folklor -kompilacja, Etnologia


Folklor w znaczeniu naukowym (folklorystyka, etnolingwistyka, literaturoznawstwo), publicystycznym (jest to rozumowaniem potoczne), potocznym (płytkie, niedojrzałe, marginalne, konotacje negatywne, pozbawione walorów duchowych)

Folklor - synonim kultury ludowej - wszystkiego tego, co wiejskie i ze wsią związane

Folklor - jako coś prymitywnego, negatywnego, coś gorszego, odbiegającego od normy

Początki zainteresowania folklorem:

1846 - pojęcie folklor wprowadzone do nauki na łamach czasopisma „Ateneum” (William Thoms)

folk - lud lor - wiedza -> wiedza ludu

Folklor - wiedza o umiejętnościach ludu, tj: „pradawne zwyczaje, obrzędy, zabobony, ballady, przysłowia etc.” Definicja Thomsa, Jest to przykład def.enumeratywnej= wyliczającej, stąd etc.na jej końcu (można do niej coś dodać).

Folklor - kult. duchowa chłopów europejskich, z czasem zaczęto stosować to pojęcie do społ. pozaeuropejskich

Trzy rozumienia folkloru:

  1. Potoczne

  2. Publicystyczne: zbitka wyrażeń na temat pojęcia, związane z pojęciem

  3. Rozumienie naukowe

a) potoczne - ma socjologiczny charakter - coś, co kojarzy się z wsią, z obyczajowością, kalką, swoistym sposobem życia. Zawiera negatywne konotacje - coś, co jest poniżej kultury oficjalnej, kultury kształconej. Kojarzony z prymitywizmem, ubóstwem.

b) publicystyczne - niedostrzeganie różnicy między folklorem a folkloryzmem - współczesna przetworzona, zmanipulowana postać folkloru. np. konkursy folklorystyczne, Cepelia. W ujęciu publicystycznym w latach 70' i wcześniej dominowało niedostrzeganie tych różnic. Prezentacje zespołu „Mazowsze” to folkloryzm.

Bartmiński 1995 r. na konferencji „Folklor pod koniec wieku”. Etykietki powstające w wyniku negatywnego kojarzenia folkloru; folklor polityczny, folklor religijny. folklor - coś żenującego, słabego, marginalnego, niepoważnego.

pojęcie folkloru miewa negatywne zastosowanie z użyciem go wiąże się poczucie wyższości nad tymi, którzy są nosicielami kultury dawnej, prymitywnej, przekazywanej poza kanałami komunikowania masowego, z pokolenia na pokolenie.

c) naukowe - początki refleksji nad folklorem - usiłowania badaczy aby to zjawisko wkomponować w kulturę ludową. Już w połowie XIX wieku - pewne uporządkowane refleksje na temat folkloru, i wiek XX i XXI. Kto jest nytlonkiem folklor - grupa folklorotwórcza - różne opcje, sposoby myślenia na ten temat. Jaki obraz znaczeniowy kryje się pod pojęciem folklor? Dwa sposoby jego postrzegania:

- w rozumieniu szerokim - już w pewnych definicjach pojawił się

- w rozumieniu wąskim

Poł. XIX wieku, próby definiowania folkloru przez polskich uczonych:

Kolberg Oskar. Lud, jego zwyczaje, obyczaje, sposób życia, mowa, podania, gusła, obrzędy, pieśni, muzyka i tańce.

Dążenie do kompletności, do zamknięcia tego życia ludu.

Marius Bardo- def. nietypowy charakter definicji, jest to bardziej opowiadanie niż definiowanie. definicja folkloru: sposób życia, komunikacji społecznej; tradycja to coś niezbywalnego w przypadku folkloru; coś, co zostało zaakceptowane przez wspólnotę; folklor nie jest niepodatny na zmiany, jest czymś co ewoluuje; Dla samego przekaziciela folkloru zmiany w folklorze pozostają niezauważalne. Nowy element w tej definicji to ta możliwość ewolucji. Ulega konfrontacji z otoczeniem, wiedzą, tu i teraz.

Teodor Goester - definicja szeroka. folklor to część kultury ludzkiej petczyniwy w obrzędach raczej wyraża talent grupy niż jednostki, jest odniesień dla literatury, jest tworzony przez lud dla samego ludu. Tworzenie na obstalunek. Nie ma wiedzy do którego byłby kierowany / kierowana twórczość. Typ kultury, której użytkownikami są członkowie grupy folklorotwórczej.. Nie ma podziału na widza i autora.

Julian Krzyżanowski - wybitny historyk literatury polskiej, od początku XX wieku badacz folkloru, autor bardzo powszechnego zbioru tekstów „Szkice folklorystyczne”. „Paralele” - zbiór tekstów o relacjach między folklorem a literaturą piękną. Jego rozumienie pojęcia folkloru ewoluowało, optuje on za szerokim ujęciem folkloru, ale jest też wyrazicielem tych koncepcji wąskiego rozumienia folkloru. rozumienie szerokie, jego definicja: zjawiska zwłaszcza obrzędowe, demonologiczne, meteorologiczne, zawodowe … odpowiadające zjawiska kultury ustnej; wąskie rozumienie: ograniczenie się do kultury opartej na słowie. literatura ludowa, literatura ustna. „Literatura Ludowa” we Wrocławiu od 1972 roku. wąskie rozumienie - koncentracja na tym, co ma charakter słowny, wiąże się z narracjami, wypowiedziami. Różne typy wypowiedzi składają się na zbiór językowych eksponatów ludowego świata / światopoglądu. Julian Krzyżanowski - wąska definicja, bo używa pojęć literatura ustna, uporządkowanie genologiczne twórczości artystów.

Krzysztof Wrocławski - slawista, folklorysta, badacz literatury Słowian południowych. Mówi, że synonimem pojęcia folklorystyka mogłaby stać się „etnofilologia”. Przeniesienie na grunt filologii refleksji nad kulturą. Do sfer gatunku, poetyki, języka.

Jerzy Bartmiński - filolog, polonista, językoznawca. Wybitny dialektolog. Dla niego jest najważniejszy językowy, tekstowy punkt wyjścia. Językowy sposób bycia folkloru. Nie cała kultura ludowa, ale to, co językowe, to co żyje przez język. kolektywność, wspólnotowość, brak autorstwa; oralność, ustność; estetyczny charakter, bo literatura jest literaturą piękną, nie ma jej bez wartości artystycznych (estetycznych) - tak samo folklor. Twórczość oparta na języku, na tworzywie językowym.

1949-50 pod red. Marii Licz - Słownik folkloru, mitologii i legend - 21 różnych def. folkloru:

Jonas Balys - f. obejmuje tradycyjne wytwory

Marius Berbau - podkreśla w jakich sytuacjach pewne treści są przekazywane

William Bascom - zawęża folklor do literatury ustnej, ale nie wszystko co przekazywane ustnie to folklor

R.D. Jameson - f. gałąź etnologii, ważność idei filozoficznych, religijnych

B.A. Botkin - wprowadza pewne elementy kultury masowej do folkloru

T. Gostieva - część kultury ludzkiej, przechowywana świadomie lub nieświadomie, działalność zbiorowa a nie jednostkowa, tworzony przez lud dla ludu

A. Tylor - folklor obiekt kultury materialnej (f. idei - obrzędów; f. słów - legendy)

R. Waterman - folklor to forma sztuki, obejmuje różne rodzaje opowieści, przysłów, porzekadeł, zaklęć, posługuje się mową codzienną

Juri Sokołow - podstawy pod dominujące w nauce radzieckiej pojęcie folkloru - ograniczenie do literatury ustnej

S. Thopmson - f. to przekaz tradycyjny, pamięciowy, także wierzenia, przesądy

A. Gelner - f. uniwersalny obiekt ze specyficznymi elementami, które zawierają się w sferze ludowej

P. Saintyvres - kult. materialna i duchowa warstw niższych cywilizacji

H. Naumann - teoria arystokratyczna pochodzedznia folkloru

B. Grace - poezja ludowa rodziała się wśród arystokracji a później przechodziła niżej

Trzy podstawowe kryteria podziału definicji:

  1. def. opisowo - wyliczająca

  2. aspekt historyczny - uwaga na to kiedy folklor był tworzony (przeżytek)

  3. aspekt genetyczny - przez kogo folklor był tworzony

Po II w.s. termin folklor zadomowił się, początkowo był rozumiany bardzo wąsko: tylko tańce i muzyka

Lata 50. - zorientowanie badaczy na kult. materialną

PAN - pracowania literatury ludowej - jedyny ośrodek badań folkloru w tamtym czasie

Coraz większy rozziew między etnografią a folklorem

Po 1956 roku folklorem zajmują się też inne dyscypliny badawcze

Status folklorystyki próbują określić Krzyżanowski i Hernas

Założenie czasopisma Literatura Ludowa (57-72 red. Krzyżanowski) - w tamtym czasie miało ono profil literaturoznawczy ('74 red. Hernas) - rozpatrywanie folkloru z punktu widzenia teorii kultury. Włączył do folkloru folklory środowiskowe, subkultury, f. miejski, literaturę popularną

Pierwsza katedra folkloru w Opolu/ D. Simonides 1974 lub 76

Folklor jako część nauk etnologicznych: Dorota Simonides, Piotr Kowalski, Teresa Smolińska

Ośrodek warszawski: UW - Roch Sulima, PAN - Górski, Jagiełło

Ośrodek wrocławski: Czesław Hernas, Jolanta Ługowska, T. Żabski, Jastrzębski

Ośrodek krakowski: F. Ziejka, W. Pawluczuj, J. Maślanka

Ośrodek lubelski: J. Bartmiński, A. Adamowski

Ośrodek śląski: Adolf Dygacz, E. Kossowska, D. Czubala

Ośrodek łódzki: Wioletta Krawczyk-Waniowska,

Ośrodek gdański: J. Samb

Ośrodek toruński: Marcel Kossjan

Ośrodek olsztyński: T. Oracki, A. Staniszewska

Pracownia dzieł wszystkich Oskara Kolberga

Hernas włącza subkultury środowiskowe i kulturę z tzw. 3 obiegu, funkcjonuje podobnie jak folklor:

Tendencje w traktowania folkloru:

antropologiczna - folklor to wiedza ludu, nie tylko mowa ale też czynności w kontekście kulturowym, badania terenowe, wykorzystywanie badań historycznych, socjologicznych, rzadziej filologicznych. Folklor z krajów anglosaskich

filologiczna - teksty zastane, zjawiska związane z mową, proza, poezja ludowa, w obrzędach tylko warstwa słowna. Bada się same wytwory kulturowe, bez ich podłoża. Szkoła fińska

Współczesność jako kategoria porządku:

W zakresie badań - wszystkie treści, jakie są w obiegu w danej grupie społecznej, żywe i spontaniczne.

„Folklor” - przyjęty w Polsce. W krajach anglosaskich stosuje się połączenie coś+lor (np. childrenlor)

Folklor realizuje pewne potrzeby człowieka, zaspokaja problemy, podkreśla więzi, przynależność do grupy. Odpowiada na wydarzenia historyczne.

Współcześnie rozpatrywany jest w dwóch aspektach: tego co pozostało i tego co nowe.

Można też spotkać trójpodział:

Folklor a środki masowego przekazu

Kultura masowa funkcjonuje w społeczeństwie podobnie jak folklor i jego twórcy anonimowo, odbierana spontaniczno i masowo, wytwory bezosobowe i bez konkretnego adresata.

Folklor nie ma swoistego przedmiotu badań, dzieląc go z innymi dziedzinami wiedzy. Przedmiotem badania jest to, co wiąże się z kulturą - jej podstawowym wyróżnikiem jest oralność.

Lista nowych tematów badawczych wg Doroty Simonides:

  1. Dysonans między badaniami nad foklorem a folklorystyką, łatwiej opracować dzieje dyscypliny niż jej aktualny przedmiot zainteresowań /”Dzieje foklorystyki polskiej” pod red. H. Kapełuś i J. Krzyżanowskiego T1 - 1800-1864, T2 - 1864-1918/
    , Simonides „Folklor Górnego Śląska”

  2. brak badań komparatystycznych (do nich potrzeba dużej wiedzy)
    prowadzić trzeba badania życiorysów, tzw. mikrohistorie, ponieważ człowiek uczestniczy w historii oficjalnej i tworzy historię sam

  3. Badania opowieści popularnych (bajka, podanie, legenda) - zjawisko procesu komunikacyjnego, różnica między ustnością a środkami masowego przekazu zanika (współczesna legenda miejska), potrzeba społeczna decyduje o funkcjonowaniu tematów, archetypiczna potrzeba sensacji.

  4. Postulat badań systemu wartości - ustalone przez tradycję wartości zanikają, konfrontowane ze współczesnością. Warto spojrzeć na wartości trwałe i zmieniające się. Badania jakie obyczaje i prawa są przestrzegane a jakie łamane.

W jaki sposób, jak wygląda typ komunikacji folklorystycznej? Najważniejsze wyznaczniki folkloru / folklorów (np. dziecięcy, studencki), folklor rozumiany współcześnie:

* spontaniczność - akty mowy dokonują się w sposób spontaniczny

* autentyczność - folklor musi być autentyczny bo jest on wyrazem pewnych potrzeb, zaprzecza teatralizacji, idei przedstawienia. On jest dla nas, przez nas. Nie wystawiany dla obcych.

* sytuacyjność - folklor jest generowany przez pewne stany, momenty przeżywane przez wspólnotę. Sytuacja wykonawcza jest tym co decyduje o tym, co (sposoby wypowiedzi) przetrwa, zostanie przyjęte.

* powtarzalność - by teksty te mogły być zakodowane w społecznej pamięci, teksty te muszą być powtarzane (ustnie). Tekst nie powtarzany, który nie ma wariantów, nie jest elementem folkloru.

* naturalność - (Pawluczuk - brak świadomości formy) folklor jest jak powietrze, twórcy folkloru nie zastanawiają się jak teksty folkloru powstają.

Folklor jako system komunikacyjny - jego podstawą jest słowo mówione. Folklor istnieje w sposób autentyczny i rzeczywisty; łączy ludzi.

o Są to głównie przekazy mówione. Przekazy mówione są przekazywane przez jedną osobę. Posługiwać się może podczas przekazu mimiką, tempem mowy, melodią głosu, modulacją głosu, gestami, mimiką

o Przekaz folklorystyczny jest zawsze przekazem synkretycznym. Łączy…. Jest czymś porównywalnym do „teatru mowy”. Dzieje się to w obecności widzów, słuchaczy. Na jakiejś scenie, w obecności przyszłych wykonawców. Synkretyczność - rozumie się ją szerzej niż tylko, jako obecność różnych form i środków ekspresji, sposobów wyrażania. Jest formą, która angażuje elementy swoistego kontekstu.

o Wypowiadanie tekstu dokonuje się zawsze w kontekście innych czynności, czynności produkcyjnych.

o pełnią różne funkcje - identyfikacji pracy.

o Wykonując teksty wykonawca nie tylko chce stanu upojenia dla odbiorcy pięknem, ale potwierdza typ praktyki społecznej np. poprzez zrytmizowanie tekstu pomaga w pracy, nadaje rytm pracy. Tekstem kultury mogą być żniwa.

o Efekty pracy wykonawcy muszą być skuteczne?

o przekazywanie sobie komunikatów słownych jest zawsze częścią pewnego scenariusza.

Na jaki typ komunikatów zorientowana jest komunikacja folklorystyczna:

ujęcie szkoły semiotycznej, szkoły tartuskiej. Watman. Funkcją komunikacji jest przekazanie odbiorcy informacji, której on nie zna. Sytuacja przebiegająca od „ja” do „ty”. Według ogólnej teorii komunikacji jest to podstawowa forma komunikacji (ja-> ty). ja-> ja - system autokomunikacji, jest to zaprzeczenie tej zasadzie, nie przekazuje informacji nowej.

Przekaziciele tekstów nie uczą się tekstów na pamięć, za każdym razem dopasowują je do otoczenia, sytuacji. teksty istotne, teksty ważne w lokalnej społeczności pełnią istotne funkcje, teksty uznane za ważne są wielokrotnie powtarzane. Autokomunikacja - „Ja lubię słuchać tego typu historii, bo identyfikuję się z tym”. Poprzez akty autokomunikacyjne, przetwarzanie tekstów ważnych toczy się coś jak kultura duchowa, połączenie duchowe. Mamy swoje doświadczenia ze strzygami, mamy swoje ulubione bajki, mamy historie, które budzą śmiech .

Roch Sulima - folklorysta współczesny; funkcja zamykająca - izoluje i uposaża członków wspólnoty w poczucie odrębności i wewnętrznej solidarności; funkcja fatyczna - związana z kanałem komunikacyjnym, Jakobson mówił o niej podczas konstruowania systemu komunikacyjnego tekstów pisanych, odpowiada może nawet bardziej tekstom mówionym. Nie chodzi tylko o przekazywanie informacji, ale o radość z tego, że jesteśmy razem, „nie?”, „prawda?” - potwierdzanie, że ten kontakt nadal trwa.

Problem autorstwa - kto jest autorem? Nieadekwatne określenie twórcy byłoby określenie, że jest to twórca anonimowy. Autorstwo zbiorowe, autorstwo kolektywne - nie oznacza, że tego, że ci wykonawcy spotykają się inaczej się układają pieśni. Klucz tkwi w stosunku do własności. Teksty są przedstawiane na konkursach i czasem pojawiają się konflikty, że ktoś komuś coś „podebrał”. Mówi się, że konkurentka zabrała jej własny utwór, bo ona go skomponowała.

Dorota Simonides i Teresa Smolińska, znawczynie tematu. Wszyscy mamy prawo do tych tekstów, to jest nasz repertuar ciągle znajdujący się w obiegu (repertuar tekstów).

kolejna kategoria tekstu: tekstologia folklorystyczna. sposób na postrzeganie, wyodrębnienie i systematykę tekstu. inwariant - wariant. wariant - konkretne wykonanie danego tekstu przez konkretnego człowieka, jest niepowtarzalny. inwariant - każdorazowa realizacja tekstu. wariant wykonawczy - wykonanie unikalne, niepowtarzalne tekstu.

Lucjan Malinowski. sfilmowanie wariantu jest dopiero pełną dokumentacją. Folklorysta aby odgadnąć czego to jest wariant posługuje się inwariantem - jest to coś co istnieje potencjalnie, bo wariant istnieje realnie. Inwariant jest czymś, co folklorysta może opisać i to robi. Żeby np. opowiedzieć wątek czerwonego kapturka. Folklorysta porównuje podania i wyprowadza z nich to, co wspólne.

Agnieszka Przybyła-Dubin. „Proza folklorystyczna u progu XXI wieku, bajka ludowa, legenda, anegdota”. Dokumentacja ta pochodzi prawie sprzed wczoraj, rok 2000 i 2001 - dokonywane były zapisy tych tekstów zapisane metodą dialektologiczną. Dialektolodzy zapisują wszystko, co słyszą, łącznie z poprawkami i potknięciami. Dwie wersje czerwonego kapturka (jest ich 19 wszystkich wersji zebranych w krótkim czasie) Teraz, kiedy opowiadanie opowieści nie należy do tradycji narracyjnej. Jest wersja ze złym zakończeniem - dziewczynka ponosi karę, za to, że zeszła na złą drogę. Od wykonawcy aktualnego do wykonawcy potencjalnego z tekstu folkloru my mamy do wywnioskowania, kiedy zostanie on zapamiętany i ulegnie powtórzeniu. O powtórzeniu świadczą konkretne warianty komunikacyjne.

Jakie teksty są zapamiętywane, a jakie nie?

- Są nietypowe osoby w społeczności - indywidualiści, dziwacy, ludzie, którzy w różnych powodów nie potrafili trafić w gusta swojego środowiska - nie mieli czasu do tego, żeby zostać zauważeni, zapamiętani i powtórzeni. Zapamiętane, zauważone i powtórzone mogą być teksty, na które jest zapotrzebowanie. Twórczość folklorystyczna odpowiada produkcji na obstalunek. Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, czego odbiorca oczekuje.

- Zbiorową pamięć o tekstach podtrzymuje istnienie znaków, obiektów istniejących w świecie przyrody, które z tymi opowiadaniami się wiążą. Podania miejscowe np. znaki na skale przypominające odciski stopy ludzkiej.

- Istnienie pewnych instytucji życia społecznego sprzyjające opowiadaninie.

Typologia gawędziarzy ludowych

(Kadłubiec „Józef Jażowicz gawędziarz cieszyński”)

Kryteria:

wg braci Sokołowów (ze względu na repertuar)

wg Azadowskiego (wygłaszane treści i światopogląd)

wg Henssena (stosunek narratora do tradycji)

Kryterium płci (Kadłubiec, Simonides)

Kobiety i mężczyźni posiadają odmienny repertuar i słuchaczy

Zawód bajarza

wg Zielemina

Kryterium stosunku do tradycji folklorystycznej

wg Azadowskiego - gawędziarze:

wg Astachowa (wg stosunku do literatury ludowej)

wg Cziczerowa (wg tego czy nosiciele tradycji są tylko wykonawcami prozy ludowej czy są jej samodzielnymi twórcami)

wg Janiny Hajduk-Nijakowskiej (wg stosunku narratora do przekazywanej treści)

Kryterium ze względu na słuchaczy - do kogo skierowany jest repertuar: np. w kręgu rodzinny przekaz opowieści był jednolity, w pozostałym kręgu wprowadzano wiele urozmaiceń.

Kryterium ze względu na sposób opowiadania:

kryterium ze względu na światopogląd autora: (D. Simonides, Jaromir)

kryterium ze względu na środowisko, z którego pochodzi narrator: (wg Benesza)

kryterium ze względu na stosunek gawędziarza do literatury: (Szramkowa?)

Kryteria wg Teresy Smolińskiej:

Istnieją też typy pośrednie wszystkich tych kryteriów.

ORALNOŚĆ\

Jest to pewnie sposób bycia w świecie, typ egzystencji stanowi pewien wyznacznik folkloru nieuświadamiany, symbolicz,

Komunikacja fonocentryczna przeciwna grafocentrycznej

folklor - niepewna całość kultury, ulotne zapamiętywanie tekstu - bogata mnemotechnika (np. formuły, rytm)

Nie każda komunikacja ustna to folklor ale oralny stosunek do wyrazu charakterystyczny jest dla kultury przedindustrialnej. W kulturach industrialnych na oralności oparte są subkultury, które można utożsamiać z folklorem środowiskowym, zawodowym

Cztery elementy charakterystyczne przekazu oralnego:

  1. podmiot a wspólnotowość

  2. spontaniczność

  3. sytuacyjność

  4. etologia folkloru

  1. Taki podział rzeczywistości społecznej, gdzie jednostka bezwiednie pozostaje we władaniu kultury. Wybór podmiotu jest nieuświadomiony ale zgodnie z normami kultury. Znajomość reguł pozwala zrozumieć symbole i wartości w tej kulturze obowiązujące. Folklor jako środek przymusu a nie indywidualnej ekspresji

  2. Wolność daje możliwość zachowań spontanicznych - przekaz gdzie relacje między znakiem a rzeczą ma charakter synkretyczny i wartościujący. Ważna jest spontaniczność i powtarzalność, kreatywność a przymus.

  3. Komunikacja kulturowa w kulturze. Kultura komunikuje sama o sobie w określonej sytuacji zachowa. Sytuacja wyznacza repertuar tekstów

  4. Niegenetycznie utrwalone zrytualizowane formy społecznego zachowania w określonych sytuacjach - szkielet istnienia porządku w społeczności

Kultury oralne - przeciwieństwo kultur organizacyjnych, które mają jasno określone reguły.

2 płaszczyzny oralności

USTNOŚĆ A TEKST PISANY

Kontakt ustności z pismem doprowadził do degradacji wielu jej elementów:

Teksty wtórnie zapisane - najpierw funkcjonują w obiegu ustnym.

Manifest autora - zwykle tekst pisany nie jest tworzony na bieżąco ale powstaje w głowie autora i dopiero wtedy przelewany jest na papier.

Teksty pisane ale później wykonywane ustnie - np. w celu przygotowania dla zespołów

Wtórna oralność:

FUNKCJE FOLKLORU

Simonides:

Krawczuk-Wasilewska

GENOLOGIA FOLKLORYSTYCZNA

(nauka o gatunkach)

Klasyfikacja XIX wieczna miała charakter porządkujący, niewiele wspólnego z teoretycznymi analizami.

Zamieszanie terminologiczne, konieczność jasnych kryteriów, prawidłowe zakwalifikowanie tekstu

Szkoła fińska - klasyfikacja w oparciu o wątki (Anie Thompson)

Folklorystyka polska nie wytworzyła typowej klasyfikacji

Klasyfikacja Krzyżanowskiego oparta na literaturoznawczej - stąd traktowanie literatury ludowej jak pisanej

Trzy podstawowe gatunki: podanie, anegdota i bajka

Krzyżanowski:

LIRYKA

Pieśni - strukturalnie związane z muzyką, występowanie powtórzeń, refrenów, paralelizmów (opisów przyrody odnoszących się do zachowań ludzkich), występowanie rymów, rytmiczność

Pieśni:

weselne - bogate, różnorodne
pogrzebowe - żale wyrażane za zmarłym, bogate w folklorze rosyjskim

Związek tekstu pieśni z obrzędem:

W pieśniach obrzędowych - sobótkowe, weselne, bożonarodzeniowe, dożynkowe, górnicze - najstarsze.

Pierwszy zbiór pieśni ludowych - Wacław z Oleska 1833

Pierwszy zbieracze folkloru zwracają uwagę na estetykę pieśni

1857 Kolberg

1924 J. S. Bystroń „Pieśni ludu polskiego

1952 J. Przyboś „Jabłoneczka - antologia pieśni ludowej”

Przyboś dzieli pieśni na:

EPIKA

Opowiadania ludowe.

np. Jest diabeł i baba → razem sieją mak → umowa, że ona bierze górę, a on dół (ona kwiaty, on korzeń) → diabeł się wkurza. No to umawiają się, że ona bierze dół, a on górę (odwrócenie sytuacji), ale tym razem sieją MARCHEW → on bierze górę (nać), a ona dół (marchew) → znowu diabeł się wkurza.

→ musimy znać wierzenia danej społeczności żeby zrozumieć ;)

→ w dowcipach diabeł zawsze głupszy od człowieka.

→ humor jest ważną rzeczą, aby przetrwać: zmniejszenie problemów, ułatwienie rzeczywistości.

Folklorystyka 13 I 2016

Dowcipy/anegdoty ludowe (humorystyka).

Poza krótką formą jest fabuła.

→ quasi-fabularna

→ na zasadzie humoreski

→ zaczerpnięte z nie-ludowej folklorystyki

→ impossibilia <jawne stwarzanie konceptów absurdalnych dla rozśmieszenia w szczególny sposób>

→ turniej łgarzy: opowiadanie historii śmiesznych i absurdalnych

→ kultura karnawałowa

→ kłamstwo jest istotą i celem: słuchacz musi zakwestionować opowiadanie

→ budzi w nas sprzeciw <w natłoku nieprawdopodobnych zdarzeń>, zderzenie z rzeczywistością

→ gra ze stereotypami

→ kwestionowanie stereotypizowanych kwestii.

→ weryfikacja własnej wiedzy o świecie

→ tolerancja na inne prawdy i pseudo-prawdy

→ brak tabu

→ ludowa pedagogika

→ funkcje kompensacyjne

→ przestraszające <homo-religiosus>

→ homo-ridens.

Ludowa moralistyka

→ pedagogika społeczna/praktyczna

→ nie operuje abstraktem

→ ludowa pedagogika

→ bycie i życie w grupie społecznej, która nas docenia i pomaga wg reguł.

→ wspólnoty lokalne: wspomagające się nawzajem <organizacyjno-finansowo-psychologiczne>.

→ potrzeba socjalizacyjna <imperatywna>

→ bez sensu się nie podporządkować (czerpiemy korzyści)

→ starzy kontra młodzi

→ wobec absolutu <Boga, religii, zmarłych> i rodziny/sąsiadów.

→ tematy ogólne, dotyczące życia <wskazówki doświadczonych, którzy chcą dobrze dla nas>.

→ przysłowia

Bajka magiczna

→ sekwencja pozytywna i negatywna.

Podanie wierzeniowe

→ mszczenie się zmarłego za zabranie czegoś z cmentarza

→ cmentarz- wszystko tam należy do zmarłych

Kazanie

→ odbiorca niewystarczająco dobry w teologii

→ narzędzie kaznodziei

→ zrozumiane przez prostego człowieka <odbiorca ludowy>

→ chrześcijańska etyka

→ logika kazania wyznacza kształt egzemplum

→ naciska na sytuację, a nie postawy

→ zbiory egzemplów: historie rzymskie, zwierciadło przykładów <Magnum Speculum Exemprolorum>

→ środowisko klasztorów: cyrkulacja biblioteka-reflektarz-kuchnia

→ brak ram nadrzędnej: obustronny wpływ

→ żywe źródła

→ wszystko dobre, co Bóg czyni.

Bajka - pojęcie bajki ma charakter wieloznaczny, bohaterami są głównie zwierzęta, czasem obok ludzie, rośliny, świat przyrodniczy

Zwierzeta uosabiają cechy ludzkie

bajka zwierzęca (Krzyżanowski):

Cechy opowieści zwierzęcej (Harkot):

memorat i fabulat (pojęcia wprowadza badacz skandynawski Karl von Sydow 1919r)

memorat - własne wspomnienia, to co człowiek pamięta z własnego życia, co mu się przydarzyło, jeśli ciekawa treść to teksty moga przejść do opowieści wspomnieniowych, z czasem zatracają się cechy osobiste

fabulat - na skutek fabularyzacji memoratu przeżycie jednostki może stać się fabulatem

Podanie

(pierwsze dwa popularne w Polsce)

W folklorze rosyjskim podanie - proza niebajkowa

Krzyżanowski: podanie to opowiadanie fikcyjne ale zawierające okruch rzeczywistości np. nazwisko osoby, nazwę miejscowości, które dowodzi, że wydarzenie miało naprawdę miejsce

Bystroń: podanie to krótkie opowieści, najczęściej opisujące jedno wydarzenie dotyczące określonych miejsc czy ludzi, zazwyczaj mające element nadzwyczajności

Bajka - funkcja estetyczna - podanie - f. estetyczna schodzi na plan dalszy, ważniejsze jest pouczanie i wyjaśnianie, ale niektóre podania mogą być utworami estetycznymi, chodzi o przekaz pewnej informacji

U źródeł podania - kwestia przeżycia, podzielenie się informacją, przekonanie słuchaczy, powoływanie się na bliską osobę celem podkreślenia autentyzmu

Relacja świat rzeczywisty - fantastyczny

w centrum podania - jakaś zjawa

w centrum bajki - człowiek (czerwony kapturek, śnieżka)

Świat demoniczny - bliski bohaterom bajek ale nie jest to codzienne zjawisko, by doszło do kontaktu musi dojść do podróży w świat (opuszczenie rodzinnych stron)

w podaniu - dużo strachu, bardziej namacalny

Schemat w bajce - albo dobry albo zły, głupi lub mądry, osoba wyróżnia się spośród innych

W bajce - jeśli dojdzie do kontaktu ma to znaczneie pozytywne; w podaniu - złe konsekwencje

bajka - skłonność do przesady, fantazji

podanie - realizm, chęć przedstawienia czegoś (i przestrasznia)

ANEGDOTA

Gatunek najmniej opracowany ale najbardziej popularny. Naczelna funkcja - rozśmieszanie, zabawianie, krytyka, ironia, przekracza bariery obyczajowe, krótka

Krzyżanowski: krótkie opowiadanie komiczne (synonimy - dowcip, gadka)

Może się nią stać każdy gatunek prozy wierzeniowej

większość skupia się na konkretnej rzeczywistości - zmieniają się bohaterowie, realia ale schemat pozostaje ten sam

bazuje na zrozumiałości, znanej tematyce

cudowność i magiczność - pokazana w przesadzie, ośmieszona, przerysowana

wychwytuje wady i przywary ludzkie

narrator - obserwuje rzeczywistość, komentuje, nie mówi wprost co jest złe, ale ośmiesza


DRAMAT

Simonides i Krzyżanowski

Obrzędy i żywa akcja dające się podzielić na sceny i obrazki, na aktorów i wodzów, brak spontanicznego przedstawiania - obecnie raczej wyreżyserowane

np. Herody, topienie Marzanny, chodzenie z gaikiem

????? (tekst)

DROBNA TWÓRCZOŚĆ

Krótkie teksty prozatorskie lub wierszowane:

zaklęcia - zamówienia - zażegnania - nastawione na osiągnięcie skutku, wywołanie określone zjawiska

zwroty życzeniowe „na zdrowie”, „na psa urok” „wszelki duch pana boga chwali”

Zamówienia przechodzą do folkloru dziecięcego i zmienia się ich funkcja, ich wytłumaczenie nie jest znane

zamówienia dla zwierząt (ślimak, ślimak pokaż rogi..., biedroneczko..)

w listach ludowych - formuły na początku i końcu tekstu

przedrzeźniacze - naśladowanie głosów zwierząt, dźwięków codziennych

zabawy słowne, tworzone np. przez dzieci do zabawy

rymowanki

wpisy do pamiętinków - często rymowanki (Simonides, o współcsesnych pamiętnikach dzieci..)

zagadki - pierwotnie służyły poznawaniu świata, przekazywaniu wiedzy, z czasem zmieniły swą funkcję na zabawową

zdania gospodarskie - prognostyki pogodowe, zalecenia do robót gospodrarskich, forma wierszowana

PRZYSŁOWIA

Krzyżanowski: przysłowie jest alegoryczne (co innego mówia, co innego znaczą), posługują się kontrastem, twór językowy, przeważnie złożony zdaniem prostym, rzadziej układ kilku zdań, posiada właściwości semantyczne.

Układ zdań niezmienny, stały, posługuje się symbolami i obrazami.

Bystroń: zwroty ustalone przez zwyczaj językowy, czasem porównanie lub określenie (np. głupi jak but)

źródła przysłów: twórczość rodzima, z Biblii, literatura klasyczna

Paremiologia - nauka o przysłowiach

Oskar Kolberg - oddzielny tom o przysłowiach

Bystron - „Przysłowia polskie”

Krzyżanowski „Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich”

KLASYFIKACJA DZIEŁ FOLKLORU WG PROPPA

naczelne założenie - klasyfikacja jak w naukach przyrodniczych - prosta aby nie było wątpliwości

Dwa cele klasyfikacji: cel praktyczny i cele naukowo-poznawczy

wewnątrzgatunkowe wyznaczniki gatunku:

zewnętrznogatunkowe wyznaczniki ważne w szczególności w folklorze obrzędowym

Co znaczy gatunek? Jak znaczy gatunek?

Różnice między realizacjami wzorca w folklorze są mniejsze niż w literaturze, różnice w folklorze dotyczą cech drugorzednych, szczegółów (modifikacje odautorskie)

Najpierw badamy synchronicznie (w tym samym czasie), potem diachronicznie(historycznie)

Nie istnieje przenoszenie klasyfikacji krajowych na inne kraje. Kryteria moga być międzynarodowe

Kryteria służą do budowy klasyfikacji, wyznaczniki mają wpływ na budowę:

Nadrzędnym nad gatunkiem jest jego rodzaj

  1. epika

  2. liryka

  3. dramat

niżej jest dziedzina -> odmiana -> gatunek -> typy -> wątki -> warianty

Klasyfikacja Proppa poddana krytyce - w odniesieniu do Polski zbyt prosta, nie uwzględnia wielu róznych wątków, zjawiska międzygatunkowego przekładu, migracji wątków, spontanizacji. Jedność formy określa jedność treści! - przyjmując to mielibyśmy do czynienia z wieloma utworami hybrydystycznymi.

M. BACHTIN

teoria genrów mowy

Uwzględnienie dynamiki procesu komunikacji w folklorze. Koncepcja gatunku jako modelu określającego system komunikacji.

Niezależnie czy tekst jest mówiony czy pisany jest zależy od określonej praktyki życiowej, przypisany do pewnej sytuacji, każda wypowiedź wymaga pewnej reakcji. Zakłada, że każdej wypowiedzi przyświeca intencja. Zwraca uwagę na dialogowość. Fikcją jest, że tylko jedna osoba jest aktywnym uczestnikiem dialogu.

Genr mowy - względnie stabilne formy wypowiedzi, pewne schematy z których budujemy wypowiedź. Podział na:

Zakłada, że każdej wypowiedzi przyświeca intencja. Na tej podstawie A. Wierzbicka ustaliła najbardziej podstawowe intencje:

Intencja, funkcja tekstu może ulegać zmianie jak np. w modlitewkach ludowych - używanych do leczenia, do odmierzania czasu, parodia tekstu.

GUSIEW („Estetyka folkloru”)

Wyodrębnia u różnych narodów gatunki wspólne. Chce stworzyć ogólna klasyfikację, dopuszcza używanie nazw własnych, specyficznych dla narodów.

Ogólna klasyfikacja:

Charakterystyczne dla tekstu elementy stanowią o jego specyfice, odróżniają go, badacze musza uwzględniać cechy obiektywne, nie jest ważny aktor ale ten kto przekazuje

Folklor - złożona z wielu elementów forma przedmiotowo-artystycznego odzwierciedlania rzeczywistości, istotna współzależność między tym co przedstawia a tym jakich środków użyto.

Trzy rodzjae gatunków folkloru wg Gusiewa

Podział dość względy, możliwe są gatunki pośrednie

Schemat klasyfikacji dzieł folkloru: (ze względu na środki wyrazu)

Podział na gatunki ukształtowany historycznie. Stabilna forma wszelkiej klasyfikacji.

Trzy elementy określające granice gatunków:

Ważne jest to, jak nazwać gatunki, aby nie dochodziło do nieporozumień.

Gatunek - pewna forma stabilna, jedność formy i treści, problematyki, obejmuje grupy wewnątrzgatunkowe, wyróżniające się cechami tematycznymi, funkcjonalnymi i teoriotwórczymi

Gatunki dzielimy na odmiany:

Trzy podstawowe kryteria??????

W ramach rodzaju:

  1. epiki

    1. grupa słowna

    2. grupa słowno-muzyczna

ad a)

przysłowia, porzekadła, zagadki, opowieści utożsamiane z mitem
mity - odmiany:

podanie

legenda

bajka

anegdota

przypowieść

ad b)

pieśń epicka

epopeja

Formy przejściowe - liryczno-epickie - słowo, muzyka

ballada

romans

Liryka:

      1. grupa słowo-muzyczna (pieśni, odmiany w zaleznosci od cech morfologicznych i funkcji)

      2. grupa słowno-muzyczno-choreograficzna (pieśni zaklęciowe, pieśni pochwalne, hymn, puieśni bohaterskie, żartobliwe, satyryczne)

      3. grupa muzyczno-choreograficzna (pląsy, tańce bez śpiewu)

Formy przejściowe liryczno-dramatyczne

Dramat:

  1. słow-muzyczno-choreograficzny (pieśni zabawowe, korowodowe, dzieli się w zależności od warunków wykonania; igrzyska obrzędowe)