1863-oświecenie wiadomości o epoce, czytam i wiem, szkoła, j.polski

Oświecenie - wiadomości o epoce

Oświecenie jest pierwszą epoką w nowożytności, która jest w pełni świadomą swego istnienia. Określano ją jako: "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozofów" (we Francji) lub wiek "oświecony". Szczególną wagę przywiązywano do potęgi rozumu, które jest światłem rozjaśniającym drogę poznania prawdy. Zarówno pod kątem społecznym jak i politycznym krytykowano istniejąca rzeczywistość i wyrażano ogromna wolę wyzwolenia człowieka z feudalizmu, krępującego jego myśli, hamującego rozwój nauki i oświaty.

Okres oświecenia w Polsce dzielimy na trzy fazy:

- wczesną - od lat 40. XVII wieku do roku 1764;

- dojrzałą (czasy stanisławowskie) - lata 1764 -1795;

- schyłkową (czasy postanisławowskie) - lata 1795-1822.

1. Filozofia, główne tendencje i idee epoki.

Podstawowe idei oświeceniowej stworzyli XVII wieczni filozofowie, tj. Kartezjusz, który zapoczątkował racjonalizm twierdząc, że prawdziwe jest to wszystko, co możemy poznać tylko za pomocą rozumu. Jego kontynuatorem był wielki uczony Spinoza. to on rozpowszechnił pogląd, iż racjonalizm sprzeciwia się wierzeniom religijnym i odrzuca wszelkie dogmaty wyznaniowe. Racjonaliści podzielili się na tych, którzy są za ateizmem, bądź opowiadają się za deizmem, który zakładał istnienie Boga, ale tylko jako stwórcy świata.

Wielcy filozofowie angielscy zapoczątkowali empiryzm, którego głównym twórca był Franciszek Bacon. Twierdził on, że poznanie prawd życia możliwe jest dzięki doświadczeniu. Jego teorie kontynuował John Locke. Myśliciel ten uważał umysł ludzki za tabula rasa, czyli czystą, nie zapisaną kartę, która zapełnia się w wyniku nabytego doświadczenia formującego osobowość człowieka.

Immanuel Kant

Racjonalizm został stworzony przez wielkiego filozofa Immanuela Kanta, który powiedział: "Postępuj zawsze tak, jakbyś chciał, aby zasada twego postępowania stała się powszechnie obowiązującym prawem". Według autora tych słów to właśnie jest tak zwany imperatyw kategoryczny, który charakteryzował się obojętnością wobec istnienia Boga, czyli nie potwierdzanie i nie negowanie jego bytu. Jednak ta filozofia spotkała się z wieloma głosami krytyki, ponieważ zarzucano jej, że nie da się jej użyć we wszystkich sytuacjach. Natomiast w konflikcie dwóch równorzędnych prawd nie można powiedzieć, że któraś jest z nich właściwa i odpowiednia.

Pytaniem podstawowym w zakresie teorii poznania, jakie postawił Kant, brzmiało: czy poznanie jest możliwe "a priori"- niezależne od doświadczenia, o charakterze analitycznym. Odpowiadając na powyższe pytanie twierdząco wyodrębnił trzy gatunki sądów a priori: matematyczne, czysto przyrodoznawcze, metafizyczne (np. świat musi mieć swój pierwszy początek).

Drugą kategorią sądów wyodrębnioną przez Kanta w teorii poznania były sądy empiryczne, czyli zależne od doświadczenia, nazwane sądami "a posteriori". Krytycyzm poznawczy Kanta uznawał jedynie poznawalność zjawiskowej strony rzeczywistości, co stanowiło pewną formę agnostycyzmu dotyczącego "rzeczy samych w sobie".

John Locke

Zbudował podstawy teoretyczne dla empiryzmu. Szukał źródła wiedzy w zewnętrznym doświadczeniu, czyli zmysłowym oraz wewnętrznym, tzn. w refleksji. Rozpowszechniał tolerancję religijną. Twierdził, że człowiek dąży do szczęścia, ale ono powinno być mu zapewnione przez państwo.

„Żadna wiedza człowieka nie może wyjść poza jego doświadczenie.”

David Hume

Popularyzator historii średniowiecznej Anglii, obecnie jest przede wszystkim pamiętany jako wybitny filozof głównie za jego przemyślenia dotyczące metodologii nauk empirycznych i rozróżnienie sądów o faktach i wartościach, a także za twórcę najpełniejszej koncepcji nurtu filozoficznego zwanego empiryzmem .

Jest autorem, m. in. Traktatu, Esejów, Badań dotyczących rozumu ludzkiego.

Encyklopedyści:

- we Francji w XVIII wieku wydano pierwszą na świecie encyklopedię, która składała się z 28 tomów;

- pojęcia tworzono według wiedzy autorów;

- encyklopedia zrewolucjonizowała świat

Główni przedstawiciele: Wolter, Diderot, Rousseau

Monteskiusz

Monteskiusz upraszcza klasyczną, Arystotelesowską typologię ustrojów państwowych i wyróżnia trzy rodzaje rządów: monarchię, republikę (w jej ramach demokrację i arystokrację) oraz despotię. Przed laty zainteresowanie polskiego czytelnika Ducha praw budziły subtelne obserwacje dotyczące despotii, teraz jego uwagę przykują z pewnością rozdziały poświęcone demokracji

„Nie pytam jakie są prawa, ale jacy są sędziowie.”

„Kto biegnie za przyjemnością, ten chwyta cierpienie.”

Wolter

Francuski pisarz, który tworzył głównie powiastki filozoficzne, np.: "Kandyd", "Prostaczek", dramaty, np.: "Zaira" oraz pisma filozoficzne, takie jak „Traktat o tolerancji".

Od jego imienia pochodzi nazwa stylu literackiego "wolterianizm", który charakteryzował się humorem, paradoksem, wyrazistością wypowiedzi, błyskotliwością w wyrażaniu myśli; wyrażał filozoficzny pogląd o człowieku i jego miejscu w kosmosie; patrzenie na życie ludzkie na rodzaj stereotypu.

„Jeśli nie byłoby Boga, trzeba by go wymyślić.”

„Optymizm to obłęd dowodzenia, że wszystko jest dobrze, kiedy nam się dzieje źle.”

Diderot

Był pisarzem, filozofem, stworzył zarys teorii dramatu XVIII wieku pt. “Paradoks o autorze”. Znany jest jako autor powieści:

“Kubuś fatalista i jego pan”

Kubuś i jego pan podróżują konno i prowadzą rozmowy. Osią fabuły jest podróż, chwytem konstrukcyjnym dialog. Najważniejsze są przemyślenia bohatera. Wydarzenia są jedynie ilustracją. Większym filozofem jest Kubuś. On roztrząsa problemy dotyczące przypadku, miłości, wolnej woli. Kubuś jest wyznawcą fatalizmu. Wierzy w odgórne założenia co do jego losu. Tego typu zachowanie jest związane z teorią predestynacji Jest to teoria mówiąca, że `Kroczymy w ciemnościach, pod tym, co zapisane w górze'. Komentarz autorski to zwroty do czytelnika. Narrator snuje opowieść jak tworzy swoje dzieło. Jest to, więc też powieść o stwarzaniu powieści. Rozmowy dotyczą Kubusia, jego miłości. Kubuś dąży do uogólnień, maksym. Z rozmowy możemy się dowiedzieć, że człowiek wypełnia to, co jest zapisane. Człowiek nie wie, jaki będzie jego cel. Każde wydarzenie pociąga za sobą następne. W życiu jest też istotna kwestia przypadku. Cały ten utwór kipi jednak optymizmem. Kubuś zgadza się na taki los i jest z tego zadowolony.

Jan Jakub Rousseau

Uważał, że uczucie wychodzi z prawdziwej natury człowieka, zaś kultura i cywilizacja niszczą go, wypychają z człowieka wszystko, co dobre. Dlatego właśnie człowiek waha się pomiędzy czułością, dobrocią, a tymi argumentami, które daje mu cywilizacja. Aby zakończyć ten konflikt trzeba powrócić do natury i rozbudzić na nowo dobro w człowieku. Bo szczęście może dać tylko takie uczucie jak miłość, przyjaźń oraz życie zgodne z samym sobą i prawami natury. "Nowa Heloiza" J. J. Rousseau jest przykładem powieści sentymentalnej, która nawiązywała do głośnego, prawdziwego romansu ze średniowiecza mieszczanki Heloizy oraz teologa Abelarda.

„Ciągłe a sumienne wypełnianie obowiązków wymaga nie mniej wysiłku niż czyny bohaterskie.”

Główne tendencje oświeconej epiki.

KLASYCYZM:

• Racjonalizm.

Sztuka to naśladowanie rzeczywistości.

• Piękno - wzór klasyczny

• Tematy - antyk, filozofia, edukacja

• Ulubione gatunki - antyczność

• zasady literatury i sztuki według wyznaczników Arystotelesa i Boileau.

Zasada jedności iluzji, miejsca, czasu, decorum, jednolity styl.

• Człowiek - ideał erudyty, wolnomyśliciela, liberała zakochanego w wiedzy i mądrości.

• Twórcy: Boileau, Defoe, Wolter, Diderot

SENTYMENTALIZM:

Uwidaczniał się w modzie, stylu bycia, życiu towarzyskim i ogrodnictwie. Cechy:

- przesadna emocjonalność i wrażliwość,

- częste przebywanie na łonie natury, powrót do prostoty.

Twórcy: Sterne, Rousseau

ROKOKO:

Najbardziej charakterystyczny był dla komedii. Rokoko uznawało piękno za najwyższą wartość, podstawę. Dzięki niemu człowiek mógł czerpać przyjemność z obcowania z dziełem sztuki. Styl ten powiązany był z salonem i spowodował, że zniknęły monumentalne sale a powstawały przytulne pokoje w pastelowych kolorach, najczęściej był to seledyn lub jasnoróżowy, zdarzał się niekiedy biały ze złotymi taflami lustrzanymi. Ściany przyozdabiano motywami o tematyce kwiatowej lub sielskiej. Używano mebli małych, ale wygodnych zwykle w owalnych kształtach. Parki zapełniano altanami, pawilonami i niewielkimi willami. W powszechnym użyciu stała się saska porcelana.

Główni reprezentanci tego nurtu w Polsce to: Stanisław Trembecki, Ignacy Potocki i Franciszek Węgierski.

Klasycyzm - rodzaj kultury powstały w starożytności (Grecja, Rzym); współcześnie oznacza nawiązywanie do antyku (np. w gatunkach literackich - tragedia antyczna); klasycyzm ma wszystkie cechy charakterystyczne dla antycznej sztuki greckiej i rzymskiej, które brane są za doskonały wzór estetyczny, za idealny obraz harmonijnej egzystencji ludzkiej. Klasycyzm to również kierunek literacki, który narodził się we Francji w XVII i XVIII wieku, i stamtąd rozszedł się na literaturę całej Europy Zachodniej, szczególnie rozwinął się w teatrze.

Przedstawiciele:

Piotr Corneille, Jan Racine (dramatopisarze),

Molier (komediopisarz), La Fontaine (bajkopisarz),

Mikołaj Boileau, twórca dzieła o charakterze eseistycznym, tzw. poetyki normatywnej, które opisuje zasady pisania doskonałych dzieł w danym rodzaju literackim, o tytule "O sztuce poetyckiej", którą przetworzył na język polski Dmochowski - "Sztuka rymotwórcza".

Główne idee epoki

RACJONALIZM

Jego twórcą jest Kartezjusz, autor sentencji "Cogito ergo sum" - "myślę więc jestem". Według niego najważniejszym celem jest myślenie, za pomocą którego człowiek może poznać prawdę o świecie. Odrzucał wiarę w przesądy uważając, iż prawdą może być jedynie to, co da się wytłumaczyć rozumowo.

EMPIRYZM

Ojcem jest Franciszek Bacon, który uznawał za prawdziwe jedynie to, co da się sprawdzić doświadczalnie.

ATEIZM

Odrzucał możliwość istnienia Boga. Nie wierzyli w żadne zasady religijne i wierzyli w szacunek dla materii. Nie liczyły się dla nich wartości duchowe. Źródeł ateizmu upatrywać można w racjonalizmie.

DEIZM

Bóg istniej, ale tylko jako stwórca ziemi i nie ingeruje w dalsze jej losy.

SENSUALIZM

Ponieważ zmysłowe spostrzeganie jest odbiciem realności, dlatego tylko one pomogą człowiekowi poznać sens istnienia. Słowami można wszystko nazwać i określić.

Dla sentymentalistów literatura musi poruszać wewnętrzne konflikty człowieka, mówić o związkach międzyludzkich oraz z naturą. Często występuje w utworach kontrast: miasto - wieś, jako ta, która jest najbliżej natury, dorosłość - dzieciństwo, przeszłość - teraźniejszość, cywilizacja - jednostka. Skupia się najbardziej na emocjach, przygodach uczuciowych. Obraz kochanków, najczęstszych bohaterów, jest psychologiczny, związany z odczuciami rodzinnymi bądź przyjaźnią. Sentymentalizm miał różne formy. Niektórzy bohaterowie potrafili zapanować nad uczuciem a inni zupełnie mu ulegali. Ale nie tylko płaczliwy sentymentalizm istniał. Był także sentymentalizm pełne humoru i wesołości.

2. Specyfika oświecenia polskiego.

W europejskim oświeceniu główną siłą społeczną, forsującą nowe idee było mieszczaństwo, w kraju - przedstawiciele szlachty, a wśród pisarzy i działaczy oświecenia przeważali duchowni. Ponadto ówczesna Rzeczpospolita była zagrożona utratą niepodległości i z tej przyczyny kwestie polityczne wyznaczały zasadniczy horyzont oświeceniowej myśli polskiej - sprawą nadrzędną stawała się walka o naprawę Rzeczypospolitej. Oświecenie polskie nie było więc kopiowaniem zachodnich wzorców myślenia, lecz efektem dostosowania nowych prądów do szczególnych uwarunkowań w kraju. Początek polskiego oświecenia to (umownie) rok 1730. W tym czasie zaczęły powstawać w Warszawie pierwsze instytucje inspirujące nowe spojrzenie na świat. Były to dopiero zalążki, z których oświeceniowe poglądy promieniować miały na cały kraj. Gdy w roku 1764 na tron Rzeczypospolitej wstępuje Stanisław August Poniatowski, polskie oświecenie wchodzi w fazę dojrzałą. Po trzecim rozbiorze (1795) zaczyna się schyłek epoki oświecenia w Polsce. Trwa on do roku 1822, kiedy to wydanie pierwszego tomu poezji Adama Mickiewicza ostatecznie obwieszcza narodziny romantyzmu. Polskie oświecenie to z jednej strony liczne próby naprawy ojczyzny (czego uwieńczeniem była Konstytucja 3 Maja), z drugiej jednak okres stopniowej utraty niepodległości (trzy rozbiory - 1772, 1793, 1795). Po okresie rozbiorów pojawiły się pierwsze próby i starania o odbudowę niepodległości. Oświecenie wniosło do tradycji europejskiej nowe, trwałe wartości, spośród których najważniejsze było wprowadzenie na stałe do świadomości ludzkiej przekonania o sile i możliwościach poznawczych rozumu, o randze nauki i oświaty, o wadze ideałów wolności i równości - indywidualnej i zbiorowej.

3. Dydaktyzm i utylitaryzm literatury oświeceniowej.

Dydaktyzm.

„I śmiech niekiedy może być nauką,

Kiedy się z przywar nie osób natrząsa”.

Ignacy Krasicki, pisał niemalże w każdym gatunku literackim, jednak najczęściej sięgał po satyryczne utwory, ponieważ tu mógł w pełni ukazać swój talent. Do najczęstszych odmian należały satyry, bajki oraz poemat heroikomiczny. Miały one charakter dydaktyczny, co ułatwiało wyśmiewanie wad, wyszydzanie i krytykowanie złych zachowań i przyzwyczajeń. Najczęściej piętnował w nich omawiane sytuacje, osoby i zjawiska nie tylko poprzez bezpośrednią krytykę, lecz również przez ośmieszanie.

Poemat heroikomiczny - „Monachomachia”

"Monachomachia" jest satyrą skierowaną przeciwko takim przywarom, jak ciemnota, obżarstwo, pijaństwo, zacofanie w zachowaniu zakonników. Ukazuje upadek moralny duchowieństwa. Krasicki zastosował specyficzne słownictwo, nie przebierał w środkach: "święty próżniaka", "wielebne głupstwo". Przeor zakonów postanowił doprowadzić do rozmowy między skłóconymi zakonami. Ale nie daje to żadnego skutku i z powodu jego braku słownych argumentów, mnisi chwytają za ciężkie, stare księgi i rozpoczynają rzucać nimi w siebie i używać ich zamiast ostrej broni. Cała bitwa opisana jest podniosłym stylem. Zakończenie bijatyki nastąpiło, gdy jeden z mnichów wniósł dzban przepełniony wina, który gwarantował pewność wielkiego pojedynku, co walczący uznawali ponad spór.

„Prawdziwa cnota krytyk się nie boi

Niechaj występek jęczy i boleje.

Winien odwołać, kto zmyśla zuchwale:

Przeczytaj, osądź. Nie pochwalisz - spalę.”

Bajki -jest gatunkiem epicko lirycznym. To historia alegoryczna, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, przedmioty, które są pomocne w wyrażeniu określonej moralnej nauki mającej charakter ogólny i powszechny. Czasami prawda ta jest przekazana bezpośrednio w postaci pointy, a czasami wyjawiona jest już na początku utworu lub autor ja tylko sugeruje. Prawda to inaczej morał. Postacie mają charakterystyczne, jednoznaczne cechy. Mamy dwa rodzaje bajek: epigramatyczna (czterowersowa historyjka) oraz narracyjna (krótka opowieść o prostej budowie). Najbardziej popularna jest tzw. zwierzęca bajka, której bohaterowie są upersonifikowanymi zwierzętami, za którymi kryją się ludzie, a relacje miedzy zwierzętami odpowiadają relacjom ludzkim. Pierwszym twórca bajek jest żyjący w starożytności Ezop (VI wieku p.n.e.). W Polsce pierwsze bajki pisał w XV wieku Biernat z Lublina. Natomiast w oświeceniu pisali je: we Francji J. La Fontaine, w Polsce Ignacy Krasicki wzorujący się na La Fontanie, w Rosji I. Kryłow.

„Dewotka” - fałsz źle pojętej wiary

Krasicki piętnuje obłudę moralna i fałszywą pobożność, którą można zarzucić niejednemu człowiekowi we współczesności. Tytułową dewotka jest pozornie pobożna. Zachowuje się tak dla ludzi, a w gruncie rzeczy jest zła, zawistna i mściwa. Jej obłuda jest tak ogromna, ze potrafi jednocześnie modlić się i bić swoją służącą z byle powodu. Zdanie Krasickiego na temat takiego zachowania jest jednoznaczne:

„Uchowaj, Panie Boże, takiej pobożności!”.

„Malarze” - opłaca się kłamać niż mówić prawdę

„Dwaj portretów malarze słynęli przed laty:

Piotr dobry a ubogi, Jan zły, a bogaty

Piotr malował wybornie, a głód go uciskał

Jan mało i źle robił, więcej jednak zyskał.

Dlaczegoż los tak różny mieli ci malarze?

Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze.”

„ Jagnię i wilcy” - prawo silniejszego

„Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie.

Już go mieli rozerwać, rzekło: „Jakim prawem?”

„Smacznyś, słaby i w lesie” - Zjedli niezabawem.”

Wilki, które są silniejsze, z łatwością zabijają bezbronne, kruche, niewinne jagnięta. Nie liczy się prawda czy racja, bo prawo zawsze będzie po stronie tego silniejszego.

Satyra wywodzi się ze starożytności a za jej twórcę uznaje się Horacego. Jest to gatunek epicko liryczny. W satyrze autor przedstawia swój krytyczny stosunek do zjawiska lub osoby. Rozróżniamy następujące typy satyr: portretowe, sytuacyjne, obyczajowe.

Np. „Żona modna”

W tej satyrze autor krytykuje zbyt łatwe popadanie w zachwyt nad obcymi wzorami, uwielbienie mody zachodniej i moralne zepsucie. Utwór ma formę dialog miedzy mężem żony modnej a jego znajomym. Opowiadano o zachowaniu współmałżonki, ponieważ nie podoba mu się ono.

„Pijaństwo”

Krytykuje zarazę, jaką w XVIII wieku był alkoholizm i próbuje pokazać, ż trzeba z tym nałogiem walczyć. Krasicki pokazuje jak zgubne skutki może przynieść picie alkoholu. Jest często powodem licznych bójek i może doprowadzić do anarchii i warcholstwa.

Utylitaryzm - doktryna etyczna, która mówi, iż praca na rzecz innych jednostki lub społeczeństwa powinna stanowić najwyższy cel moralny w dążeniu wszystkich do dobra osobistego, bo to sprzyja zwiększeniu się bogactwa społecznego. Miarą wartości człowieka ma więc być jego użyteczność społeczna. największym problemem tej doktryny było połączenie dobra społecznego i jednostki.

„ Chudy literat” Adam Naruszewicz

Utwór wydany został prawdopodobnie ok. 1773r. A. Naruszewicz był duchownym, tłumaczem, historykiem i pisarzem. Jego hobby była historia Polski, którą opisał w jednym ze swoich dzieł. Redagował "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne". Wśród jego licznych dzieł poetyckich wyróżnia się w/w. Satyra ta napisana jest w formie dialogu. Powstała w atmosferze poprzedzającej utworzenie KEN, atakuje nieuctwo i zacofanie szlacheckiej prowincji, której potrzeby kulturalne zaspokaja lektura kalendarzy i herbarzy. Naruszewicz przedstawił swój utwór dynamicznie, powołując narratora, literata, żywotnie zainteresowanego brakiem publiczności literackiej, i posługując się zręcznie dialogiem między warszawskim sprzedawcą książek z ulicy Świętojańskiej a "wendeńskim podstolim". W licznych dygresjach pasożytnictwu szlachty i kleru przeciwstawił ludzi pracy: "Chłopi tylko a kupcy są obywatele". Satyra jest opatrzona wstępnym mottem: "Któż się nad tym zadziwi, że wiek jeszcze głupi? Rzadko kto czyta księgi, rzadko je kto kupi."

Ludzie żyjący w okresie oświecenia nazywali swoje czasy "wiekiem rozumu", "umysłu i wiedzy". "Wiek oświecony" spowodował rozwój filozofii, nauk i reform politycznych oraz społecznych. Oświecenie upowszechniło przekonanie człowieka o jego sile i możliwościach jego rozumu, o wadze nauki i oświaty. Przyczyniła się do tego literatura, która miała wtedy charakter dydaktyczny. Jednym z ważniejszych twórców, tworzącym dokładnie z tą myślą, był Ignacy Krasicki. dzieła jego były typowo wychowawcze, a najczęściej używanym gatunkiem była bajka, która miała na celu pouczenie czytelnika. Bajki były dla Krasickiego tym, czym dla Jana Kochanowskiego fraszki. W utworach tych wyśmiewano wady ludzkie, takie jak głupota czy pycha. Bohater bajek Ignacego Krasickiego to istota grzesząca i popełniająca liczne błędy. Z pomocą satyry i sporej dawki humoru, autor starał się wychowywać swojego czytelnika i nauczyć go. Sprawiał, że kiedy czytał dany utwór to zastanawiał się nad swoim zachowaniem, które nie zawsze było dobre. Innym twórcą bajek był Stanisław Trembecki i jego utwory również pełniły funkcję dydaktyczną i upodobniło się to do podobnej zasad jaką używał Krasicki.

Satyry to także jeden z gatunków literatury dydaktycznej. Utwory te nastawiają się krytycznie do tematu, jaki w nich podejmują. Właśnie ten krytyczny, ośmieszający stosunek sprawiał, że człowiek łatwiej mógł zrozumieć swoje błędy, jakie popełnia i postawy, jakie reprezentuje. Satyry Krasickiego (np. "Świat zepsuty", "Pijaństwo" i nieco inna "Do króla") są podobne do tych, które pisał także Adam Naruszewicz (np. "Chudy literat").

Poemat heroikomiczny, pt.: "Monachomachia" Ignacego Krasickiego spełnia funkcję dydaktyczną. Negatywny stosunek autora do przedmiotu opisanego w utworze oprócz tego, że bawi to także uczy. Taka była również oświeceniowa zasada: ,,I śmiech niekiedy może być nauką,

Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa"

W utworze Krasickiego, autor nie neguje konkretnych osób, czyli mnichów, ale gani przywary, wady i ułomności duchownych. Z utworu wypływa jeden wniosek, co już decyduje o jego funkcji dydaktycznej.

"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" Krasickiego to powieść przedstawiająca wzorowego obywatela, o imieniu Mikołaj, który w wyniku wielkiej przemiany staje się realistą i wzorowym obywatelem. Jego dzieje pełnią tu funkcję dydaktyczną. Pozytywna przemiana bohatera staje się dla wszystkich wzorem.

4. Twórczość Krasickiego, związek z epoką i wartości uniwersalne.

Ignacy Krasicki był pisarzem żyjącym w latach 1735-1801. Określano go mianem najwybitniejszego reprezentanta oświeceniowej literatury. Od roku 1766 pełnił funkcję biskupa warmińskiego. Na jego dworze w Heilsbergu gromadziła się elita intelektualna. Pomimo, że dość późno debiutował, to zyskał dużą sławę. Nie miał ulubionego gatunku literackiego i pisał niemalże wszystko, a literatura była dla niego narzędziem edukowania społeczeństwa. Dużą popularność przyniosły mu bajki oraz opowieści napisane w 1779 roku. Pisał trzynastozgłoskowcem i stworzył tego typu utworów około stu. Do perfekcji doprowadził zasadę zwięzłej formy. W 1779 roku wydał Krasicki zbiór satyr, w których wyraża swój pogląd na świat i nie wierzy, ze da się jeszcze coś w nim naprawić. Pokazywana przez niego rzeczywistość przedstawiona jest w krzywym zwierciadle, ma na celu edukację obywateli, ale ni stosuje przymusu, tylko uświadamia. Satyry są przejrzyste i klasycznie proste. Widać to m.in. w utworze zatytułowanym "Świat zepsuty". Autor prezentuje zło tego świata, ale nie podaje przepisu na lekarstwo mogące wyleczyć społeczne choroby. Często ukazuje bolesną prawdę, krytykuje pychę, lenistwo i głupotę, tak jak to miało miejsce w bajkach. Nazywany "księciem poetów" za trafne obserwacje, jasny i precyzyjny język, trafny dowcip, ironię, kpinę oraz różnorodność gatunkową twórczości.

Bajka jest gatunkiem epicko lirycznym. To alegoryczna opowieść, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, przedmioty, które SA pomocne w wyrażeniu pewnej nauki moralnej mającej charakter ogólny i powszechny. Czasami prawda ta jest przekazana bezpośrednio w postaci pointy, a czasami wyjawiona jest już na początku utworu lub autor ja tylko sugeruje. Prawda to inaczej morał. Postacie mają charakterystyczne, jednoznaczne cechy. Mamy dwa rodzaje bajek: narracyjna ( która opowieść o prostej budowie) oraz epigramatyczna (czterowersowa historyjka). Najbardziej popularna jest tzw. bajka zwierzęca, której bohaterowie są upersonifikowanymi zwierzętami, za którymi kryją się ludzie, a relacje miedzy zwierzętami odpowiadają relacjom ludzkim. Pierwszym twórca bajek jest żyjący w starożytności Ezop (VI wieku p.n.e.). W Polsce pierwsze bajki tworzył w XV wieku Biernat z Lublina. Natomiast w oświeceniu pisali je: w Rosji I. Kryłow, we Francji J. La Fontaine, w Polsce Ignacy Krasicki wzorujący się na La Fontaine.

Ignacy Krasicki jest twórcą dwóch zbiorów bajek: "Bajki i przypowieści" (przeważają bajki krótkie i zwięzłe), "Bajki nowe" (głównie bajki narracyjne) wydane pośmiertnie. Krasicki tak chętnie sięgał po ta formę literacka, ponieważ był to gatunek dydaktyczny. Bajka ma nie tylko śmieszyć, ale także pouczyć czytelnika.

Świat w bajkach Krasickiego jest przygnębiający, tragiczny, pełny złych instynktów, obłudy. Ludzie na co dzień są źli i okrutni, wykorzystują słabszych od siebie, są obłudni i pełni hipokryzji. Rzeczywistość jawi się nam jako pełna pesymizmu: „szlachetność, uczciwość można włożyć między bajki”. Jest to smutna prawda.

Walory formy bajek Ignacego Krasickiego: zwięzłe i krótkie, prosty język, pisane trzynastozgłoskowcem, rytmiczne, zastosowanie kontrastu, odwołują się do ludzkiego rozumu i sumienia, lapidarność (rzeczowe, ale zwięzłe i skrótowe wypowiedzi). Bajka to utwór z pogranicza epiki i liryki, mająca charakter przypowieści, które zawierały moralną naukę i mająca cel dydaktyczny, wykorzystuje typowe charaktery.

Szczur i kot - ostra krytyka pychy. Morał: nie wolno się wynosić.

Ptaszki w klatce - kto nigdy nie zaznał swobody nie doceni jej

Kruk i lis - bajka krytykuje naiwność i podatność na pochlebstwa oraz komplementy.

Dewotka - wyśmiewa fałszywą pobożność, dla ludzi, na pokaz

"Groch przy drodze"

Morał: nawet zbyt duża ostrożność może przeszkodzić. Gospodarz chciał być zbyt ostrożny i przebiegły i zapłacił za to wysoką cenę, bo los się zemścił. Przebiegłość nie opłaca się.

"Jagnię i wilki"

Bajka dotyczy wszechogarniającego świat prawa silniejszego. Wilki, które są silniejsze, z łatwością zabijają bezbronne, kruche, niewinne jagnięta. Wilki uosobieniem ludzi silnych, bezwzględnych i okrutnych. Poeta twierdzi, że gdy czegoś naprawdę pragniemy, to zawsze znajdzie się jakiś powód, który pozwoli nam to zdobyć: "Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie".

Nie liczy się prawda czy racja, bo prawo zawsze będzie po stronie tego silniejszego.

"Szczur i kot"

W bajce Krasicki krytykuje pychę i zarozumialstwo. Szczur był tak bardzo zarozumiały i zapatrzony w siebie, ze zapomniał o swoim największym wrogu, czyli o kocie. A ten wykorzystał sytuację, swoją przebiegłość i słabość ofiary, która okrutnie zamordował i zjadł. Szczur jest tu jakby upersonifikowanym człowiekiem pełnym pychy, dumnym i popadającym w samouwielbienie.

Przykładem poematu heroikomicznego są dwa dzieła napisane przez I. Krasickiego, czyli "Myszeida" - inaczej wojna myszy i kotów oraz "Monachomachia" - czyli bitwa między zakonnikami. Kontrastowe zastosowanie wzniosłego tonu eposu z groteskowymi realiami oświeceniowej rzeczywistości umożliwiło przedstawienie satyrycznych obrazów, tak jak to ma miejsce w "Monachomachii", która pokazuje dość brutalnie poziom intelektualny oraz duchowość zakonników. Te sprawy były najważniejsze dla przekonania ludzi do wprowadzenia reformy oświaty, która ciągle była w rękach Kościoła. Jest tu dużo humoru sytuacyjnego, dowcipu językowego, celnych aforystycznych point, które przesiąknęły nawet do potocznego języka i przyjęły formę takich powiedzeń, jak "nie wszystko złoto co się świeci", albo "prawdziwa cnota krytyki się nie boi".

Poemat heroikomiczny jest parodią eposu homeryckiego i wywodzi się ze starożytności. Używano jej, jako narzędzia służącego do ośmieszania osób i ich zachowań właśnie przez nieudolne, odtwarzanie zdarzeń, odgrywanie.

Ignacy Krasicki „Do króla”

Jest to typowa satyra portretowa. Bohaterem jest król Stanisław August Poniatowski. Postawione zostały mu zarzuty:

- nie ma królewskiego pochodzenia

- jest zbyt młody, aby być królem

- wykształcony

- za łagodny i za dobry dla poddanych

- jako król jest Polakiem

"Winy" te popierał niemalże każdy szlachcic Sarmata. Takie oskarżenia rzucił ktoś, kto myślał o korzyściach związanych z objęciem tronu przez Poniatowskiego, ale się przeliczył i nie skorzystał na wyborze. Portret władcy napisany oczami Sarmaty mimo, że jest wiązką zarzutów, to w gruncie rzeczy jest to obraz pozytywny, to pochwała króla. Jeżeli znalazłby się ktoś, kto wymienione zalety króla uznałby a wady to naraziłby sam siebie na ośmieszenie.

5.Literatura polityczna i publicystyka oświeceniowa.

Powrót posła" jest komedią polityczną, którą Niemcewicz napisał w okresie działalności Sejmu Czteroletniego, zaś często wystawiano go w przerwach obrad w Teatrze Narodowym. W utworze o charakterze komedii politycznej zatytułowanej "Powrót posła" chciał ośmieszyć głupotę szlachciców, propagować w społeczeństwie reformy i przekonać wszystkich o tym, że dobro ojczyzny powinniśmy stawiać ponad dobro własne. Utwór był celowo napisany w trakcie obrad Sejmu Czteroletniego, aby pomóc mu w zwalczeniu przeciwników i wprowadzić zmiany. Akcja utworu ma miejsce w 1790 roku na wsi, wśród średniozamożnej szlachty. Treść podporządkowana jest programowi sejmu w zakresie reform. Zaprezentowane są dwa stronnictwa polityczne: Podkomorzy, Podkomorzyna, Dobrójscy, ich syn Walery (poseł na sejm) i Teresa ( córka starosty Gadulskiego) tworzą stronnictwo patriotyczne, które chce odnowy kraju, walczy z moda zagraniczną i sarmatyzmem. Proponują:

- usunięcie liberum veto

- dziedziczność tronu

- zawarcie przymierza z Prusami przeciwko Rosji

- poprawienie stosunków między chłopami i szlachtą

Drugi obóz, stronnictwo konserwatywne, wsteczne pełne jest egoistów, którymi autor gardzi. Należą do niego: Starosta i Starościna oraz fircyk Szarmancki. Są warchołami, lekkoduchami zakochanymi we francuszczyźnie. Szarmancki jest "łowcą posagów" zakochanym w Teresie. Gadulski bardzo chce wydać za niego swoją córkę, jednak dopiero mniejsze straty finansowe powodują, ze godzi się ją oddać Waleremu (rezygnuje posagu). Walery wraz z Teresą dają przykład i uwłaszczają swoich oddanych chłopów.

Utwór jest proreformatorski, ponieważ:

- pokazuje ówczesne problemy społeczne

- propaguje program reform

- krytykuje szkodliwe postawy polityczne

„Monachomachia” czyli Wojna mnichów

"Monachomachia" opisuje wojnę mnichów. Akcja toczy się w nieznanym mieście, w którym są "trzy karczmy, bram cztery ułomki, klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki". Zakonnicy nazwani są przez autora "wielebnym głupstwem" i śmieje się z ich wad i głupoty. Komiczny charakter "Monachomachii" polega na tym, że ma on kształt poematu, ale bardzo przyziemną tematykę. Poemat heroiczny pisze się na cześć sławnych bohaterów, chwali się czyny, opisuje niezwykłe wydarzenia, najczęściej dotyczy spraw wojennych.

„ Prawdziwa cnota krytyk się nie boi

Niechaj występek jęczy i boleje.

Winien odwołać, kto zmyśla zuchwale:

Przeczytaj, osądź. Nie pochwalisz - spalę.”

„Do króla”

W satyrze, pt.: "Do króla" osobą mówiąca w utworze jest szlachcic, Sarmata, który obraża króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wiersz jest jednak przewrotny, ponieważ nie jest wymierzony w władcę, ale właśnie w szlachtę. Sarmata, który zarzuca królowi, m.in.: nie jest obcokrajowcem, jest zbyt młody, aby rządzić; jest mecenasem sztuki, który dąży do "złotego wieku", czyli raju w państwie. Ale tak na prawdę to te obelgi są komplementami dla króla i nie mają żadnych podstaw i uzasadnienia. Tym przewrotnym sposobem pisarz pokazał prawdziwe oblicze szlachty, konserwatywnej, głupiej i nie dopuszczającej nikogo z zewnątrz do swego stanu i nie pozwala na przeprowadzenie żadnych zmian w kraju, szczególnie w zakresie nauki.

Szlachta zbyt pewnie czuła się w państwie, miała przywileje, nie umiała krytycznie na siebie popatrzeć, zazdrosna i zawistna, co przyczyniło się do zagłady kraju i egoistycznego podchodzenia do spraw politycznych, państwowych.

„ Jesteś królem, a czemu nie królewskim synem?”.
„ źle to więc, żeś jest Polak; źle, żeś nie przychodzień”.
„ Oto młodyś jeszcze. [...] bez siwizny, bez zmarszczków: zakał to nie lada”.
„ O sposobie rządzenia niedobre masz zdanie”.
„ Księgi lubisz i w ludziach kochasz się uczonych [...] król Wizimierz - nie umiał czytać ani pisać”.

„Hymn do miłości ojczyzny"- I. Krasicki:

jest tu zawarty opis wielkiej miłości, jaką autor obdarzył swój. Pochwała patriotyzmu, który jest trudną sprawą, ale decyduje o heroicznej postawie. Poeta skrytykował nadużywanie słów o wielkiej sile, kiedy wiemy, że nie możemy ich pokryć czynami: "Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny...".

Wiersz stał się bardzo popularnym utworem patriotycznym.

„Święta miłości kochanej ojczyzny

czują cię tylko umysły poczciwe!

Dla Ciebie zjadłe smakują trucizny,

Dla Ciebie węzy, pęta nie zelżywe.”

Publicystyka

Stanisław Staszic wywodził się z rodziny mieszczańskiej, jego ojciec był burmistrzem. Jako mieszczanin miał niewiele dróg, więc został księdzem, co umożliwiło mu zdobycie wpływów na życie publiczne kraju. Był badaczem Karpat, członkiem, a w rezultacie prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Przysłużył się znacznie do zreformowania szkolnictwa i górnictwa w Polsce. Swoje poglądy przedstawił w dwóch wielkich dziełach, pt.: "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" oraz "Przestrogi dla Polski". Jego myśl i poglądy na sprawy społeczno-polityczne wywodzą się z wielkiego patriotyzmu i troski o dobro kraju, z obawy o możliwość utraty niepodległości. Chciał również polepszyć warunki życia mieszczaństwa i chłopów. Dla Staszica ogromne znaczenie ma wykształcenie młodzieży, którą trzeba wychowywać na patriotów, gotowych się poświęcić dla dobra ojczyzny. Znamienne są tu jego słowa: "końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela". Popiera w nauczaniu metody, które umożliwiają logiczne myślenie oraz łączenie teorii z praktyką, nauczanie historii Polski, matematyki, fizyki i chemii. Domagał się, aby odebrano Kościołowi władze nad oświatą, czego chcieli wszyscy zwolennicy reform. Zajął się w swych utworach także prawodawstwem i ustrojem. Chciał zlikwidować liberum veto ("szczęśliwość większej części obywateli jest dobrem publicznym"), dać sejmowi władzę wykonawczą, przedstawiciele mieszczaństwa powinni zasiadać w sejmie obok szlachty i mieć prawo decydowania o swoim losie, domagał się zniesienia pańszczyzny. Sprzeciwiał się wolnej elekcji, domagając się dziedziczności tronu. Pisał o utworzeniu i lepszym uzbrojeniu armii, którą miałaby utrzymywać szlachta. Szczególnie mocno przejął się dolą chłopów, chcąc znieść feudalizm i zastąpić pańszczyznę czynszem, aby pan nie mógł wyrzucić chłopa z ziemi, aby zlikwidować tzw. sądy patrymonialne. Chciał większych praw dla mieszczan i możliwości swobodnego rozwoju miast w celu lepszego uprzemysłowienia kraju. Nie mało miejsca poświęca też krytyce magnaterii, którą obarcza winą za wszystkie złe rzeczy, które spotkały kraj: "Z samych panów zguba Polaków".

Hugo Kołłątaj napisał utwór, pt.: "Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka", w którym przedstawił program reform, który przyczynił się do uchwalenia Konstytucji 3 maja. Stworzył grupę o nazwie Kuźnica Kołłątajowską, złożoną z radykalnych pisarzy. Podczas powstania kościuszkowskiego wchodził w skład Rady Najwyższej Narodowej. Został aresztowany przez Austriaków i uwięziony, Kiedy wrócił do Polski zajął się pisaniem dzieł z historii, filozofii. Do najważniejszych z nich należą: "Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka" oraz "Prawo polityczne narodu polskiego" z apelem "Do Prześwietnej Deputacji". On również domagał się dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, większych praw dla mieszczan i polepszenia doli chłopów. Chciał oddać władze wykonawczą w ręce ministrów, a nie sejmu, który miałby się składać z dwóch izb: dla szlachty i dla mieszczan. Sprzeciwia się pańszczyźnie, chce wolności osobistej chłopów.

6. Teatr w czasach oświecenia.

17 listopada 1765 roku otworzono pierwszy polski teatr publiczny. Znajdował się on w budynku opery saskiej. Miał działać według zasady oświeceniowej "uczyć bawiąc". Najczęściej wystawiano komedie, które za pomocą humoru ośmieszały wady szlacheckie i pokazywały, ze należy krytycznie patrzeć i umieć dostrzec wady ustroju. Na początku teatr wystawiał komedie Franciszka Bohomolca, które mocno nawiązywały do Moliera i innych komediopisarzy francuskich, ale dzięki dopasowaniu ich tematyki do polskiej rzeczywistości skutecznie oddziaływały na sumienia narodu, np.: "Małżeństwo z kalendarza"; bohaterem jest szlachcic, pan Staruszkiewicz, który prezentuje wszystkie najgorsze przywary, czyli przesądność, zacofanie intelektualne a wszystko co wie, to , co wyczytał z nieaktualnego kalendarza. Utwór ten jest przykładową komedią warszawską. W 1767 roku zamknięto teatr, aby ponownie go otworzyć w 1774 roku.

7. Klasycyzm i sentymentalizm jako główne prądy epoki.

Klasycyzm- rodzaj kultury powstały w starożytności (Grecja, Rzym); współcześnie oznacza nawiązywanie do antyku (np. w gatunkach literackich - tragedia antyczna); klasycyzm ma wszystkie cechy charakterystyczne dla antycznej sztuki greckiej i rzymskiej, które brane są za doskonały wzór estetyczny, za idealny obraz harmonijnej egzystencji ludzkiej. Klasycyzm to również kierunek literacki, który narodził się we Francji w XVII i XVIII wieku, i stamtąd rozszedł się na literaturę całej Europy Zachodniej, szczególnie rozwinął się w teatrze.

Przedstawiciele:

Piotr Corneille, Jan Racine (dramatopisarze),

Molier (komediopisarz), La Fontaine (bajkopisarz),

Konwencja literacka:

- cel sztuki: moralizatorski i dydaktyczny ( zasad "uczyć bawiąc"),

- wykorzystanie w utworze tzw. uczonego dowcipu,

- autor ma tworzyć tak, aby odbiorca mógł odczytać przesłanie dzięki swojej wiedzy,

- zasady retoryki perswazji, przekonywania.

Główny ośrodek klasycyzmu w Polsce mieścił się w Warszawie. Jego największym propagatorem był król Stanisław August Poniatowski. Przykłady dzieł klasycznych: Łazienki warszawskie, niektóre sale w Zamku Królewskim, w których urządzano słynne "obiady czwartkowe" skupiające wybitnych pisarzy i publicystów.

Sentymentalizm- nurt literacki drugiej połowy XVIII wieku o charakterze filozoficznym. pochodzi od tytułu powieści "Podróż sentymentalna". Był reakcją wobec racjonalizmu i dydaktyzmowi. Uwidaczniał się w modzie, stylu bycia, życiu towarzyskim i ogrodnictwie. Cechy:

- przesadna emocjonalność i wrażliwość,

- częste przebywanie na łonie natury, powrót do prostoty.

W Polsce kierunek ten powstał w latach 80 i 90 XVIII wieku a jego centrum były Puławy (siedziba książąt Czartoryskich). Propagatorem i mecenasem była Izabela Czartoryska.

Rouseau postulował nawrót do natury i takie wychowanie człowieka, które odbudowywałoby w nim pierwotne, utracone właściwości i przygotowywało do życia w społeczeństwie, opartym na zasadach dobrowolnej umowy. Twierdził, że najważniejszą cnotą człowieka jest prostota, a panujący system społeczno-polityczny jest korzystny tylko dla uprzywilejowanej, zdemoralizowanej klasy rządzącej. Takie postawienie problemu sprawiło, że Rousseau stał się prekursorem ideałów rewolucji francuskiej. Swoje poglądy Rousseau zawarł w "Rozprawie o naukach i sztukach", a następnie potwierdził w "Umowie społecznej", będącej konkretną wizją nowego porządku.

Rousseau rozróżniał dwa typy nierówności: naturalną (różnica wieku, płci, siły, talentu...) oraz społeczną (jedni są uprzywilejowani kosztem innych). W "Umowie społecznej wypowiada się bardzo krytycznie o monarchii, a z wielką aprobatą o demokracji, która jest dziełem wszystkich obywateli współtworzących prawa. Tytułowa umowa społeczna odnosi się do sposobu postrzegania władzy. Obywatele zawierają z wpływową grupą umowę. W zamian za powierzoną władzę, grupa rządząca ma zapewnić optymalne warunki do rozwoju i szczęścia człowieka.

8. Walka z wpływami „cudzoziemskimi”.

„Żona modna”

Satyra "Żona modna" poeta tworzy obraz oświeconej szlachcianki, która chce być modna, jest kapryśna, zapatrzona w dobra materialne i uwielbia zabawę w doborowym towarzystwie. Bardzo łatwo traci majątek męża i zaopatruje się w mnóstwo niepotrzebnych przedmiotów, według niej modnych i niezbędnych. Wszystko to jest pokazane z humorem. Zabawne jest to, ze owa modnisia brzydzi się staroświeckim dworem i chce go jak najszybciej przyozdobić, aby "przeszedł warszawskie pałace". Nie lubi kaprysów męża i nie rozumie jego zachowania. Cała ta sytuacja wywołuje śmiech, jednak satyra porusza bardzo ważny problem, a mianowicie marnotrawienia majątków i pieniędzy w momencie najbardziej kryzysowym dla polskiej gospodarki.

9. „Pozytywny bohater kreowany w utworach oświeceniowych”

BOHATER POZYTYWNY DRUGIEJ POŁOWY XVIII WIEKU - MIKOŁAJ DOŚWIADCZYŃSKI - WZORZEC OSOBOWY DOBY OŚWIECENIA

CECHY POWIEŚCI

Ignacy Krasicki jest twórcą pierwszej polskiej powieść w dziejach literatury nowożytnej zatytułowanej: "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Krasicki połączył tu elementy z trzech typów powieści: cechy utworu satyryczno - obyczajowego (I księga), cechy powieści przygodowo - awanturniczego (II księga) oraz cechy powieści utopijnej (III księga). Utwór ma formę pamiętnika. Krasicki pisząc go, chciał zabić czas pożytecznie. Utwór ten nie tylko bawi i uczy, ale również wychowuje. Jest to autobiograficzna opowieść o życiu ówczesnego Polaka, przeciętnego szlachcica żyjącego w połowie XVIII wieku.

DZIEJE BOHATERA

Opis dzieciństwa i młodości młodego szlachcica Mikołaja Doświadczyńskiego. Mieszkał on ze swoimi rodzicami, którzy byli wielkimi i szczerymi patriotami. Ojciec nie był wykształcony i całe swoje życie poświecił na zjazdach sejmików, jest Sarmata. Natomiast matka raczej przebywała w domu cały czas i doglądała majątku. Rodzice raczej nie przejmowali się wykształceniem syna. Wynajmowali wielu guwernerów, jednak nie przynosiło to skutku. Potem zapisali go do szkoły, ale nie skończył jej. Wreszcie zjawił się kolejny nauczyciel, który okazał się oszustem i nauczył Mikołaja wielu złych rzeczy. Pewnego dnia uciekł obrazem z guwernerem z domu i grając w karty stracił wszystko, co miał narobił sobie mnóstwo długów. Wtedy wyjechał do Paryża, ale tam również popadł w hazard i ścigany przez wierzycieli znowu wyjechał. Dotarł do Amsterdamu, gdzie zaciągnął się na statek, jako majtek, ale statek rozbił się i fale wyrzuciły Mikołaja na wyspę Nipu. Była to utopijna kraina, gdzie nie znano kłamstwa i zła. Mikołaj spotkał tam mędrca o imieniu Xaoo, który nauczył go wielu zasad obowiązujących w państwie. Kiedy Mikołaj powrócił do ojczyzny osiadł na wsi, odziedziczonej po rodzicach i stał się ziemianinem - filozofem. Jego gospodarstwo funkcjonowało na takich samych zasadach jak państwo Nipu.

Utwór ten był wzorem, na którym opierali się liczni pisarze współcześni Krasickiemu, ale także i późniejsi polscy twórcy tego gatunku. Gatunek literacki, jakim była powieść miała znaczne walory wychowawcze i wprowadzał nowy typ bohatera literackiego, krytycznie nastawionego do dotychczasowego systemu wartości. W dorobku powieściowym Krasickiego oprócz w/w utworu ważne miejsce zajął "Pan Podstoli", powieść przedstawiająca wzór dobrego, oświeconego szlachcica - gospodarza.

„Powrót posła”

Utwór był celowo napisany w trakcie obrad Sejmu Czteroletniego, aby pomóc mu w zwalczeniu przeciwników i wprowadzić zmiany. Akcja utworu ma miejsce w 1790 roku na wsi, wśród średniozamożnej szlachty. Treść podporządkowana jest programowi sejmu w zakresie reform. Zaprezentowane są dwa stronnictwa polityczne: Podkomorzy, Podkomorzyna, Dobrójscy, ich syn Walery (poseł na sejm) i Teresa ( córka starosty Gadulskiego) tworzą stronnictwo patriotyczne, które chce odnowy kraju, walczy z moda zagraniczną i sarmatyzmem. Drugi obóz, stronnictwo konserwatywne, wsteczne pełne jest egoistów, którymi autor gardzi. Należą do niego: Starosta i Starościna oraz fircyk Szarmancki.

Prawi i uczciwi obywatele to członkowie stronnictwa reformatorskiego:

Szlachcic patriota Podkomorzy - oddany niezmiernie krajowi, wielki patriota: "Niech każdy ma szczęśliwość powszechną w pamięci i miłość własną - kraju miłości poświęci”; rozumie położenie ojczyzny i widzi konieczność przeprowadzenia reform; akceptuje: zlikwidowanie liberum veto, uwłaszczenie chłopów, powiększenie armii.

Młodzieniec patriota Walery - był zwolennikiem reform. Uważał, że tylko dzięki nim można podnieść kraj z upadku. Dlatego dążył do zniesienia liberum veto, wolnej elekcji i poddaństwa chłopów. W przeciwności do obozu konserwatywnego nie lekceważył praw tych, którzy nie należą do stanu szlacheckiego.

Matka Polka Podkomorzyna - zgadza się z poglądami swojego małżonka; popiera reformy. Wie, jak ważne jest odpowiednie wychowywanie młodzieży, aby mogli oni wspomóc ojczyznę. Dzięki niemu można nauczyć dzieci takich wartości, jak dbanie o swoją rodzinę, zrezygnowanie z megalomanii i zagranicznych trendów, zwiększenie zainteresowania ojczyzną. Bardzo zbulwersował ją język Gadulskiej. Sama dba o rodzinę, jest ideałem matki i żony. Charakteryzuje ją rozsądek, znakomicie wychowała swoich synów na patriotów. Uosabia godność, prawość i rozsądek Rzeczpospolitej.

"Powrót posła" jest komedią polityczną, którą Niemcewicz napisał w okresie działalności Sejmu Czteroletniego, zaś często wystawiano go w przerwach obrad w Teatrze Narodowym. Niemcewicz chciał, aby ten utwór pomoże obozowi reform w zrealizowaniu programu. Przedstawiony tu został konflikt pomiędzy dwoma stronnictwami: oświeconą szlachtą, która tutaj reprezentują Walery i jego ojciec Podkomorzy (uosobienie cnót), a zacofaną grupą sarmatów, do których należą: starosta Gadulski, jego modna i głupia żona starościna Gadulska oraz największy fircyk i łowca posagów, czyli Szarmancki. Akcja komedii ściśle wiąże się z wydarzeniami politycznymi w tym czasie. Rozmowy bohaterów również zdominowane są programem reform: zniesienie liberum veto i wolnej elekcji, poprawie sytuacji chłopów. Wszystkie argumenty obozu postępowego są zestawione z argumentami konserwatystów, którzy nie dbają o losy Polski i negują wszelkie próby zmian, twierdząc, że: "tak jest najlepiej jak dawniej bywało". Gadulski z żalem wspomina okres swawoli szlacheckiej i wolności, kiedy mógł spokojnie zrywać sejm na rozkaz swego zleceniodawcy (bogatego magnata, który mu dużo zapłacił)i nikt mu nic nie mówił. Poseł Walery i jego ojciec Podkomorzy krytykują takie zachowanie i chcą takich właśnie ludzi przekonać do reform. Niemcewicz pochwala wszystkie propozycje stronnictwa postępowego, a to, co mówią pozostali jest ośmieszane i krytykowane. Jest tu wyjątkowo stronniczy.

„Powrót posła” ma szczęśliwe zakończenie i wzywa do pojednania w imię dobra kraju, ponieważ nigdy nie jest za późno na zgodę. Komedia cieszyła się ogromną popularnością wśród widzów i miała naprawdę duży wpływ na poglądy posłów, czego dowodem jest postawa posła Suchorzeskiego (przeciwnika reform)., który chciał zabronić wystawiania tej sztuki.

J. Ursyn Niemcewicz był posłem w Sejmie Wielkim, jako członek stronnictwa patriotycznego. Był zwolennikiem wszelkich reform proponowanych przez obóz reformatorski, zaś ostro krytykował przeciwników zmian, konserwatystów. W utworze o charakterze komedii politycznej zatytułowanej "Powrót posła" chciał ośmieszyć głupotę szlachciców, propagować w społeczeństwie reformy i przekonać wszystkich o tym, że dobro ojczyzny powinniśmy stawiać ponad dobro własne. Utwór był celowo napisany w trakcie obrad Sejmu Czteroletniego, aby pomóc mu w zwalczeniu przeciwników i wprowadzić zmiany. Akcja utworu ma miejsce w 1790 roku na wsi, wśród średniozamożnej szlachty. Treść podporządkowana jest programowi sejmu w zakresie reform. Zaprezentowane są dwa stronnictwa polityczne: Podkomorzy, Podkomorzyna, Dobrójscy, ich syn Walery (poseł na sejm) i Teresa ( córka starosty Gadulskiego) tworzą stronnictwo patriotyczne, które chce odnowy kraju, walczy z moda zagraniczną i sarmatyzmem. Proponują:

- usunięcie liberum veto

- dziedziczność tronu

- zawarcie przymierza z Prusami przeciwko Rosji

- poprawienie stosunków między chłopami i szlachtą

Utwór jest proreformatorski, ponieważ:

- pokazuje ówczesne problemy społeczne

- propaguje program reform

- krytykuje szkodliwe postawy polityczne

10. „Klasycyzm w literaturze oświeceniowej”

Głównymi kierunkami w sztuce oświeceniowej był klasycyzm i sentymentalizm. Zdominował on poezję, do której wprowadził cele utylitarne i cel dydaktyczno-moralizatorski. Szerzył przekonanie o dużej roli słowa, jako jedynego i skutecznego narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. Sentymentalizm natomiast posługiwał się literaturą, aby opisać wewnętrzne życie człowieka oraz wpływać na kształtowanie autentycznych, szczerych więzi międzyludzkich. To wszystko decydowało o moralizatorstwie. Propagatorem i głównym ideologiem kierunku był francuski pisarz Jan Jakub Rousseau. Termin sentymentalizm przyjął się dzięki angielskiemu pisarzowi Lawrence'owi Sterne'owi, który napisał „Powieść sentymentalną”. Nawiązał on innych nurtów filozoficznych, takich jak empiryzm i sensualizm. Sentymentalizm szczególny nacisk kładł na zanalizowanie sytuacji jednostki, na sprzeczności wewnętrzne w niej rodzące się, przyglądał się także jego sytuacji społecznej, zwracając uwagę sztucznie tworzone bariery, które są przeszkodą w rozwoju człowieka. Kolejnym ważnym prądem artystycznym było rokoko, które typowe było dla wytwornej i subtelnej twórczości, dla komedii i drobnych wierszyków. Jego istota tkwiła w rozumieniu piękna jako wartości podstawowej, która jako jedyna jest źródłem przyjemności branej z obcowania ze sztuką.

Głównymi gatunkami literackimi oświecenia była bajka, czyli krótka wierszowana opowieść z morałem, której bohaterami są zwykle upersonifikowane rośliny i zwierzęta. Morał ma zawsze charakter albo ogólny albo powszechny, dotyczy stosunków międzyludzkich i jest wypowiadany albo na początku utworu albo na końcu. Cechy, którymi obdarzeni są bohaterowie są jednoznaczne i niezmienne, np.: wilk-drapieżnik, lis-zdrajca, itp. Bajka cechuje się dyscypliną językową i zmierza do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą, co jest osiągane poprzez stosowanie stylu potocznego lub gawędziarskiego. Bajki dzielimy na narracyjne (np. La Fontaine, Francja XVII w.), które przypominają swoją formą nowelę o prostej akcji z licznymi postaciami oraz epigramatyczne, które mają zwykle nie więcej niż cztery wersy, w którym zarysowana została prosta sytuacja, na tle której widnieje paralelizm lub kontrast postaw. W czasach oświecenia bajka była głównym gatunkiem literackim, służącym nauczaniu i moralizatorstwu.

11. „Różne gatunki literackie w służbie idei oświeceniowej” .

* bajka: wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi; prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca); bajkę charakteryzuje na ogół dyscyplina językowa i dążenie do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą, co może się wyrażać potocznością języka i stylem gawędziarskim. Podział bajek: narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiąca jakby zwięzłą nowelę o nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna, przeważnie czterowersowa, rysująca pewną elementarną sytuację, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków, służyła dydaktyce i moralizatorstwu.

* satyra - utwór o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego; istotą satyry jest krytyka, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy czym stała się środkiem konkretnej krytyki społeczno-obyczajowej. * sielanka - (idylla) gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął ten gatunek Wergiliusz.

* komedia - gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w wydarzenia oraz mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie, z elementami komizmu, niekiedy także karykatury, satyry, groteski, mający na celu wywołanie śmiechu widza.

poemat opisowy - jest utworem dydaktyczno-filozoficznym, który prezentując jakaś konkretną sytuację z rzeczywistości dąży do uogólnień. Stosowany tu opis podlega wizji ogólnej, określonej koncepcji świata. W XVIII wieku służył do wychwalania człowieka, jako piewcy natury.

komedia dell'arte - należy do literatury plebejskiej.

oda - to utwór poetycki o patetycznym stylu i wyniosłym tonie, sławiący osobę, ideę lub wydarzenie. Gatunek ten narodził się już w antycznej Grecji, kiedy to oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne. Wyrażała uniesienie, co dopuszczało pewną swobodę kompozycyjną. Natomiast w okresie oświecenia oda wyrażała poglądy twórców dotyczące tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej.

* poemat heroikomiczny - powstał już w starożytności i miał być parodią eposu bohaterskiego. Parodia miał służyć ośmieszaniu negatywnych zjawisk, złych osób przez nieudolne naśladowanie.

Cechy poematu heroikomicznego: parodia, charakter żartobliwy, satyryczny, celem jest ośmieszenie zachowań, wysoki styl, typowy dla epopei, inwokacja, porównania homeryckie, brak zasady decorum, patetyczny język dla błahej tematyki.

* powieść - jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący się na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a także zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści postacie i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów; naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora.

powieść sentymentalna - sentymentalizm zainteresował się jednostką i sięgnął do wewnętrznego życia człowieka. Jan Jakub Rouseau - "Nowa Heloiza" oparta na głośnym romansie z czasów średniowiecznych mieszczki Heloizy i teologa Abelarda. Powieść sentymentalna ukazywała spychane dotąd na margines życia wewnętrznego postaci, uczuciowe motywy ich postępowania i intymne doznania miłosne. Zajęła się sprawami serca, analizą przeżyć ludzkich.

13. Nawiązania do utworów epoki oświecenia w literaturze późniejszych okresów.

- Jan LECHOŃ „Kniaźnin i żołnierz”

- Maria JASNORZEWSKA-PAWLIKOWSKA „Laura i Filon”

- Wacław BERENT „Nurt. Opowieści biograficzne”

-Zbigniew HERBERT „Wilk i owieczka”

- Czesław MIŁOSZ „Zaklęcie”

- Henryk RZEWUSKI „Pamiętnik Soplicy”

Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.