struktura społeczna); jedno z zastosowań tego pojęcia polega na tym, że pozwala na klasyfikację wg wzorów
- idea podstawowego wzoru nie była obca antropologii (sformułowana przez Sapira - język jest tym fragmentem kultury, który najlepiej nadaje się do badania wzorów, ponieważ właściwa mu precyzja formy ułatwia analizę); podstawowe wzory mogą w pewnym sensie się mieszać (w przeciwieństwie do wzorów w świecie organicznym)
- wzory kulturowe są krótkotrwałe
- jeśli chcemy prześledzić historię cywilizacji ludzkiej musimy wykryć podstawowe wzory i odróżnić je od wtórnych modyfikacji (dawniejsza antropologia, np. Tylor, próbowała tego dokonać, ale popełniła kilka błędów - „zapominając, że względnie zmienne wzory kultury są trudniejsze do wyodrębnienia niż względnie stałe wzory życia organicznego, wczesna antropologia kierując wysiłki we właściwym kierunku, starała się dokonać przedwczesnych, powierzchownych syntez”)
- prądy we współczesnej (Kroeberowi) antropologii:
1) podejście historyczne - odrodzenie zainteresowań historycznych; uprawia się analizę, ale używa się jej bardziej odważnie dla celów konstrukcji historycznych; podejście to nie jest całkowicie fenomenalistyczne i statyczne
2) podejście fizjologiczne - dąży do zbudowania czegoś w rodzaju fizjologii kultury i społeczeństwa; obejmuje funkcjonalistów, usiłujących przeskoczyć bezpośrednio od współczesności do generalizacji
- skupiając uwagę na współczesności, traci się perspektywę historyczną, a wraz z tym najlepszą okazję dostrzeżenia podstawowych wzorów
- wyłączne zajmowanie się strukturą czy wyłączne zajmowanie się funkcjami jest równie jednostronne i ostatecznie bezpłodne
- pojęcie konwergencji - występuje podobieństwo funkcji przy odmienności struktury; charakter analogiczny; właśnie dlatego, że podstawowe wzory się różnią, podobieństwo może być uznane za konwergencję (Kopaliński ujmuje to tak: konwergencja - zbieżność; biol. podobieństwo cech u organizmów z różnych grup systematycznych, wynikające nie z pokrewieństwa, lecz z przystosowania się do podobnych warunków życia; podobieństwo wytworów kulturalnych, powstałych niezależnie od siebie u różnych ludów)
- postęp w dziedzinie kultury może postąpić tylko o tyle, o ile potrafimy rozróżniać wzory podstawowe od pochodnych czy zmodyfikowanych
- to właśnie wśród od dawna dostrzeganych, często powtarzających się zjawisk kulturowych zostaną odkryte najszersze konwergencje
- funkcja jest tym, na co zwraca przede wszystkim uwagę myśl prenaukowa; analiza struktury przychodzi później
- analiza i porównanie - dwa typy działań poznawczych niezbędne przy poszukiwaniu podstawowych wzorów
- przykłady podstawowych wzorów kulturowych
1) monoteizm hebrajski, chrześcijański i muzułmański - te trzy „religie” (cudzysłów nie ode mnie) są powiązane historycznie, wyrastają jedna z drugiej; wzór ogólny: pojedyncze bóstwo o nieograniczonej mocy, wykluczające wszelkie inne bóstwa z wyjątkiem uznanych antenatów (przodków), objawiających się za pośrednictwem człowieka, który został natchniony przez bóstwo; najwyższe bóstwa stanowią zatem analogiczną konwergencję
2) alfabet - wszelkie pismo alfabetyczne rozwinęło się z pojedynczego źródła w zach. Azji ok. 3 tys. lat temu; zbieżność w wielorakim zróżnicowaniu alfabetów - alef, beth, gimel, daleth odpowiadają alfie, becie, gammie, delcie, a także A, B, C, D; taki wzór stanowi system, który rozciąga się ponad poszczególnymi kulturami i nie pokrywa się ani w czasie, ani w przestrzeni z którąkolwiek z nich.
Odwrotnie - takie systemy pisma jak egipskie, klinowe czy chińskie nie wykazują jednoznacznej odpowiedniości między sobą; systemy pisma są podobne tylko pod względem ogólnej funkcji, a nie konkretnej struktury; i stanowią tylko konwergencję analogiczną
3) uprawa ziemi za pomocą pługa - wzór obejmuje trzy istotne elementy: pług, zwierzęta pociągowe oraz rośliny jadalne; w różnych kulturach z biegiem czasu dodawane były różne elementy
Rolnictwa jako takiego Kroeber nie nazwałby wzorem, lecz raczej wspólnym mianownikiem.
- w naturze umysłu ludzkiego leży głęboko zakorzeniona tendencja do ujmowania i organizowania świata w sposób dualny, dwubiegunowy; taka skłonność może leżeć u podstaw wszystkich struktur społecznych
- „fundamentalne wzory kultury” w ujęciu Kroebera są czymś różnym od „wzorów kultury” R. Benedict:
1) w ujęciu Benedict wzór jest pewną konstelacją psychiczną kształtującą typową osobowość społeczeństwa poprzez nadanie szczególnej osnowy kulturze społeczeństwa
2) natomiast wzory podstawowe w ujęciu Kroebera są formami bardziej przenikliwymi i trwałymi, obejmującymi szczególny zbiór elementów kultury i mającymi tendencję do rozprzestrzeniania się z jednego społeczeństwa i kultury na inne; wzory podstawowe są to siatki elementów kulturowych, które uzyskały wyraźną i spójną strukturę, skutecznie funkcjonując jako całość oraz uzyskując znaczenie i trwałość historyczną
- konkretna kultura nie może być porównywana z gatunkiem biologicznym, pomimo, że wspólna kultura nadaje członkom każdego społeczeństwa to podobieństwo zachowania, które mogłoby sugerować powierzchowną analogię do podobieństwa egzemplarzy jednego gatunku
- kultura jest zawsze całością bardzo złożoną, jeśli chodzi o źródła jej elementów składowych
XI. „Kultura, zdarzenia i jednostki ludzkie” 1946
- kultury, społeczeństwa, jednostki ludzkie i zdarzenia stanowią właściwy przedmiot badań prowadzonych obecnie w antropologii, socjologii, psychologii i historii
- właściwości kultury:
1) kultura jest przekazywana i utrzymuje ciągłość nie tyle za pośrednictwem genetycznych mechanizmów dziedziczenia, ale raczej dzięki wzajemnemu oddziaływaniu na siebie całych organizmów
2) kultura niezależnie od swoich indywidualnych źródeł i pośrednictwa jednostek w jej przekazywaniu szybko przejawia tendencję do nabywania cech ponadindywidualnych i anonimowych
3) rozpada się na odrębne wzory albo inaczej prawidłowości formy, stylu i znaczenia
4) obejmuje wartości, które mogą być sformułowane lub tylko odczuwane przez społeczeństwo będące nosicielem kultury
- antropolog zajmuje się wzajemnymi powiązaniami zjawisk kulturowych
- wartości zawarte są w kulturze; elementy kulturowe mogą być neutralne czy obojętne pod względem wartościującym, ale wzory pociągają za sobą zazwyczaj jakieś określone wartości; jednym z zadań antropologa przy charakteryzowaniu kultur jest rozpoznanie typowych dla nich wartości
XII. „Przyczynowość w dziedzinie kultury” 1947
- to, jakie przyczyny działają w dziedzinie kultury, zależy od tego, czym jest kultura
- kultura obejmuje wybrane formy, normy i wartości - strumień powiązanych idei i zobiektywizowanych wzorów; większość antropologów do pojęcia kultury włącza takie ludzkie zachowania, które są zdeterminowane czy uwarunkowane przez idee lub formy i z kolei same uczestniczą w tworzeniu, utrzymywaniu i modyfikowaniu owych idei i form
- kultura jest zamknięta w istotach ludzkich, wyprowadza się ją z ich zachowania i ujmuje pojęciowo, czyli określa abstrakcyjnie
- cechy charakterystyczne lingwistyki jako nauki o człowieku:
1) dane jej i odkrycia są zasadniczo bezosobowe, anonimowe
2) jej orientacja jest spontanicznie historyczna i potencjalnie historyczna
3) przywiązuje wagę do wzoru lub strukturalnych związków wzajemnych, nie stosując tzw. interpretacji „funkcjonalnej”
4) wyjaśnienie posługuje się kategorią „przyczyn formalnych”, tj. innych form poprzedzających, podobnych, kontrastujących lub pokrewnych
5) wyjaśnienie przeważnie zastąpione jest przez zrozumienie
- antropologia funkcjonalna i socjologia skłaniają się ku ahistoryczności, redukcjonizmowi i mają tendencję do koncentrowania się na przyczynach
- 2 stanowiska, biegunowo odmienne a zarazem komplementarne (uzupełniające się):
1) podejście funkcjonalno-socjologiczne - interesuje się bardziej procesem bezczasowym niż relacją historyczną; interesuje się bardziej przyczyną niż wzorem; zachowaniem ludzi bardziej niż produktami ich działań, społeczeństwem bardziej niż kulturą; bardziej mikroskopowe, bezpośrednie, analityczne, skupiające się na jednostkach, zainteresowane przyczyną i skutkiem oraz praktyką
2) podejście historyczno-kulturowe - makroskopowe, skierowane na wzajemne powiązania i znaczenie wytworów ponadindywidualnych
- szkoła „kultury i osobowości” - może być uważana za próbę wykorzystania danych kulturowych dla lepszego zrozumienia osobowości; bardziej interesuje się ludźmi i ich zachowaniem, mniej formami kultury; kultura pojawia się jako środek do badania innych zjawisk
- naukom humanistycznym brak systematycznej, ogólnej i sformułowanej explicite teorii kultury
XIV. „Naukowe pojęcie kultury” 1949
- idea kultury powstała w świadomości wielu ludzi i rozwijała się stopniowo
- aż do końca XIX stulecia, w pewnych kontekstach pojęcie kultury nie zostało oddzielone od pojęcia społeczeństwa
- Comte - jego słynne trzy stadia ideologii (mityczne, metafizyczne i pozytywne) są także etapami rozwoju kultury, a zarazem etapami w rozwoju specyficznych, społecznych stosunków międzyludzkich
- Durkheim - społeczeństwo jako abstrakcyjny byt wywierający wpływ na pierwotne grupy ludzkie
- kultura na mocy swej definicji obejmuje społeczeństwo, a w każdym razie zakłada istnienie społeczeństwa jako warunku swego istnienia; będąc czymś wspólnym i ponadindywidualnym, kultura może istnieć tylko tam, gdzie istnieje społeczeństwo; i odwrotnie - każdemu ludzkiemu społeczeństwu towarzyszy kultura
- słowo „społeczny” pojawia się stosunkowo późno; kiedy Arystoteles chciał mówić o tym, co my nazywamy „społeczeństwem” i „kulturą”, używał słowa polis
- pierwsza definicja „kultury” pochodzi z późnych lat dwudziestych
- po raz pierwszy użyta świadomie przez Tylora (1871r., Primitive Culture); sformułował definicję kultury najczęściej potem przytaczaną („ta złożona całość, która obejmuje...”); użycie słów „kultura” i „cywilizacja” jako synonimów
- tak jak kultura zakłada jako warunek konieczny istnienie społeczeństwa, tak samo pojęcie społeczeństwa zakłada z góry pojęcie jednostek; trzy elementy (lub zespoły) czynników: kultura, społeczeństwo, jednostki, przy czym każdy z tych czynników opiera się na następnym lub jest przez niego uwarunkowana
- kultura -> społeczeństwo -> jednostka psychiczna -> ciało
- możemy rozszczepiać te poziomy dalej - przechodzimy do sfery nieorganicznej stanowiącej podstawę somatyki, psychiki, bytu społecznego i kulturowego; zjawiska poziomu nieorganicznego także można rozszczepić - hierarchia
- zjawiska kulturowe są zorganizowane na innych zasadach niż zjawiska społeczne, społeczne na innych niż psychiczne itd., w dół hierarchii
- pewne własności lub cechy jakościowe zjawisk każdego poziomu są jemu tylko właściwe; to, co jest specyficzne, charakterystyczne i istotne dla zjawisk jakiegoś poziomu, jest zrozumiałe tylko przez odwołanie się do innych zjawisk, cech lub prawidłowości tego samego poziomu; prawa niższego poziomu stwarzają tylko ramy, w których działają zjawiska wyższego poziomu, same przez się nie stwarzają tych zjawisk
- prawa niższego poziomu mogą wyjaśnić stałość, powszechność lub jednolitość zjawisk na wyższym poziomie; nie potrafią jednak wyjaśnić ani nawet określić tych własności, które są specyficzne dla danego poziomu i które rzeczywiście go wyróżniają
- czyli - praca nauki jako całości powinna dotyczyć szeregu poziomów, które doświadczenie naukowe stopniowo odkrywa; prawdziwy, widoczny postęp następuje wtedy, gdy każda nauka jest autonomiczna w swych procedurach jednocześnie zdając sobie sprawę ze swego uzależnienia od nauk niższego poziomu - próba legitymizacji kultury jako przedmiotu nauki
- życie, umysł, społeczeństwo i kultura nie istnieją ani poza materia i energią, ani poza przestrzenia i czasem; pochodzą od natury i są równie naturalne jak materia i energia
- pogląd naukowy uznaje, że każde zjawisko wywodzi się z natury i stanowi jej część
- Bergson - uważany za autora teorii o twórczej emergencji (emergencja - wyłonienie się, powstanie czegoś); Warden - w 1936r. uznał kulturę za czynnik emergentny
- w ramach trzech najwyższych poziomów (umysłu, społeczeństwa i kultury) ogromnie trudno wyznaczyć specyficzne przyczyny
- to właśnie zjawiska kulturowe (inaczej mówiąc zjawiska dające się ująć w terminach i relacjach kulturowych) stanowią najwyższy poziom naszej hierarchii; kultura stanowi najwyższy poziom
- czynniki społeczne i psychosomatyczne stanowią podłoże i wstępny warunek istnienia kultury; wpływ kultury na społeczeństwo
- jest nieprawdopodobne, by coś odpowiadającego genom, protonom lub neutronom, a nawet atomom czy molekułom zostało odkryte na poziomie kultury
- „stałe kulturowe” - ramy biopsychologiczne wypełnione treścią kulturową
- cechy podstawowe ogólnego podejścia historycznego - ponadindywidualność, uwzorowanie i względny brak zainteresowania przyczyną
- aby zrozumieć wszelkie przejawy kulturowe musimy również szukać form naturalnych i odbiegających od normy, szukać ich znaczeń najpierw w ramach spójnego, przeważnie samowystarczalnego systemu form, a następnie w szerszym totalnym kontekście form osiągniętych w historii ludzkiej
- zignorowanie i wyeliminowanie jednostki, która z punktu widzenia kultury może być częściej czynnikiem nieistotnym i mylącym niż czymś pomocnym
- przykład - wynalazca: z indywidualnego punktu widzenia wynalazcy działają niezależnie od siebie; z punktu widzenia kultury do wynalazku pobudzają wyłącznie tendencje, fakty poprzedzające, moment historyczny; w ramach tych działających czynników dokonanie wynalazku stało się nieuniknione, dlatego dla społeczeństwa i dla rozwoju kultury osoba wynalazcy niewiele znaczy
- współzależność pomiędzy pojawieniem się geniuszu a warunkami stworzonymi przez określony etap rozwoju cywilizacji - etap, w którym produktywne wzory kulturowe są określone i dojrzałe, ale tkwiące w nich potencjalne możliwości nie zaczęły się jeszcze wyczerpywać
- wartości kulturowe łącznie z formami kulturowymi istnieją tylko poprzez ludzi i w ludziach; wartości kulturowe jako wytwory ludzkich ciał i umysłów w działaniu i jako ich szczególna emanacja tworzą całkowicie „naturalną” część przyrody; wartości są ponadosobowe - czyli jednostka wchłania o wiele więcej wartości z zewnątrz niż wytwarza
- wartości tworzą się w sposób zw. genezą kolektywną lub masową; przez to posiadają cechę bezosobowości
- wiele wzorów kulturowych ma charakter „ukryty” - usunięte jest poza granice świadomości jednostki; brak uświadomienia wzoru
- kultury wykazują tendencję do integracji
- wartości stanowią główny element kultury; społeczność dąży do podporządkowania się standardom wartości; dla rozumienia kultury najważniejszą rzeczą jest poznanie jej wartości, bez nich nie wiadomo jakie są tendencje kulturowe ani w jaki sposób kultura jest zorganizowana
- plastyczność lub zmienność stanowi jedna z najbardziej charakterystycznych właściwości kultury; skłonności kultury do zmiany należy upatrywać w tym, że wszystkie zjawiska kulturowe są prawidłowo uzależnione od pewnych innych zjawisk kulturowych, do których są podobne lub które je poprzedzają, następują po nich albo zdarzają się obok w tym samym czasie
- przyczynami sprawczymi zjawisk kulturowych są działania lub postępowanie ludzi, tj. psychosomatycznych, indywidualnych istot ludzkich
- istoty ludzkie mając zdolności do tworzenia kultury, są same przepojone wpływem kultury (są kulturowo zdeterminowane); wpływają na kulturę i tworzą nową kulturę, są same przez nią ukształtowane, a także przez oddziaływanie innych ludzi, którzy są produktami poprzedniej kultury
- jeżeli ktoś interesuje się przejawami kulturowymi, może dostrzegać je i badać selektywnie w każdej dziedzinie nauki, której przedmiotem jest człowiek
XVIII. „Kultura rzeczywistości i kultura wartości” 1950-1951
1. idea postępu
- idea „postępu ludzkości” jest w istocie ideą postępu w zakresie „warunków społecznych” czy cywilizacyjnych; zmiany społecznie zachodzą w sztucznym środowisku zasad i reguł, które człowiek stale dla siebie tworzy; zmiany społeczno-kulturowe w głównej mierze same posiadają charakter społ.-kult.
- idea postępu narodziła się w XVIIIw. w Europie; zawierała wiarę w triumf rozumu
- koniec XIXw. - odrzucenie tezy ewolucjonistycznej; zastąpienie przez zasadę relatywizmu
- trzy przesłanki empiryczne: 1) w historii występowała ogromna dyfuzja czy transmisja materiałów kulturowych pomiędzy cywilizacjami; 2) historyczna odrębność wielkich cywilizacji; 3) odrębność kulturowa opiera się na wyrażonym obiektywnie systemie wartości subiektywnych
2. rozróżnienie „cywilizacji” i „kultury”
- Weber - trójpodział zjawisk społ.-kult. na społeczeństwo (zjawiska i procesy nie tylko społeczne, ale także ekonomiczne i polityczne), kulturę (filozofia, religia, sztuka) i cywilizację (nauka i technologia)
- Merton - kultura „cywilizacyjna” (charakter obiektywny) i kultura „kulturowa” (charakter subiektywny)
- MacIver - „dziedziny” bytu: fizyczna, organiczna i świadoma; w obrębie dziedziny „bytu świadomego” wyróżnia trzy porządki: kulturowy (sztuka, filozofia, religie, tradycje, kodeksy, zwyczaje), technologiczny (to cywilizacja, ale nie obejmuje nauki; najbliższy kulturze rzeczywistości Kroebera) i społeczny (wszystkie formy powiązania istot społecznych ze sobą, wyrażające się w tworzeniu grup i stowarzyszeń)
3. termin „kultura”
- zachowany w szeroko przyjętym znaczeniu historycznie zróżnicowanego i zmiennego zespołu zwyczajowych sposobów funkcjonowania społeczeństw ludzkich
4. użyteczność rozróżnienia
- bez względu na użyteczność rozróżnienia „kultury rzeczywistości” i „kultury wartości” nie może być ono traktowane jako absolutne; powinno być uważane za skalę pojęciową z dobrze odróżnialnymi biegunami
5. kultura społeczna
- struktury społeczne i ich funkcjonowanie stanowią jedną z części czy segmentów kultury i nie można ich usunąć poza jej obręb
- dla każdej kultury społeczeństwo ludzkie stanowi warunek wstępny i konieczny, i odwrotnie - wszelkiemu społeczeństwo ludzkiemu towarzyszy kultury, zarówno jako jego wytwór, jak i warunek dalszego istnienia
- obok kultury społecznej występowała także materialna, i ekonomia, i religia, i sztuka, itd.; każdy z tych zbiorów zjawisk stanowił segment kultury; istotna jest integracja wszystkich segmentów w ramach szerszej całości kulturowej
- obszar społecznych stosunków międzyludzkich może być ujmowany z socjologicznego, jak i kulturowego punktu widzenia
- socjologowie wiążą społeczeństwo z kulturą, ale zajmują się tylko społeczeństwem; antropologowie rozróżniają aspekty społeczne i kulturowe, ale w praktyce traktują zjawiska społeczne na równi co zjawiska kultury rzeczywistości i kultury wartości, tzn. po prostu jako zjawiska kulturowe
6. język
- trójpodział kultury na kulturę społeczną, kulturę rzeczywistości i kulturę wartości nie jest wyczerpujący
- czwartym podstawowym składnikiem jest język - różni się od innych tym, że jego szczególne własności pozwalają mu pełnić rolę mechanizmu służącego innym składnikom kultury
7. podsumowanie
- kultura rzeczywistości - ma charakter kumulatywny, rozprzestrzenia się na drodze dyfuzji
- kultura wartości - jest wiecznie twórcza
- kultura społeczna - nie wydaje się ani szczególnie kumulatywna, ani szczególnie twórcza