Folklor w znaczeniu naukowym (folklorystyka, etnolingwistyka, literaturoznawstwo), publicystycznym (jest to rozumowaniem potoczne), potocznym (płytkie, niedojrzałe, marginalne, konotacje negatywne, pozbawione walorów duchowych)

Folklor - synonim kultury ludowej - wszystkiego tego, co wiejskie i ze wsią związane

Folklor - jako coś prymitywnego, negatywnego, coś gorszego, odbiegającego od normy

Początki zainteresowania folklorem:

1846 - pojęcie folklor wprowadzone do nauki na łamach czasopisma „Ateneum” (William Tans)

folk - lud lor - wiedza -> wiedza ludu

Folklor - wiedza o umiejętnościach ludu, tj: pradawne zwyczaje, obrzędy, zabobony, ballady, przysłowia

Folklor - kult. duchowa chłopów europejskich, z czasem zaczęto stosować to pojęcie do społ. pozaeuropejskich

Folklor w znaczeniu szerokim obejmuje całą kulturę, tradycję ludu, także kulturę materialną. Folklor w znaczeniu wąskim obejmuje zwyczaje, obrzędy, wierzenia i literaturę ustną.

1949-50 pod red. Marii Licz - Słownik folkloru, mitologii i legend - 21 różnych def. folkloru:

Jonas Balys - f. obejmuje tradycyjne wytwory

Marius Berbau - podkreśla w jakich sytuacjach pewne treści są przekazywane

William Bascom - zawęża folklor do literatury ustnej, ale nie wszystko co przekazywane ustnie to folklor

R.D. Jameson - f. gałąź etnologii, ważność idei filozoficznych, religijnych

B.A. Botkin - wprowadza pewne elementy kultury masowej do folkloru

T. Gostieva - część kultury ludzkiej, przechowywana świadomie lub nieświadomie, działalność zbiorowa a nie jednostkowa, tworzony przez lud dla ludu

A. Tylor - folklor obiekt kultury materialnej (f. idei - obrzędów; f. słów - legendy)

R. Waterman - folklor to forma sztuki, obejmuje różne rodzaje opowieści, przysłów, porzekadeł, zaklęć, posługuje się mową codzienną

Juri Sokołow - podstawy pod dominujące w nauce radzieckiej pojęcie folkloru - ograniczenie do literatury ustnej

S. Thopmson - f. to przekaz tradycyjny, pamięciowy, także wierzenia, przesądy

A. Gelner - f. uniwersalny obiekt ze specyficznymi elementami, które zawierają się w sferze ludowej

P. Saintyvres - kult. materialna i duchowa warstw niższych cywilizacji

H. Naumann - teoria arystokratyczna pochodzedznia folkloru

B. Grace - poezja ludowa rodziała się wśród arystokracji a później przechodziła niżej

Trzy podstawowe kryteria podziału definicji:

1. def. opisowo - wyliczająca

2. aspekt historyczny - uwaga na to kiedy folklor był tworzony (przeżytek)

3. aspekt genetyczny - przez kogo folklor był tworzony

Oskar Kolberg - przeciwny pojęciu folkloru; rozumiał to pojęcie dosłownie (wiedza ludu)

Jan Karłowicz - zwolennik pojęcia folkloru - rozumiał go szeroko (nie tylko literatura ludowa)

Jan Krzyżanowski - skupiał się na twórczości słownej

Jan Bystroń - „Dzieje literatury pięknej” - rozdziały poświęcone literaturze ludowej

Rozpowszechnienie się ludoznawstwa

Stefan Czarnowski (okres międzywojenny) - folklor to nie tylko twórczość ludu wiejskiego, zwracał uwagę także na folklor środowiskowy

Po II w.s. termin folklor zadomowił się, początkowo był rozumiany bardzo wąsko: tylko tańce i muzyka

Lata 50. - zorientowanie badaczy na kult. materialną

PAN - pracowania literatury ludowej - jedyny ośrodek badań folkloru w tamtym czasie

Coraz większy rozziew między etnografią a folklorem

Po 1956 roku folklorem zajmują się też inne dyscypliny badawcze

Status folklorystyki próbują określić Krzyżanowski i Hernas

Założenie czasopisma Literatura Ludowa (57-72 red. Krzyżanowski) - w tamtym czasie miało ono profil literaturoznawczy ('74 red. Hernas) - rozpatrywanie folkloru z punktu widzenia teorii kultury. Włączył do folkloru folklory środowiskowe, subkultury, f. miejski, literaturę popularną

Pierwsza katedra folkloru w Opolu/ D. Simonides 1974 lub 76

Folklor jako część nauk etnologicznych: Dorota Simonides, Piotr Kowalski, Teresa Smolińska

Ośrodek warszawski: UW - Roch Sulima, PAN - Górski, Jagiełło

Ośrodek wrocławski: Czesław Hernas, Jolanta Ługowska, T. Żabski, Jastrzębski

Ośrodek krakowski: F. Ziejka, W. Pawluczuj, J. Maślanka

Ośrodek lubelski: J. Bartmiński, A. Adamowski

Ośrodek śląski: Adolf Dygacz, E. Kossowska, D. Czubala

Ośrodek łódzki: Wioletta Krawczyk-Waniowska,

Ośrodek gdanski: J. Samb

Ośrodek toruński: Marcel Kossjan

Ośrodek olsztyński: T. Oracki, A. Staniszewska

Pracownia dzieł wszystkich Oskara Kolberga

Hernas włącza subkultury środowiskowe i kulturę z tzw. 3 obiegu, funkcjonuje podobnie jak folklor:

• obie podlegają społecznej cenzurze prewencyjnej, tekst zaakceptowany przez grupę,

• teksty oparte na powtarzających się tematach i wzorach,

• wyrażają określony światopogląd,

• charakter kosmopolityczny,

• ustność języka przestała stanowić wyznacznik przedmiotu badań.

Tendencje w traktowania folkloru:

antropologiczna - folklor to wiedza ludu, nie tylko mowa ale też czynności w kontekście kulturowym, badania terenowe, wykorzystywanie badań historycznych, socjologicznych, rzadziej filologicznych. Folklor z krajów anglosaskich

filologiczna - teksty zastane, zjawiska związane z mową, proza, poezja ludowa, w obrzędach tylko warstwa słowna. Bada się same wytwory kulturowe, bez ich podłoża. Szkoła fińska

Współczesność jako kategoria porządku:

• badania tradycyjnych gatunków, treści, zjawisk znajdujących się w dzisiejszym obiegu

• obserwacja i interpretacja zdarzeń nowych, nie posiadających poświadczenia w tradycji, takich które powołały współczesne systemy kulturowe

W zakresie badań - wszystkie treści, jakie są w obiegu w danej grupie społecznej, żywe i spontaniczne.

„Folklor” - przyjęty w Polsce. W krajach anglosaskich stosuje się połączenie coś+lor (np. childrenlor)

Folklor realizuje pewne potrzeby człowieka, zaspokaja problemy, podkreśla więzi, przynależność do grupy. Odpowiada na wydarzenia historyczne.

Współcześnie rozpatrywany jest w dwóch aspektach: tego co pozostało i tego co nowe.

Można też spotkać trójpodział:

• f. tradycyjny, który jeszcze się zachował, jest przechowywany

• szukanie nowych form ,więzi, struktur, zwyczajów spełniających współczesne potrzeby

• żywiołowy i oddolna twórczość grup społecznych

Folklor a środki masowego przekazu

Kultura masowa funkcjonuje w społeczeństwie podobnie jak folklor i jego twórcy anonimowo, odbierana spontaniczno i masowo, wytwory bezosobowe i bez konkretnego adresata.

Folklor nie ma swoistego przedmiotu badań, dzieląc go z innymi dziedzinami wiedzy. Przedmiotem badania jest to, co wiąże się z kulturą - jej podstawowym wyróżnikiem jest oralność.

Lista nowych tematów badawczych wg Doroty Simonides:

1. Dysonans między badaniami nad foklorem a folklorystyką, łatwiej opracować dzieje dyscypliny niż jej aktualny przedmiot zainteresowań /”Dzieje foklorystyki polskiej” pod red. H. Kapełuś i J. Krzyżanowskiego T1 - 1800-1864, T2 - 1864-1918/
   , Simonides „Folklor Górnego Śląska”

2. brak badań komparatystycznych (do nich potrzeba dużej wiedzy)
   prowadzić trzeba badania życiorysów, tzw. mikrohistorie, ponieważ człowiek uczestniczy w historii oficjalnej i tworzy historię sam

3. Badania opowieści popularnych (bajka, podanie, legenda) - zjawisko procesu komunikacyjnego, różnica między ustnością a środkami masowego przekazu zanika (współczesna legenda miejska), potrzeba społeczna decyduje o funkcjonowaniu tematów, archetypiczna potrzeba sensacji.

4. Postulat badań systemu wartości - ustalone przez tradycję wartości zanikają, konfrontowane ze współczesnością. Warto spojrzeć na wartości trwałe i zmieniające się. Badania jakie obyczaje i prawa są przestrzegane a jakie łamane.

Typologia gawędziarzy ludowych

(Kadłubiec „Józef Jażowicz gawędziarz cieszyński”)

Kryteria:

• repertuar

• cechy charakteru i usposobienie

wg braci Sokołowów (ze względu na repertuar)

• epiccy

• obyczajowi

• realiści

• humoryści i satyrycy

wg Azadowskiego (wygłaszane treści i światopogląd)

• gawędziarz ze skłonnościami do fantazjowania

• gawędziarze realiści

• gawędziarze preferujacy treści komiczne w każdym gartunku prozy ludowej

wg Henssena (stosunek narratora do tradycji)

• subiektywni - stosowanie świadomych przeróbek tekstów

• obiektywni - nie wprowadza zmian

Kryterium płci (Kadłubiec, Simonides)

Kobiety i mężczyźni posiadają odmienny repertuar i słuchaczy

• bajki magiczne i podania - kobiety

• opowiadania gospodarskie, polityczne, dowcipy, anegdoty - mężczyźni

Zawód bajarza

wg Zielemina

• gawędziarze profesjonaliści - zawodowo zajmowali się opowiadaniem

• rzemieślnicy - w zależności od zawodu taki folklor

Kryterium stosunku do tradycji folklorystycznej

wg Azadowskiego - gawędziarze:

• twórcy - niesamowity talent, duża wyobraźnia

• przekaziciele - w sposób skostniały przekazują tradycję ludową

wg Astachowa (wg stosunku do literatury ludowej)

• przekaziciele - wierne przekazywanie treści

• opowiadający zmieniający formę, wprowadzający nowe formy, przeróbki tradycyjnych wątków folklorystycznych

• opowiadacze innowatorzy - za każdym razem inaczej przekazują ten sam wątek, bogaty repertuar, improwizacja

wg Cziczerowa (wg tego czy nosiciele tradycji są tylko wykonawcami prozy ludowej czy są jej samodzielnymi twórcami)

• przekaziciele wykonawcy - odtwórcy, w tym co przekazują nie ma śladu osobistych przemyśleń

• mistrzowie sztuki - nie wnoszą istotnych zmian ale sposób w jaki je przekazują jest niezwykły (mimika, gestykulacja) - umacniają przekaz ale nie tworzą nic nowego

• gawędziarze innowatorzy - tworzą nowe, własne, oryginalne teksty

wg Janiny Hajduk-Nijakowskiej (wg stosunku narratora do przekazywanej treści)

• postawa identyfikacji - narrator aprobuje przekazywane treści, utożsamia się z nimi i bohaterami

• postawa względnej akceptacji - narrator poddaje treści osobistej weryfikacji, akceptuje ale coś też dodaje

• postawa dystansu - narrator odnosi się nieufnie do przekazywanej treści

• postawa negacji - negatywne odniesienie do treści co często prowadzi do parodii

Kryterium ze względu na słuchaczy - do kogo skierowany jest repertuar: np. w kręgu rodzinny przekaz opowieści był jednolity, w pozostałym kręgu wprowadzano wiele urozmaiceń.

Kryterium ze względu na sposób opowiadania:

• narrator literacki - spokojnie opowiada

• narrator dramatyczny - używa nie tylko głosu ale też mimiki, gestu, intonacji

kryterium ze względu na światopogląd autora: (D. Simonides, Jaromir)

• wierzący (wierzy w to, co opowiada)

• niewierzący

kryterium ze względu na środowisko, z którego pochodzi narrator: (wg Benesza)

• pochodzi żywego folklorystycznie środowiska - folklor wciąż żywy, teksty wciąż przekazywane

• pochodzi z żywego folklorystycznie środowiska ale zmienił środowisko na nowe, zna stare teksty ale modyfikuje je dla nowego otoczenia

• pochodzi z niefolkorystycznego środowiska ale tworzy w duchu tego środowiska, duże wpływy literackie

• wywodzi się z niefolklorystycznego środowiska ale przesz do środowiska, w którym folklor jest żywy

kryterium ze względu na stosunek gawędziarza do literatury: (Szramkowa?)

• mało czytają lub wcale ale opowiadają też teksty literackie znane „z drugiej ręki”, od innego gawędziarza

• dużo czytają, ale tego co przeczytają nie opowiadają, oddzielając literaturę od folkloru

• czytają dużo i lubią opowiadać wątki literackie, łączą tradycję z literaturą

Kryteria wg Teresy Smolińskiej:

• pochodzenia społecznego narratora (wsi, miasteczka, miasta)

• wg wykonywanego zawodu (inny repertuar w każdej grupie zawodowej)

• płci narratora

• miejsca przekazu

• narrator tradycyjny przekazuje teksty w swoim rodzimym środowisku

• narrator folk-konkursowi przygotowani są do występu na potrzeby konkursu, nie dostosowany do środowiska ale wymagań konkursu

• światopogląd narratora

• narratorzy u których dominuje myślenie irracjonalne, wierzą w opowiadany tekst

• nie wierzą w opowiadane teksty

• sposób opowiadania

• dramatyczny - reaguje żywo, wykorzystuje formy pozajęzykowe

• literacki - emanuje spokojem

• stosunek do słuchaczy - uwzględnia repertuar ze względu na płeć, pozycję społeczną

• stosunek do tradycji folkorystycznej (twórca/odtwórca)

• stosunek do literatury

• narrator, których pasjonuje literatura ustna, nie czytają wiele, nie wykorzystują wątków literackich

• narrator literat - zna literaturę, wplata wątki literackie do repertuaru

• ze względu na wygłaszany repertuar

• narrator fantazotwórczy

• realista - opowiadania wspomnieniowe

• humoryści - anegdoty

• uwarunkowania wynikające z przemian społecznych:”

• dawni - stare opowieści, znane i zanalizowane, znający początki tekstów

• nowi - wnoszą wiele współczesnych wątków, traktują gawędziarstwo jako intratny zawód

• cel opowiadania

• okazjonalni - gdy nadarza się odpowiednia sytuacja

• profesjonaliści - gawędziarstwo jako zawód

Istnieją też typy pośrednie wszystkich tych kryteriów.

ORALNOŚĆ\

Jest to pewnie sposób bycia w świecie, typ egzystencji stanowi pewien wyznacznik folkloru nieuświadamiany, symbolicz,

Komunikacja fonocentryczna przeciwna grafocentrycznej

folklor - niepewna całość kultury, ulotne zapamiętywanie tekstu - bogata mnemotechnika (np. formuły, rytm)

Nie każda komunikacja ustna to folklor ale oralny stosunek do wyrazu charakterystyczny jest dla kultury przedindustrialnej. W kulturach industrialnych na oralności oparte są subkultury, które można utożsamiać z folklorem środowiskowym, zawodowym

Cztery elementy charakterystyczne przekazu oralnego:

1. podmiot a wspólnotowość

2. spontaniczność

3. sytuacyjność

4. etologia folkloru

1. Taki podział rzeczywistości społecznej, gdzie jednostka bezwiednie pozostaje we władaniu kultury. Wybór podmiotu jest nieuświadomiony ale zgodnie z normami kultury. Znajomość reguł pozwala zrozumieć symbole i wartości w tej kulturze obowiązujące. Folklor jako środek przymusu a nie indywidualnej ekspresji

2. Wolność daje możliwość zachowań spontanicznych - przekaz gdzie relacje między znakiem a rzeczą ma charakter synkretyczny i wartościujący. Ważna jest spontaniczność i powtarzalność, kreatywność a przymus.

3. Komunikacja kulturowa w kulturze. Kultura komunikuje sama o sobie w określonej sytuacji zachowa. Sytuacja wyznacza repertuar tekstów

4. Niegenetycznie utrwalone zrytualizowane formy społecznego zachowania w określonych sytuacjach - szkielet istnienia porządku w społeczności

Kultury oralne - przeciwieństwo kultur organizacyjnych, które mają jasno określone reguły.

2 płaszczyzny oralności

• historyczna - odniesienie do historycznych typów kulturowych

• diagnostyczno-interpretatywna - odniesienie do kultury współczesnej.

USTNOŚĆ A TEKST PISANY

Kontakt ustności z pismem doprowadził do degradacji wielu jej elementów:

• utrata pamięci, ilości zapamiętywanych wątków ulega ograniczeniu, mniejszy repertuar

• odwoływanie się do notatek

• zwiększa się hermetyczność tekstu, większa ilość wątków kontaminacyjnych

• pismo skraca długość tekstu ale zwiększa jego dynamikę

• zmniejsza się stabilność wątków, tekstów, gatunków

• zmienia się stosunek nosicieli folkloru do tradycyjnych teksów skierowanych nie tylko do własnej grupy, ale także na zewnątrz

• ! pismo prowadzi do dezintegracji kultury - nadawca i odbiorca nie muszą się już spotkać

• odmienne rozumienie prawdy - w kontakcie bezpośrednim możemy weryfikować

• odbiorca skupia się tylko na tekście, nie na nadawcy

Teksty wtórnie zapisane - najpierw funkcjonują w obiegu ustnym.

Manifest autora - zwykle tekst pisany nie jest tworzony na bieżąco ale powstaje w głowie autora i dopiero wtedy przelewany jest na papier.

Teksty pisane ale później wykonywane ustnie - np. w celu przygotowania dla zespołów

• zniekształcenie dowcipu

• zmniejsza zasoby pamięci

Wtórna oralność:

• mistyka uczestnictwa

• skupienie się na chwili obecnej

FUNKCJE FOLKLORU

Simonides:

• podtrzymywanie polszczyzny - szczególnie widoczne pod zaborami wierność tradycji określana jako wierność Polsce

• funkcja humanistyczna

• informacyjna - przedstawiają teksty o czymś, informują

• wychowawczo-dydaktyczna - uczą czegoś (przysłowia, bajki)

• ekspresywno-impresywna - daje ujście emocjom człowieka

• rozrywkowa - sama w sobie ma bawić

• funkcja integracyjna - teksty przekazywane w obrębie pewnej wspólnoty.

Krawczuk-Wasilewska

• funkcja estetyczna - bez niej nie byłoby folkloru - powiązana z innymi funkcjami; przez niektórych autorów spychana na plan dalszy

• psychospołeczna - zaspokaja potrzeby psychiczne (np. kołysanki)

• etyczna - pewien system zasad, wartości, łączy się z funkcją wzorotwórczą i dydaktyczną

• dydaktyczna

• magiczna (moc sprawcza)

• ludyczna (zabawa)

GENOLOGIA FOLKLORYSTYCZNA

(nauka o gatunkach)

Klasyfikacja XIX wieczna miała charakter porządkujący, niewiele wspólnego z teoretycznymi analizami.

Zamieszanie terminologiczne, konieczność jasnych kryteriów, prawidłowe zakwalifikowanie tekstu

Szkoła fińska - klasyfikacja w oparciu o wątki (Anie Thompson)

Folklorystyka polska nie wytworzyła typowej klasyfikacji

Klasyfikacja Krzyżanowskiego oparta na literaturoznawczej - stąd traktowanie literatury ludowej jak pisanej

Trzy podstawowe gatunki: podanie, anegdota i bajka

Krzyżanowski:

• liryka - pieśni

• epika - podania, anegdota, bajka

• dramat - obrzędy

• tzw. drobna twórczość - krótkie, zwięzłe utwory, których nie można zakwalifikowac do trzech poprzednich rodzajów - przysłowia, porzekadła, twórczość dziecięca - wyliczanki, rymowanki, zamówienia, zagadki

• ballada - zawiera elementy wszystkich trzech poprzednich: liryka - wierszowanie, epika - pewien wątek, jakaś akcja

LIRYKA

Pieśni - strukturalnie związane z muzyką, występowanie powtórzeń, refrenów, paralelizmów (opisów przyrody odnoszących się do zachowań ludzkich), występowanie rymów, rytmiczność

Pieśni:

• obrzędowe (ściśle związane z miejscem i czasem)

• doroczne - często charakter życzeniowy, kolędy, pieśni miłosne i zalotne, zapusty - pieśni zapustne, tematyk erotyczna, pieśni dyngusowe, obrzedowość wiosenna - pieśni gaikowe, pieśni sobótkowe - najbardziej archaiczne, pieśni dożynkowe - adresowane do gospodarzy,

• rodzinne
  urodzinowe - brak tekstów bezpośrednio związanych z tymi wydarzeniami (kołysanki)

weselne - bogate, różnorodne
pogrzebowe - żale wyrażane za zmarłym, bogate w folklorze rosyjskim

Związek tekstu pieśni z obrzędem:

• tekst wprost związany z obrzędem np. podziękowania panny młodej, opis uczty, opisują wydarzenia

• pieśni mówiące o rekwizytach w obrzędzie - o wianku, kołaczu - wiążą się z obrzędem ale może dojść do rozpadu, kiedy brak wiedzy o symbolu

• wiążą się z obrzędem w sposób konwencjonalno-sytuacyjny - związek może się szybko rozpaść

• nieobrzędowe

• liryczne - tematyka erotyczna

• ballady, pieśni zbójnickie (folklor słowacki, śląski), żale, pieśni powszechne (łatwo ulegają przekształceniom), pieśni nowinkarskie (rola kroniki życia społeczene)

W pieśniach obrzędowych - sobótkowe, weselne, bożonarodzeniowe, dożynkowe, górnicze - najstarsze.

Pierwszy zbiór pieśni ludowych - Wacław z Oleska 1833

Pierwszy zbieracze folkloru zwracają uwagę na estetykę pieśni

1857 Kolberg

1924 J. S. Bystroń „Pieśni ludu polskiego

1952 J. Przyboś „Jabłoneczka - antologia pieśni ludowej”

Przyboś dzieli pieśni na:

• pieśni buntu i niewoli

• epickie

• obrzędowe

• liryka miłosna

• liryka rodzinna

• liryka pasterska

• taneczne

• żołnierskie

• żartobliwe

EPIKA

Bajka - pojęcie bajki ma charakter wieloznaczny, bohaterami są głównie zwierzęta, czasem obok ludzie, rośliny, świat przyrodniczy

Zwierzeta uosabiają cechy ludzkie

bajka zwierzęca (Krzyżanowski):

• bajka ezopowa - poj. od Ezopa (VI w pne) twórca bajki, utwory prozatorskie, w Polsce mało popularne

• okruchy epiki zwierzęcej - kawały o sprytnym lisie, głupim niedźwiedziu

• właściwa bajka zwierzęca

Cechy opowieści zwierzęcej (Harkot):

• bohaterowie - zwierzeta

• antropomorfizacja - przypisywanie cech ludzkich przedmiotom ,zwierzętom

• treść opowiadania - przeżycia bazujące na obserwacji zwierząt

• etiologie zwierzęce oparte na fantazji ludowej (wyjaśniają pewne zjawiska np. dlaczeg rak chodzi do tyłu, dlaczego niektóre zwierzęta mają czerwone oczy)

memorat i fabulat (pojęcia wprowadza badacz skandynawski Karl von Sydow 1919r)

memorat - własne wspomnienia, to co człowiek pamięta z własnego życi9a, co mu się przydarzyło, jeśli ciekawa treść to teksty moga przejść do opowieści wspomnieniowych, z czasem zatracają się cechy osobiste

fabulat - na skutek fabularyzacji memoratu przeżycie jednostki może stać się fabulatem

Podanie

• podanie historyczne - rozumienie historii zawężone do najbliższego otoczenia, nie chodzi o dokładnośc jak w historii, przedstawienie pewnego wydarzenia bliskiego ludowi, nadaje się cechy epickie, wydźwięk moralny, nie ma elementów transcendentnych, ponadnaturalnych, nie są przytaczane daty, zarysowuje się tylko czas

• podania lokalne - tworzą mikrohistorie wsi, środowiska, moga zaiwerać więcej elementów fantastycznych

• podania wierzeniowe (mityczne) wyrażają światopogląd jednostek, elementy fantastyczne mieszają się z realnymi, narrator wierzy w to, co opowiada, z góry zakłada się wiarę w opowiadanie, narracja prowadzona tak, aby uwierzyć.

• podania etiologiczne - wyjaśniają np. nazwy miejscowości, funkcje dydaktyczne, religijne, obrzędowe, moralne

(pierwsze dwa popularne w Polsce)

W folklorze rosyjskim podanie - proza niebajkowa

Krzyżanowski: podanie to opowiadanie fikcyjne ale zawierające okruch rzeczywistości np. nazwisko osoby, nazwę miejscowości, które dowodzi, że wydarzenie miało naprawdę miejsce

Bystroń: podanie to krótkie opowieści, najczęściej opisujące jedno wydarzenie dotyczące określonych miejsc czy ludzi, zazwyczaj mające element nadzwyczajności

Bajka - funkcja estetyczna - podanie - f. estetyczna schodzi na plan dalszy, ważniejsze jest pouczanie i wyjaśnianie, ale niektóre podania mogą być utworami estetycznymi, chodzi o przekaz pewnej informacji

U źródeł podania - kwestia przeżycia, podzielenie się informacją, przekonanie słuchaczy, powoływanie się na bliską osobę celem podkreślenia autentyzmu

Relacja świat rzeczywisty - fantastyczny

w centrum podania - jakaś zjawa

w centrum bajki - człowiek (czerwony kapturek, śnieżka)

Świat demoniczny - bliski bohaterom bajek ale nie jest to codzienne zjawisko, by doszło do kontaktu musi dojść do podróży w świat (opuszczenie rodzinnych stron)

w podaniu - dużo strachu, bardziej namacalny

Schemat w bajce - albo dobry albo zły, głupi lub mądry, osoba wyróżnia się spośród innych

W bajce - jeśli dojdzie do kontaktu ma to znaczneie pozytywne; w podaniu - złe konsekwencje

bajka - skłonność do przesady, fantazji

podanie - realizm, chęć przedstawienia czegoś (i przestrasznia)

ANEGDOTA

Gatunek najmniej opracowany ale najbardziej popularny. Naczelna funkcja - rozśmieszanie, zabawianie, krytyka, ironia, przekracza bariery obyczajowe, krótka

Krzyżanowski: krótkie opowiadanie komiczne (synonimy - dowcip, gadka)

Może się nią stać każdy gatunek prozy wierzeniowej

większość skupia się na konkretnej rzeczywistości - zmieniają się bohaterowie, realia ale schemat pozostaje ten sam

bazuje na zrozumiałości, znanej tematyce

cudowność i magiczność - pokazana w przesadzie, ośmieszona, przerysowana

wychwytuje wady i przywary ludzkie

narrator - obserwuje rzeczywistość, komentuje, nie mówi wprost co jest złe, ale ośmiesza

DRAMAT

Simonides i Krzyżanowski

Obrzędy i żywa akcja dające się podzielić na sceny i obrazki, na aktorów i wodzów, brak spontanicznego przedstawiania - obecnie raczej wyreżyserowane

np. Herody, topienie Marzanny, chodzenie z gaikiem

????? (tekst)

DROBNA TWÓRCZOŚĆ

Krótkie teksty prozatorskie lub wierszowane:

zaklęcia - zamówienia - zażegnania - nastawione na osiągnięcie skutku, wywołanie określone zjawiska

zwroty życzeniowe „na zdrowie”, „na psa urok” „wszelki duch pana boga chwali”

Zamówienia przechodzą do folkloru dziecięcego i zmienia się ich funkcja, ich wytłumaczenie nie jest znane

zamówienia dla zwierząt (ślimak, ślimak pokaż rogi..., biedroneczko..)

w listach ludowych - formuły na początku i końcu tekstu

przedrzeźniacze - naśladowanie głosów zwierząt, dźwięków codziennych

zabawy słowne, tworzone np. przez dzieci do zabawy

rymowanki

wpisy do pamiętinków - często rymowanki (Simonides, o współcsesnych pamiętnikach dzieci..)

zagadki - pierwotnie służyły poznawaniu świata, przekazywaniu wiedzy, z czasem zmieniły swą funkcję na zabawową

zdania gospodarskie - prognostyki pogodowe, zalecenia do robót gospodrarskich, forma wierszowana

PRZYSŁOWIA

Krzyżanowski: przysłowie jest alegoryczne (co innego mówia, co innego znaczą), posługują się kontrastem, twór językowy, przeważnie złożony zdaniem prostym, rzadziej układ kilku zdań, posiada właściwości semantyczne.

Układ zdań niezmienny, stały, posługuje się symbolami i obrazami.

Bystroń: zwroty ustalone przez zwyczaj językowy, czasem porównanie lub określenie (np. głupi jak but)

źródła przysłów: twórczość rodzima, z Biblii, literatura klasyczna

Paremiologia - nauka o przysłowiach

Oskar Kolberg - oddzielny tom o przysłowiach

Bystron - „Przysłowia polskie”

Krzyżanowski „Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich”

KLASYFIKACJA DZIEŁ FOLKLORU WG PROPPA

naczelne założenie - klasyfikacja jak w naukach przyrodniczych - prosta aby nie było wątpliwości

Dwa cele klasyfikacji: cel praktyczny i cele naukowo-poznawczy

wewnątrzgatunkowe wyznaczniki gatunku:

• rezeczywistośc odzwierciedlona, jaka znalazła swe odbicie w tekście

• srodki za pomoca których rzeczywistość została przedstawiona

• stosunek do rzeczywistości

• środki użyte do przedstawienia stosunku do rzeczywistości

zewnętrznogatunkowe wyznaczniki ważne w szczególności w folklorze obrzędowym

• forma wykonania

• ukształtowanie muzyczne

• funkcja określonych odmian tekstu w całokształcie ludzkich działań

Co znaczy gatunek? Jak znaczy gatunek?

• określenie miejsca analizowanego gatunku w całokształcie kultury ludowej

• ustalenie, jak dalece struktura gatunku rozumiana jako specyficzny zespół dyrektyw (wskazań i reguł), wpływa na ukształtowanie indywidualnej wypowiedzi artystycznej

Różnice między realizacjami wzorca w folklorze są mniejsze niż w literaturze, różnice w folklorze dotyczą cech drugorzednych, szczegółów (modifikacje odautorskie)

Najpierw badamy synchronicznie(w tym samym czasie), potem diachronicznie(historycznie)

Nie istnieje przenoszenie klasyfikacji krajowych na inne kraje. Kryteria moga być międzynarodowe

Kryteria służą do budowy klasyfikacji, wyznaczniki mają wpływ na budowę:

• wyodrębniony wyznacznik powinien wyrażać istotne cechy zjawiska

• powinien to być wskaźnik stały i niezmienny

• wyznacznik, który uznajemy za podstawowy musi być jasny, nie może być różnie interpretowany

Nadrzędnym nad gatunkiem jest jego rodzaj

1. epika

2. liryka

3. dramat

niżej jest dziedzina -> odmiana -> gatunek -> typy -> wątki -> warianty

Klasyfikacja Proppa poddana krytyce - w odniesieniu do Polski zbyt prosta, nie uwzględnia wielu róznych wątków, zjawiska międzygatunkowego przekładu, migracji wątków, spontanizacji. Jedność formy określa jedność treści! - przyjmując to mielibyśmy do czynienia z wieloma utworami hybrydystycznymi.

M. BACHTIN

teoria genrów mowy

Uwzględnienie dynamiki procesu komunikacji w folklorze. Koncepcja gatunku jako modelu określającego system komunikacji.

Niezależnie czy tekst jest mówiony czy pisany jest zależy od określonej praktyki życiowej, przypisany do pewnej sytuacji, każda wypowiedź wymaga pewnej reakcji. Zakłada, że każdej wypowiedzi przyświeca intencja. Zwraca uwagę na dialogowość. Fikcją jest, że tylko jedna osoba jest aktywnym uczestnikiem dialogu.

Genr mowy - względnie stabilne formy wypowiedzi, pewne schematy z których budujemy wypowiedź. Podział na:

• proste (genry prymarne) - wypowiedzi ustne

• złożone (genry sekundarne) - wypowiedzi na piśmie

Zakłada, że każdej wypowiedzi przyświeca intencja. Na tej podstawie A. Wierzbicka ustaliła najbardziej podstawowe intencje:

• poinformowanie (wykład ludowej wiedzy o świecie, podania kosmologiczne o powstaniu świata, człowieka, roślin, podania historyczne i lokalne, legendy i apokryfy)

• przestrzega przed naruszeniem przyjętych norm społecznych i określonych wartości (edukacja młodego i starszego pokolenia, intencja wychowawcza)

• wzbudzenie lęku (spotkania z duchami, światem zmarłych, podania wierzeniowe)

• rozśmieszanie (oswajanie świata przez dowcip, rozładowanie społecznych napięć)

• dostarczenie moralnej satysfakcji z powodu rozwoju wydarzeń w oczekiwanym kierunku (ukazują świat lepszy, niż w rzeczywistości, bawią)

Intencja, funkcja tekstu może ulegać zmianie jak np. w modlitewkach ludowych - używanych do leczenia, do odmierzania czasu, parodia tekstu.

GUSIEW („Estetyka folkloru”)

Wyodrębnia u różnych narodów gatunki wspólne. Chce stworzyć ogólna klasyfikację, dopuszcza używanie nazw własnych, specyficznych dla narodów.

Ogólna klasyfikacja:

• ustala wyróżniające cechy rodzajów i odmian, to pomaga scharakteryzować i zrozumieć tekst

• ustala stosunek elementów, wzajemne relacje między częściami folkloru, badanie struktury materiału

• ustalenie form pierwotnych i wtórnych, prostych i złożonych

Charakterystyczne dla tekstu elementy stanowią o jego specyfice, odróżniają go, badacze musza uwzględniać cechy obiektywne, nie jest ważny aktor ale ten kto przekazuje

Folklor - złożona z wielu elementów forma przedmiotowo-artystycznego odzwierciedlania rzeczywistości, istotna współzależność między tym co przedstawia a tym jakich środków użyto.

• obiektywne - opisy przyrody, życie społeczne, wydarzenia i postępowanie ludzi

• subiektywne - uczucia, myśli, przeżycia

Trzy rodzjae gatunków folkloru wg Gusiewa

• liryczny - więcej uczuć, emocji, przewaga elemetnów subiektywnych

• epicki - zdecydowana przewaga elementów obiektywnych

• dramatyczny - wzajemne przenikanie się elementów obiektywnych i subiektywnych, stosunek do rzeczywistości i zachowanie

Podział dość względy, możliwe są gatunki pośrednie

Schemat klasyfikacji dzieł folkloru: (ze względu na środki wyrazu)

• słowo, mimika, w rodzaju epickim

• słowo i muzyka - rodzaj liryczny, pieśni ale też rodzaj epicki

• muzyka i mimika - gat. muzyczno-choreograficzne, taniec, ruch - g. liryczny

• muzyka z choreografią i tańcem

• słowo, muzyka, taniec- gat. pieśniowo-chorograficzny, r. liryczny

• słowo, mimika, muzyka, taniec - folklor widowiskowy, obrzędy

Podział na gatunki ukształtowany historycznie. Stabilna forma wszelkiej klasyfikacji.

Trzy elementy określające granice gatunków:

• jedność problematyki

• forma artystyczna

• funkcja społeczno-obyczajowa

Ważne jest to, jak nazwać gatunki, aby nie dochodziło do nieporozumień.

Gatunek - pewna forma stabilna, jedność formy i treści, problematyki, obejmuje grupy wewnątrzgatunkowe, wyróżniające się cechami tematycznymi, funkcjonalnymi i teoriotwórczymi

Gatunki dzielimy na odmiany:

Trzy podstawowe kryteria??????

W ramach rodzaju:

1. epiki

1. grupa słowna

2. grupa słowno-muzyczna

ad a)

przysłowia, porzekadła, zagadki, opowieści utożsamiane z mitem
mity - odmiany:

• kosmologiczne

• ekologiczne

• historyczno-kulturowe

• bohaterskie

podanie

• historyczne

• bohaterskie

• topograficzne (wyjaśniają nazwy miejscoowści)

• ???? (wyjaśniające nazwę miejscowości, grupy)

legenda

• religijna

• społeczno-utopijna

• historyczna

bajka

• zwierzęca

• bohaterska

• magiczna

• przygodowa

• historyczna

• społeczno-obyczajowa

anegdota

przypowieść

ad b)

pieśń epicka

epopeja

• historyczna

• baśniowa

• mityczna

• bohaterska

• społeczno-obyczajowa

• komiczna

Formy przejściowe - liryczno-epickie - słowo, muzyka

ballada

• mityczna

• bohaterska

• historyczna

• społeczno-obyczajowa

romans

• bohaterski

• historyczny

• społeczno-obyczajowy

Liryka:

1. grupa słowo-muzyczna (pieśni, odmiany w zaleznosci od cech morfologicznych i funkcji)

2. grupa słowno-muzyczno-choreograficzna (pieśni zaklęciowe, pieśni pochwalne, hymn, puieśni bohaterskie, żartobliwe, satyryczne)

3. grupa muzyczno-choreograficzna (pląsy, tańce bez śpiewu)

Formy przejściowe liryczno-dramatyczne

• grupa słowno-muzyczna: lament pogrzebowy, weselny, rekrucki

Dramat:

1. słow-muzyczno-choreograficzny (pieśni zabawowe, korowodowe, dzieli się w zależności od warunków wykonania; igrzyska obrzędowe)

• animalistyczne

• zabawy związane z zawodem

• miłosne

• modlitewne

• społeczno-obyczajowe

• wojenne

• słowno-muzyczno-mimiczne

dramat ludowy:

• dramat ???miłosny

• dramat bohaterski

• dramat społeczno-obyczajowy

• słowno-muzyczno-choreograficzne z elementami sztuki plastycznej

dramat ludowy dzielo go tak jak poprzednie ale nie są ludzie tylko kukiełki, teatr cieni

Formy przejściowe epicko-dramatyczne

1. grupa słowno-mimiczna (zaklęcia)

2. grupa słowno-muzyczna-choreograficzna z elementami sztuki plastycznej

POETYKA FOLKLORU

elipsa (wyrzutnia) - pominiecie w tekscie jakiejs jego czesci; ta czesc daje sie zrekonstruowac na podstawie wiedzy sluchacza; zdanie bez tej czesci jest nadal czytelne;

kontaminacja - przeniesienie fragmentu tekstu z jednego utworu ludowego do drugiego; rysem wspolnym obu tekstow jest podobienstwo sytuacji badz motywu;

dialogowosc

- wewnetrzna - rozmowa przedstawionych postaci;

- zewnetrzna - caly utwor bezposrednio skierowany do kogos, zwrot do odbiorcy

tautologia - to takie maslo maslane typu: murarz muruje, tancowadlo tancuje,doradenka doradza itd;

powtorzenie semantyczne - przekazywanie tej samej tresci w rozny sposob (np. jak nie przeprosisz, jak nie przeblagasz);

repetycje - służą potrzebom muzyki i spiewu;

reduplikacje - odgrywaja funkcje wierszotworcze, forma powtorzen wzmacniajacych;

powtorzenie pragmatyczne - powtorzenie gestu rytualnego; wypowiadamy tekst i rownolegle wykonujemy pewne czynnosci; splot dzialania z mowieniem;

pararelizm - byl wyrazem animistycznego pogladu na swiat, wiary w jednosc zycia pod jego roznymi postaciami

np: Zakowała zieziula - na ganku,

zaplakala Kasienka - przy wianku;

konkatenacja - polega na rozpoczynaniu kolejnego wersu od ostatniego slowa wersu poprzedzajacego;

formula inicjalna - np:dawno,dawno temu...

foormula finalna - konczy tekst;

---