ROZLICZENIA BEZGOTOWKOWE, szkoła


FORMY ROZLICZEŃ BEZGOTÓWKOWYCH W OBROCIE KRAJOWYM

  1. POLECENIE PRZELEWU

Polecenie przelewu jest najpopularniejszą i uniwersalną formą rozliczeń bezgotówkowych. W zasadzie wszystkie rodzaje rozliczeń można przeprowadzić w tej najprostszej formie.

Zgodnie z § 6 ust. 1 Zarządzenia Prezesa NBP polecenie przelewu stanowi udzielaną bankowi dyspozycję dłużnika obciążenia jego rachunku określoną kwotą i uznania tą kwotą rachunku wierzyciela.

Dyspozycję tę można traktować jako polecenie skierowane do banku, upoważniające go do przekazania określonej kwoty pieniędzy wierzycielowi z rachunku dłużnika. Bank jednak nie wypłaca pieniędzy wierzycielowi, lecz dokonuje wpisu na jego rachunku, powodując w ten sposób powstanie odpowiedniej wierzytelności. Polecenie przelewu można zatem uznać za przekaz, a wpis na rachunku bankowym wierzyciela za przyjęcie tego przekazu. Wysuwane w starszej literaturze przez niektórych autorów (T. Michałowski, J. Fabian, Z. Żabiński) zarzuty przeciwko tej konstrukcji w większości straciły aktualność ze względu na zmianę stanu prawnego, natomiast pogląd opierający polecenia przelewu na konstrukcji umowy na rzecz osoby trzeciej nie jest trafny, gdyż dopiero z chwilą wpisu na rachunek wierzyciela, a nie z chwilą złożenia polecenia, powstaje na jego rzecz roszczenie do banku.

Z polecenia przelewu mogą korzystać wszystkie osoby prawne i fizyczne posiadające rachunek bankowy. Jest ono przydatne dla jednostek gospodarczych w rozliczeniach za dostawy towarów, świadczone usługi czy wykonane roboty, a strony zawierające takie umowy mogą wprowadzić tę formę rozliczeń jako podstawową.

Nowe prawo bankowe wyraźnie określa obowiązki banku w odniesieniu do poleceń przelewu. Od stycznia 1998 roku bank jest zobowiązany do określenia w umowie rachunku bankowego terminów realizacji zleceń posiadacza rachunku bankowego i prowizji bankowych związanych między innymi z przelewami. Wyraźnie jest to stwierdzone, że bank ponosi odpowiedzialność za szkody spowodowane niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem polecenia.

Inicjatorem rozliczenia jest dłużnik, ale banki przyjmują także polecenia przelewu podpisane przez niego, a składane przez wierzyciela. Potwierdzenie banku o dokonaniu przelewu jest wystarczającym dowodem uregulowania zobowiązań.

Przebieg rozliczeń za pomocą polecenia przelewu ilustruje schemat 1, a dokumentem bankowym jest czteroodcinkowy formularz (A - D) polecenia przelewu. Jeden egzemplarz (D) zatrzymuje zleceniodawca jako dowód na dokonanie księgowania, które zmniejszyło saldo na jego rachunku, oddział jego banku zachowuje jeden egzemplarz (A) na dowód, że dokonał przelewu w sposób żądany przez zleceniodawcę. Dwa pozostałe egzemplarze zostają przesłane do banku właściwego dla odbiorcy przelewu (wierzyciela): jeden z nich zachowuje bank dla księgowania na jego rachunek (B), drugi (C) wysyła do wierzyciela przy wyciągu z rachunku bankowego, jako zawiadomienie o zaksięgowaniu przelewu na jego rachunku.

Schemat 1. Rozliczenie za pomocą polecenia przelewu.

DŁUŻNIK

BANK

DŁUŻNIKA

W treści polecenia przelewu zleceniodawca (dłużnik) poleca, aby oddział banku przelał z jego rachunku określoną kwotę pieniędzy na rzecz wskazanego odbiorcy, wymienia więc nazwę oraz numer rachunku bankowego odbiorcy, a także podaje skróconą informację o regulowanym zobowiązaniu (np. numer faktury, honorarium). Dokument podpisują osoby upoważnione do dysponowania rachunkiem bankowym, podając przy tym datę.

Treść polecenia przelewu powinna zawierać:

  1. nazwę (lub imię i nazwisko) zleceniodawcy polecenia przelewu i numer jego rachunku oraz nazwę jednostki Banku prowadzącej ten rachunek,

  2. nazwę (lub imię i nazwisko) beneficjenta polecenia przelewu i numer jego rachunku oraz nazwę jednostki Banku prowadzącej ten rachunek,

  3. kwotę polecenia przelewu,

  4. datę wystawienia polecenia przelewu,

  5. tytuł rozliczenia - w przypadku poleceń przelewu o wartości przekraczającej 20 tys. PLN.

Przyjęte przez oddział banku polecenie przelewu powinno być zaksięgowane i wykonane w tym samym dniu, a najpóźniej w następnym dniu roboczym po jego przyjęciu. Kwotą polecenia przelewu bank powinien niezwłocznie uznać rachunek adresata (wierzyciela).

Warunkiem wykonania polecenia przelewu jest posiadanie przez zleceniodawcę (dłużnika) odpowiedniego pokrycia na rachunku bankowym. Polecenie przelewu przyjęte do realizacji mimo braku pokrycia oddziały banku przechowują w kartotece zobowiązań, a po upływie umownego okresu (np. miesiąca) nie wykonane polecenie przelewu zostaje zwrócone dłużnikowi z adnotacją banku: „zwrot zgodnie z umową”. Za przechowanie poleceń bez pokrycia banki mogą pobierać opłaty.

Bank może jednak odmówić przyjęcia do realizacji polecenia przelewu, które nie znajduje pokrycia na rachunkach dłużnika.

Zleceniodawca może odwołać polecenie przelewu pisemną dyspozycją, jeżeli do momentu wpływu odwołania bank nie obciążył jego rachunku.

Istnieje jednak wątpliwość, czy posiadacz rachunku może odwołać polecenie przelewu. Przepisy zarządzenia w sprawie form i trybu przeprowadzania rozliczeń, ani przepisy ustawy Prawo bankowe, ani przepisy kodeksu cywilnego o rachunku bankowym nie regulują bezpośrednio tej kwestii. Zważywszy jednak, że stosunek prawny przekazu stanowi konstrukcję rozliczeń w stosunkach trójstronnych, można sądzić, iż polecenie przelewu może być skutecznie odwołane, dopóki bank nie zobowiązał się wobec wierzyciela do spełnienia świadczenia przez dokonanie wpisu na rachunek wierzyciela.

Bank może potwierdzić zleceniodawcy wykonanie polecenia przelewu na rzecz wskazanego w nim rachunku wierzyciela. Ma to praktyczne znaczenie przy regulowaniu w tej formie opłat na rzecz instytucji żądających ich udokumentowania przed zaewidencjonowaniem wpłaty przez własną księgowość. Potwierdzone przez bank polecenia przelewu nie mogą być odwołane przez zleceniodawcę.

Polecenia przelewu podlegają kontroli w zakresie:

  1. prawidłowości wystawienia,

  2. pokrycia w saldzie rachunku wystawcy,

  3. identyfikacji zleceniodawcy przelewu.

Polecenie przelewu nie zakwalifikowane do realizacji z powodu usterek stwierdzonych w wyniku przeprowadzonej kontroli, należy zwrócić zleceniodawcy.

Zlecone bankowi rozliczenie pieniężne powinno być prawidłowo przeprowadzone. Bank nie może wykonać zlecenia w sposób odmienny od treści zlecenia. Jeżeli np. klient zleci bankowi przelanie na określony rachunek pewnej kwoty w złotych polskich, a posiada również rachunek dewizowy w dolarach amerykańskich, bank nie może dokonać przelewu równowartości kwoty w złotych w walucie amerykańskiej, nawet jeśli decyzję klienta uważa za niekorzystną dla niego, wobec tendencji kursu wymiany. Bank będzie wówczas ponosił odpowiedzialność z art. 471 k. c., jeżeli okaże się, że nie należyte wykonanie zlecenia naraziło jednak klienta na szkodę.

Jeżeli jednak klient banku błędnie wypełni dokument rozliczeniowy, a bank nie dostrzeże widocznego błędu (np. niezgodność nazwy (nazwiska) z numerem jego rachunku w danym banku), a bank przeleje środki nie na rachunek wierzyciela, a osoby trzeciej, wówczas w razie doznania szkody przez dłużnika bank będzie odpowiadał na podstawie art. 471 k. c..

Inicjatorem rozliczeń poleceniem przelewu jest odbiorca, na ogół mniej zainteresowany terminową zapłatą niż dostawca. W dotychczasowej praktyce niektórzy dostawcy pobudzali inicjatywę odbiorców - dłużników, wystawiając zaadresowany do siebie dokument polecenia przelewu, który przekazywali łącznie z fakturą o9dbiorcy, aby ten, po podpisaniu otrzymanego dokumentu złożył go w swoim oddziale banku. W związku z tym pojawiły się propozycje połączenia dokumentu faktury z bankowym dokumentem polecenia przelewu, aby mógł on odgrywać podwójną rolę. Te słuszne w założeniu propozycje tracą jednak uzasadnienie w perspektywie wprowadzenia teletransmisji.

Bank realizuje dyspozycje wykonania polecenia przelewu składane jako:

przy czym polecenia przelewu mogą być:

W praktyce możemy rozróżnić dwa typy rozliczeń poleceniem przelewu:

  1. dokonywane w ramach tego samego banku,

  2. między rachunkami w różnych bankach.

Przelewy realizowane w tym samym banku są najczęściej traktowane jako bezpłatna usługa bankowa.

Przy przelewach dokonywanych między bankami zwykle pobierane są opłaty. Koszt własny rozliczeń poleceniem przelewu jest dla banków bardzo mały, niemal cała kwota tych prowizji zasila zysk.

Wysokość prowizji bankowych jest zróżnicowana, np. w połowie 1996 r. Bank Pekao S.A. pobierał za przelewy dokonywane na rachunki w innych bankach

3 zł. Część banków zawierała między sobą porozumienia, zgodnie z którymi wzajemnie zwalniały one swoich klientów od opłat za niektóre przelewy realizowane między nimi. Przy olbrzymiej wielkości corocznie dokonywanych przelewów, wynoszącej wiele miliardów nowych złotych, prowizje bankowe pobierane z tego tytułu są ważnym źródłem dochodów banków.

Rozliczenia w formie poleceń przelewu wymagają obecnie fizycznego transportowania między oddziałami banków papierowych dokumentów. Jednak już obecnie niektóre banki dokonują rozliczeń w teletransmisji zatrzymując papierowy dokument w banku zlecającym płatność. Całkowita rezygnacja z dokumentów papierowych i przekazywanie zleceń przez klienta w formie zakodowanych symboli cyfrowych wymaga zmiany przepisów prawnych o dokumentach. Stosowanie teletransmisji przemawia także za tym, aby wprowadzić polecenie pobrania, gdyż przebiega ono równocześnie, a ewentualny brak pokrycia uniemożliwi wykonanie operacji.

Polecenie pobrania, polegało na udzieleniu przez wierzyciela swemu bankowi dyspozycji, aby zapisał na dobro jego rachunku zgłoszoną do realizacji wierzytelność, obciążając następnie tą kwotą rachunek dłużnika. Wobec narastania zatorów płatniczych zrezygnowano z tej formy rozliczeń.

Nowe Prawo bankowe (1997 r.) stworzyło formalne podstawy przeprowadzenia rozliczeń bezgotówkowych i dokumentacji za pomocą elektronicznych nośników informacji. Już obecnie w rozrachunkach międzybankowych za pośrednictwem systemy ELIXIR przenosi się poszczególne papierowe polecenia przelewu na magnetyczne nośniki informacji, a dalsze operacje przebiegają elektronicznie. Także niektóre banki przeprowadzają swoje rozrachunki międzyoddziałowe elektronicznie w czasie rzeczywistym, rezygnując z fizycznego przesyłania dokumentów papierowych.

Bezdokumentowe rozliczenia poleceniem przelewu będą w przyszłości podstawową formą rozliczeń bezgotówkowych osób prawnych. Należy spodziewać się zwiększenia ich popularności w rozliczeniach inicjowanych przez osoby fizyczne.

  1. POLECENIE ZAPŁATY

Według §7.1. polecenie zapłaty stanowi udzieloną bankowi dyspozycję wierzyciela obciążenia określoną kwotą rachunku bankowego dłużnika i uznania tą kwotą rachunku wierzyciela.

W poleceniu zapłaty osobą inicjującą rozliczenie jest wierzyciel. Zleca on więc swojemu bankowi, aby obciążył określoną kwotą rachunek bankowy dłużnika i uznał nią rachunek wierzyciela. Dyspozycja wierzyciela stanowi równocześnie jego zgodę na cofnięcie dokonanego rozliczenia (zapisów) gdyby dłużnik odwołał konkretne polecenie zapłaty.

Prawo do pośredniczenia w rozliczeniach przeprowadzanych w formie polecenia zapłaty posiadają jednostki organizacyjne banków będących członkami Porozumienia międzybankowego w sprawie stosowania poleceń zapłaty. Wykaz jednostek uprawnionych do obsługi rozliczeń w formie polecenia zapłaty oraz wszelkie dane niezbędne dla jego bieżącej aktualizacji - jednostki Banku otrzymują z Departamentu Rachunkowości i Sprawozdawczości.

Rozrachunek międzybankowy z tytułu poleceń zapłaty jest przeprowadzany za pośrednictwem Krajowej Izby Rozliczeniowej S.A. w systemie ELIXIR, w trybie i terminach, które obowiązują w tym systemie dla przesyłania komunikatów w drodze teletransmisji danych.

Przeprowadzanie rozliczeń w formie polecenia zapłaty jest dopuszczalne pod warunkiem:

  1. Posiadania przez wierzyciela i dłużnika rachunków bankowych, które zawarły porozumienie w sprawie stosowania polecenia zapłaty, określające w szczególności: zakres odpowiedzialności banków wykonujących polecenie zapłaty, przyczyny odmowy realizacji polecenia zapłaty przez bank dłużnika, procedury dochodzenia wzajemnych roszczeń banków, wynikających ze skutków odwołania polecenia zapłaty przez dłużnika, wzory jednolitych formularzy oraz zasady realizacji przez banki poleceń zapłaty przy użyciu elektronicznych nośników informacji,

  2. Udzielanie przez dłużnika wierzycielowi upoważnienia do obciążenia rachunku dłużnika w drodze polecenia zapłaty w umownych terminach zapłaty z tytułu określonych zobowiązań,

  3. Zawarcia pomiędzy wierzycielem a bankiem, prowadzącym jego rachunek, umowy w sprawie stosowania polecenia zapłaty przez wierzyciela zawierającej w szczególności: zgodę banku na stosowanie formy polecenia zapłaty przez wierzyciela, zasady składania i realizowania poleceń zapłaty, zgodę wierzyciela na obciążenie jego rachunku kwotami odwoływanych poleceń zapłaty wraz z odsetkami, o których mowa w ust. 7, zwróconymi dłużnikowi w związku z odwołaniem polecenia zapłaty wraz z odsetkami, zwróconymi dłużnikowi w związku z odwołaniem polecenia zapłaty za zakres odpowiedzialności wierzyciela i banku,

  4. Że maksymalna kwota pojedynczego polecenia zapłaty nie przekracza równowartości przeliczonych na złote według kursu średniego EURO ogłoszonego przez NBP w ostatnim dniu kwartału poprzedzającego kwartał, w którym dokonywane jest rozliczenie pieniężne:

Polecenie zapłaty może być złożone w Banku:

Niezależnie od formy sporządzania polecenia zapłaty, jego treść powinna zawierać:

  1. nazwę (lub imię i nazwisko) dłużnika,

  2. numer rachunku dłużnika w jego banku,

  3. nazwę wierzyciela wystawiającego polecenie zapłaty,

  4. numer rachunku wierzyciela w jego banku,

  5. kwotę polecenia zapłaty,

  6. identyfikator wierzyciela (NIP) oraz identyfikator płatności (wg oznaczeń wierzyciela),

  7. termin płatności (na formularzu standardowym może być umieszczony w polu: „szczegóły płatności”),

  8. podpis (lub podpis złożony pod stemplem firmowym) wierzyciela będącego zleceniodawcą polecenia zapłaty - w przypadku poleceń zapłaty wystawionych w formie pisemnej.

Wierzyciel zobowiązuje się do przekazania dłużnikowi dwu egzemplarzy formularzy :

po ich wypełnieniu.

Wierzyciel zobowiąże dłużnika do zwrotu oryginału upoważnienia (a w przypadku jego odwołania - również oryginału odwołania upoważnienia) opatrzonych datą i własnoręcznym podpisem dłużnika - po uzupełnieniu przez dłużnika otrzymanych formularzy nr jego rachunku bankowego i nazwę banku prowadzącego ten rachunek.

Wierzyciel oświadcza, że każdorazowo będzie informował dłużnika - w formie faktury, rachunku lub w inny sposób z nim ustalony - o wysokości i terminie obciążenia jego rachunku przy zastosowaniu polecenia zapłaty, aby umożliwić dłużnikowi zapewnienie pokrycia dla realizowanego obciążenia.

Uzgodniony z wierzycielem termin składania poleceń zapłaty musi zapewnić jednostce Banku możliwości ich realizacji w terminie płatności, ustalonym między stronami rozliczenia, tj. powinien przypadać najpóźniej na dzień poprzedzający termin płatności.

W przypadku złożenia przez wierzyciela polecenia zapłaty po upływie terminu składania zleceń określonego w Umowie w sprawie stosowania polecenia zapłaty - termin płatności traktuje się jako przesunięty przez wierzyciela na następny dzień roboczy po dacie faktycznego złożenia polecenia zapłaty do wykonania.

W celu realizacji poleceń zapłaty rozliczanych w trybie rozrachunków w banku wierzyciela:

  1. międzybankowych - jednostka Banku wierzyciela generuje komunikaty płatnicze, które dotyczą poleceń zapłaty i przesyła je do KIR S.A. - przy zachowaniu odrębnie określonych przepisów w sprawie rozrachunku poleceń zapłaty w systemie ELIXIR,

  2. międzyoddziałowe - jednostka Banku wierzyciela wysyła zlecenia obciążeniowe do jednostek Banku prowadzących rachunki dłużników - przy zachowaniu zasad ustalonych dla dokonywania transakcji obciążeniowych w ramach rozrachunków międzyoddziałowych,

  3. wewnętrznych - jednostka Banku przyjmująca zlecenia wykonuje w terminie płatności czynności właściwe dla jednostki Banku wierzyciela oraz czynności przewidziane dla jednostki Banku prowadzącej rachunek dłużnika.

Uznanie rachunku bankowego wystawcy polecenia zapłaty następuje pod warunkiem:

  1. uzyskania przez jednostkę Banku, prowadzącą jego rachunek, funduszy z banku (jednostki Banku) dłużnika, wystarczających do opłacenia polecenia zapłaty - w przypadku poleceń zapłaty realizowanych w trybie rozrachunków międzybankowych lub międzyoddziałowych,

  2. obciążenia kwotą polecenia zapłaty rachunku dłużnika - w przypadku poleceń zapłaty realizowanych w trybie rozrachunków wewnętrznych.

Bank, który udzielił wierzycielowi zgody na stosowanie poleceń zapłaty, jest wobec banków - sygnatariuszy porozumienia, o którym mowa w ust. 2 pkt 1 Zarządzenia Prezesa NBP, odpowiedzialny finansowo za działania wierzyciela związane ze stosowaniem poleceń zapłaty w szczególności jest zobowiązany do natychmiastowego uznania kwotą odwołanego polecenia zapłaty rachunku banku dłużnika wraz z odsetkami, również w przypadku braku środków na rachunku wierzyciela lub wystąpienia innej przyczyny uniemożliwiającej obciążenie rachunku bankowego wierzyciela.

Rachunek bankowy wierzyciela może być uznany dopiero gdy jego bank uzyska z banku dłużnika odpowiednie środki na pokrycie polecenia zapłaty. Natomiast dłużnik może odwołać pojedyncze polecenie zapłaty, którym obciążono jego rachunek. Wówczas bank dłużnika ma obowiązek natychmiastowego uznania jego rachunku kwotą odwołanego polecenia zapłaty, a bank wierzyciela ma obowiązek przekazania tej kwoty do banku dłużnika.

Dłużnikowi przysługuje prawo do odwołania upoważnienia w każdym czasie. Dłużnik może odwołać pojedyncze polecenie zapłaty, którym obciążono jego rachunek bankowy, w terminie:

  1. 30 dni kalendarzowych od dnia dokonania obciążenia rachunku bankowego dłużnika - w przypadku gdy dłużnikiem jest osoba fizyczna nie prowadząca działalności gospodarczej lub

  2. 5 dni roboczych (rozumianych jako dni, w których są realizowane rozrachunki za pośrednictwem KIR S.A.) od dnia dokonania obciążeń rachunku bankowego dłużnika - w przypadku pozostałych dłużników.

Wierzyciel upoważnia Bank do obciążenia jego rachunku kwotą odwołanego polecenia zapłaty wraz z odsetkami od tej kwoty wyliczonymi przez bank dłużnika, należnymi dłużnikowi z tytułu oprocentowania rachunku w jego Banku, które zostały określone w zleceniu odwołania polecenia zapłaty otrzymane przez Bank z banku dłużnika.

Otrzymane z banku dłużnika zlecenie odwołania polecenia zapłaty Bank będzie realizował w ciężar rachunku wierzyciela - niezależnie od stanu środków (z uwzględnieniem ewentualnego limitu kredytowego) dostępnych na tym rachunku w chwili dokonywania obciążenia. Debet, powstały na rachunku wierzyciela w wyniku braku pokrycia dla realizacji zlecenia odwołania polecenia zapłaty, będzie przez Bank traktowany jako zadłużenie przeterminowane.

Zlecenie odwołania polecenia zapłaty ma charakter bezwarunkowy i musi być zrealizowane przez jednostkę Banku prowadzącą rachunek wystawcy polecenia zapłaty - niezwłocznie po jego otrzymaniu.

Bank ponosi odpowiedzialność za skutki nieprawidłowego lub nieterminowego wykonania czynności zleconych przez Wierzyciela, jeżeli czynności te zostały zlecone zgodnie z warunkami niniejszej Umowy.

Wierzyciel ponosi odpowiedzialność za szkody powstałe w związku z realizacją za pośrednictwem Banku polecenia zapłaty wystawionego przez Wierzyciela:

  1. niezgodnie z warunkami udzielonego mu przez dłużnika upoważnienia do pobierania należności w drodze obciążenia rachunku bankowego lub

  2. nie posiadającego upoważnienia dłużnika do obciążenia należnościami jego rachunku.

Bank nie ponosi odpowiedzialności z tytułu roszczeń między dłużnikiem a wierzycielem, wynikłych w związku ze stosowaniem polecenia zapłaty.

Również bank dłużnika może odmówić realizacji otrzymanego polecenia zapłaty, jeśli:

Stosowanie rozliczeń w formie polecenia zapłaty zapewnia:

Polecenie zapłaty jest usługą, która usprawnia tryb realizacji płatności o charakterze okresowym. Dzięki szerokim możliwościom stosowania wykorzystuje się je do pokrywania:

Dla banków pośredniczących w realizacji rozliczenia wprowadzenie polecenia zapłaty oznacza ułatwienie operacji rozliczeniowych i obniżenie kosztów ich obsługi.

  1. CZEKI W OBROCIE KRAJOWYM

Czeki należą do najstarszych form rozliczeń pieniężnych i znajdują zastosowanie na całym świecie w obrotach krajowych i zagranicznych.

Rodowód czeku sięga średniowiecza, od XIX wieku czek stał się powszechnym instrumentem rozliczeniowym. Upowszechnienie czeku wywołało potrzebę ujednolicenia zasad posługiwania się nim, znajdując wyraz w międzynarodowej konwencji podpisanej w Genewie w 1931 r. Polska ratyfikowała tę konwencję, a w oparciu o nią wprowadzono w 1936 r. polskie prawo czekowe. Płyną stąd określone skutki prawne dla krajowych rozliczeń przy pomocy czeku oraz co do formy tego dokumentu.

Nowelizacja ustawy z dnia 23. 12. 1988 r. o działalności gospodarczej wprowadziła obowiązek posiadania rachunku bankowego oraz dokonywania za jego pośrednictwem rozliczeń pieniężnych dla podmiotów gospodarczych. W celu realizacji tego obowiązku art. 49 ust.1 pr.b. z 1997 r. zobowiązuje banki do otwierania i prowadzenia rachunków bankowych podmiotów gospodarczych. Przywrócono tym samym, chociaż w ograniczonym zakresie, obowiązek dokonywania rozliczeń za pośrednictwem banków, którego realizacja służy kontroli obiegu strumieni pieniężnych. Jednym ze środków dokonywania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem rachunku bankowego jest czek.

Czek jest jednym z rodzajów papierów wartościowych i ze swej istoty stanowi dokument o sformalizowanej treści, ucieleśniający prawa majątkowe. Ze względu na rodzaj praw ucieleśnionych w dokumencie, czek należy do tej kategorii papierów wartościowych, które inkorporują wierzytelności pieniężne. Czek inkorporując wierzytelności pieniężne, wykazuje bliskie pokrewieństwo z takimi papierami wartościowymi jak m. in. weksel i obligacje.

Czek, wykazując cechy właściwe innym rodzajom papierów wartościowych inkorporujących wierzytelności, posiada również pewne cechy specyficzne. Jest on mianowicie dokumentem o określonej przepisami prawa czekowego formie, wyrażającym czynność prawną, której treścią jest bezwarunkowe polecenie przez wystawcę dokonania przez trasata (bank) wypłaty ściśle określonej kwoty pieniężnej na rzecz osoby oznaczonej w dokumencie imiennie lub jego okazicielowi, ze środków pozostających w banku do dyspozycji wystawcy, przy czym skutkiem tej czynności jest powstanie samodzielnego zobowiązania o charakterze abstrakcyjnym.

Ze sformułowanej wyżej definicji czeku wynikają jego podstawowe cechy. Na podstawie literatury nasuwa się jednak wniosek o możliwości formułowania różnych definicji czeku. Do definicji często przywoływanych w literaturze, w pewnym stopniu zmodyfikowanych, należy przede wszystkim zaliczyć definicję S. Wróblewskiego.

Sformułowane przez Wróblewskiego definicja brzmi: „ Czek jest pisemnym poleceniem zapłaty, zwróconym do trasata, wystawionym w formie ściśle przez prawo określonej, a odznaczającym się tą właściwością, że z umieszczonego na nim podpisu, jeżeli to nie jest podpis trasata jako takiego, wynika abstrakcyjne i jednostronne zobowiązanie osoby, od której pochodzi podpis”.

Pierwsza część tej zawiłej definicji nie wywołuje żadnych zastrzeżeń. Natomiast druga część definicji budzi zastrzeżenie. Z samego zamieszczenia podpisu na dokumencie nie wynika abstrakcyjne zobowiązanie osoby podpisanej. Niezależnie od tego, wypada zauważyć, że Wróblewski identyfikuje dokument z czynnością prawną, która została w nim wyrażona, oraz samym zobowiązaniem czekowym. Z teoretycznego punktu widzenia należy jednak dokonać koniecznych rozróżnień między dokumentem, wyrażoną w nim czynnością prawną, która z kolei jest źródłem powstania zobowiązania czekowego.

Czek jest wyspecjalizowaną postacią przekazu, która opiera się na połączeniu przekazanego świadczenia pieniężnego ze szczególnym stosunkiem prawnym zachodzącym między wystawcą czeku (przekazującym) a trasatem (przekazanym).

Z faktu, że instytucja czeku stanowi pochodną formę przekazu, wynikają dwie zasadnicze konsekwencje:

  1. czek, podobnie jak przekaz, zawiera w swej treści dwojakiego rodzaju upoważnienie;

  2. podobny, jest kształt podstawowych stosunków prawnych, które są właściwe przekazowi i czekowi.

Dwojakiego rodzaju upoważnienie, wynikające z czeku i pochodzące od wystawcy czeku polega:

Nie ulega jednak wątpliwości, że tylko konstrukcja przekazu wyjaśnia wzajemne stosunki stron. Przy czeku istotny jest stosunek pokrycia (między wystawcą a trasatem). Z reguły umowa czekowa wiąże bank z wystawcą czeku. Umowa taka może być zawarta w sposób wyraźny lub dorozumiany (np. przez wydanie klientowi książeczki czekowej). Bardzo szerokie ujęcie w polskim systemie prawnym umowy rachunku bankowego spowodowało przyjęcie przez tę umowę funkcji zarówno umowy czekowej, jak i umowy żyrowej. Zgodnie z tym poglądem, „ umowa czekowa stanowi szczególną odmianę umowy rachunku bankowego”, która mieści w sobie również i umowę żyrową, która zobowiązuje bank do przyjmowania wpłat osób trzecich na rachunek wystawcy. Natomiast stosunek waluty zachodzi między wystawcą a remitentem. W tej sprawie doniosłe znaczenie ma przepis art. 9215 k.c., który brzmi:„ jeżeli przekazujący jest dłużnikiem odbiorcy przekazu, umorzenie długu następuje dopiero przez spełnienie świadczenia, chyba że umówiono się inaczej”.

Przepis ten ma ogólniejsze znaczenie i dotyczy każdego ukształtowania się stosunku waluty. Oznacza on, że zapłatą nie jest przekaz ani jego przyjęcie przez przekazanego. Zasada ta ma odpowiednie zastosowanie do szczególnej odmiany przekazu, jaką jest czek.

Zasadnicze istoty czeku na bazie przekazu umożliwia użycie go do rozwikłania niezależnych od siebie stosunków prawnych. Spełnienie świadczenia pieniężnego przez trasata, czyli zapłata należności czekowej, na podstawie upoważnienia go przez trasata, a dokonane do rąk remitenta ( posiadacza czeku), ale na rachunek dostawcy czeku, stanowi pośrednio świadczenie tego ostatniego na rzecz remitenta. Świadczenie to zarachowane zostaje na stosunek waluty, łączący wystawcę czeku z remitentem. Upoważnienie remitenta do odbioru świadczenia dokonanego przez trasata na rachunku wystawcy czeku powoduje, że spełnienie świadczenia do rąk remitenta należy uznać za pośrednie świadczenie trasata na rzecz wystawcy czeku, czyli wypada zarachować je na stosunek pokrycia.

W stosunku pokrycia zazwyczaj występuje stosunek rachunku bankowego. Natomiast jeżeli chodzi o stosunek waluty, to wręczenie czeku następuje zasadniczo w celu zawarcia zobowiązania, którego wykonanie umarza dług wystawcy czeku. Chyba że wręczenie czeku nastąpiło w celu odnowienia, po spełnieniu przesłanek z art. 506 § 2 k.c.

Do czasu wygaśnięcia zobowiązania wystawca odpowiada z reguły ze stosunku podstawowego, jak również z tytułu zobowiązania czekowego. Wierzyciel wystawcy czeku (remitent) jest w pierwszej kolejności zobowiązany do szukania zaspokojenia z czeku. Realizacja czeku, czyli zapłata należności czekowej przez trasata, powoduje wygaśnięcie wierzytelności ze stosunku waluty.

Przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków prowadzi do znacznego uproszczenia obrotu gospodarczego. Po pierwsze z uwagi na przekazowy charakter czeku, po drugie dlatego, że także stosunek rachunku bankowego umożliwia rozwikłanie całego szeregu rozmaitych stosunków prawnych.

Wybór czeku jako formy rozliczenia (gotówkowego czy też bezgotówkowego) powoduje, że oprócz innych aktów prawnych znajduje również zastosowanie ustawa z 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe.

Zarządzenie Prezesa NBP z dnia 29 maja 1998 r. w sprawie form i trybu przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków w § 3 oraz § 5 pkt 3 zalicza do form rozliczeń pieniężnych czek. Powyższe uwarunkowania prawne pozwalają określić czek jako instrument bankowy, gdyż realizacja czeku z reguły nie jest możliwa, gdyż trasatem oznaczono podmiot inny aniżeli bank.

Warunkiem ważności czeku jest zachowanie przy sporządzaniu tego dokumentu określonych przez przepisy Prawa czekowego wymogów w zakresie treści i formy. Przepisy Prawa czekowego określają te wymogi jako cechy czeku, które w istocie rzeczy są normatywnie określonymi składnikami treści czeku.

Zgodnie z przepisami art.1 Prawa czekowego treść dokumentu, jakim jest czek, powinna zawierać następujące składniki niezbędne dla jego ważności:

  1. nazwę „czek” w samym tekście dokumentu, w języku jego wystawienia,

  2. bezwarunkowe polecenie zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej,

  3. nazwisko osoby, która ma zapłacić kwotę pieniężną, na którą opiewa czek, a więc trasata czeku (bank),

  4. oznaczenie miejsca płatności,

  5. datę i miejsce wystawienia,

  6. podpis wystawcy czeku.

Powyższe składniki treści czeku powinny być rozpatrywane w ścisłym związku z przepisem art. 2 pr. czek., zgodnie z którym nie będzie uznawany za czek dokument, który będzie wykazywał brak jednego z wymienionych składników treści czeku, z tym jednak, że miejsce płatności i miejsce wystawienia czeku mogą być również określone w sposób pośredni, który polega na możliwości zastosowania przewidzianych przez przepisy prawa czekowego substytutów.

Przepis art.1 wymienia istotne części składowe czeku. Na podstawie art.2 można uzupełnić dane dotyczące miejsca płatności i miejsca wystawienia.

Brak innych części składowych sprawia, że dokument nie będzie uważany za czek. Zauważyć należy, że art.13 pr. czek. o dopuszczalności wystawienia czeku in blanco łagodzi wyrażoną w art.1 i 2 ogólną zasadę.

W praktyce wystawca posługuje się niemal zawsze blankietami czekowymi. Klient otrzymuje od banku książeczkę czekową, zawierającą ponumerowane blankiety i podającą dokładnie jego nazwisko. Jednakże użycie blankietu nie jest warunkiem ważności czeku. Tekst czeku może być wypisany w jakikolwiek sposób: ręcznie , długopisem lub atramentem, na maszynie do pisania itd. Obrót słusznie nie uznaje czeków wypisanych ołówkiem.

Dokument musi zawierać nazwę „czek” w języku, w jakim go wystawiono. Nie wystarczy napis nad tekstem. Chodzi o odróżnienie czeków od innych papierów wartościowych.

Wymóg zamieszczenia w tekście czeku bezwarunkowego polecenia zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej odnosi się do istotnego składnika treści czeku. Oznacza to, że zapłacenie oznaczonej kwoty nie może być niczym uwarunkowane. Klauzule dodatkowe mogą być bowiem stosowane jedynie w przypadkach dopuszczanych prawem czekowym. Dotyczy to np. czeków rozrachunkowych. Wyjaśnienia wymaga określenie „ oznaczona kwota”. Obejmuje ona ujęcie w treści czeku nie tylko kwoty ale również podanie waluty. Kwota czekowa może być przy tym podana na czeku w cyfrach i słownie. Dla ważności czeku niezbędne jest jednak podanie kwoty czeku słownie. W wypadku, gdy na czeku podano cyfrowo i słownie różne kwoty, to ważna jest kwota wymieniona słownie i czek taki jest ważny. W praktyce można się spotkać z odmową przyjęcia przez bank czeku o różnej kwocie cyfrowej i słownej. Czek traci natomiast ważność jeżeli przy kwotach wymienionych cyfrowo i słownie podano różne waluty.

Natomiast w przypadku rozbieżności pomiędzy sumami pieniężnymi, napisanymi kilkakrotnie literami i liczbami, czek ważny jest na sumę niższą (art.9 pr. czek.). Pozostawienie stosunkowo znacznej swobody w zakresie sposobu określenia sumy czekowej, oceniane jest pozytywnie, gdyż zmniejsza liczbę przyczyn nieważności czeku. Dlatego, też zgodzić się należy z krytyką, że praktyka bankowa jest w tym względzie nadmiernie rygorystyczna w porównaniu z brzmieniem przepisów Prawa czekowego.

Czek musi zawierać nazwisko trasata, czyli osoby, która ma zapłacić. W Polsce trasatem może być tylko bank. Bliższe wskazówki co do osoby trasata zwierają przepisy art.3 i 54 pr. czek. W czeku można wymienić kilku trasatów. Nie stoi to w sprzeczności z normalnym przeznaczeniem czeku. Za takim rozwiązaniem przemawia okoliczność, że wystawca może mieć przecież konta w kilku bankach. Roszczenie zwrotne (art.40 pr. czek.) będzie uzasadnione dopiero wówczas, gdy żaden z trasatów nie dokonał zapłaty.

Oznaczenie miejsca płatności, czyli miejscowości, w której czek ma być płatny, nie jest koniecznym składnikiem czeku. Przepis art.2 pr. czek. stanowi uzupełnienie w tym zakresie. Przy nie oznaczeniu miejsca płatności, uważa się za nie miejsce (miejscowość) wymienioną przy nazwisku trasata. Jeżeli przy nazwisku wymienionym jest kilka miejscowości, to czek jest płatny w miejscowości wymienionej na pierwszym miejscu. Gdy odrębnie lub przy nazwisku trasata nie zostało wymienione miejsce płatności, to czek jest płatny w miejscu wystawienia (art.2 zd. 2i 3 pr. czek.).

Wymóg oznaczenia daty i miejsca wystawienia czeku należy potraktować odrębnie w odniesieniu do daty wystawienia czeku oraz w odniesieniu do miejsca wystawienia czeku. Brak określenia daty wystawienia czeku powoduje jego nieważność, co wiąże się z wymogiem, wynikającym z przepisu art.29 ust.4 pr. czek., zgodnie z którym dniem początkowym terminu płatności czeku jest dzień wskazany w czeku jako data wystawienia czeku. W przypadku gdy data wystawienia czeku, podana w dokumencie, nie pokrywa się z faktyczną datą wystawienia czeku, nie ma to istotnego wpływu na ważność czeku. Prezentowany jest nawet pogląd, że data wystawienia czeku ma charakter formalny, ponieważ dłużnik wykazując nieprawidłowość daty, może zasadnie twierdzić, że w chwili przepisywania czeku nie miał zdolności czekowej. W tym też kierunku zmierza także orzeczenie S.N. z dnia 14 października 1931 r. (II 1 K 883/31, OSPXI, poz. 233), zgodnie z którym data wystawienia czeku niezgodna z datą rzeczywistego wręczenia czeku nie czyni go nieważnym, datę wystawienia późniejszą od daty wręczenia czeku odbiorca może wpisać na mocy umowy z wystawcą czeku.

W sposób mniej rygorystyczny jest traktowane wymaganie, żeby czek zawierał oznaczenie miejsca wystawienia. W myśl art.2 ust.4 w braku miejsca wystawienia uważa się, że czek został wystawiony w miejscu podanym obok nazwiska wystawcy.

Niezbędny jest własnoręczny podpis wystawcy. Podpis ten musi dotyczyć całej treści czeku i dlatego musi być zamieszczony pod tekstem. Podpis musi wskazywać osobę wystawcy, do czego wystarczy podanie samego nazwiska. Praktyka bankowa jest pod tym względem bardziej rygorystyczna. Bank dysponuje najczęściej wzorem podpisu skreślonego przez wystawcę. Umożliwia to porównanie podpisu z jego wzorem.

Wystawców może być kilku. Nie należą do rzadkości wypadki, w których kilka osób (zwłaszcza mąż i żona) ma łączny rachunek czekowy. Mogą wówczas tylko łącznie rozporządzać funduszem w banku.

Wystawcą czeku (trasantem) może być każda osoba prawna i fizyczna, posiadająca rachunek bankowy, natomiast trasatem czeku może być wyłącznie bank, gdzie trasant ma rachunek. Remitentem, inaczej beneficjentem czeku, czyli osobą na rzecz której wystawiono, może być każda osoba prawna lub fizyczna. Czek nie musi zawierać nazwiska remitenta. Wiąże się to ze sprawą występowania różnych rodzajów czeków w zależności od tego, kto jest remitentem (art.5 pr. czek.). Za czek na okaziciela uważa się również czek nie wskazujący, komu zapłata ma być uiszczona (art.5 ust.3 pr. czek.).

W obrocie czekowym występują różne rodzaje czeków, które zostały wyodrębnione na podstawie przepisów ustawy - Prawo czekowe oraz zarządzenia Prezesa NBP w sprawie form i trybu przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków.

Podstawowym kryterium podziału czeków, związanym z ich funkcją jako środka zapłaty, jest kryterium sposobu oznaczania osoby uprawnionej z czeku (wierzyciela), co z kolei powoduje określone skutki w zakresie form prawnych przenoszenia praw inkorporowanych w czasie.

Kryterium sposobu oznaczenia osoby wierzyciela zastosowane zostało w przepisie art.5 pr. czek., pozwalając wyodrębnić podstawowe rodzaje czeków. Z uwagi na ścisłe związki sposobu oznaczenia wierzyciela z określonymi formami prawnymi przenoszenia wierzytelności inkorporowanych w czeku, treść przepisu art.5 pr. czek. wskazane jest wiązać z treścią przepisu art.14 pr. czek.

Na podstawie przepisu art.5 pr. czek. należy wyodrębnić trzy rodzaje czeków, w zależności od oznaczenia osoby wierzyciela:

  1. czeki imienne,

  2. czeki na zlecenie,

  3. czeki na okaziciela.

Ad. a).

W przypadku czeków imiennych wskazywana jest jako uprawniona osoba oznaczona przez wystawcę w treści czeku, jednakże pod warunkiem zamieszczenia zastrzeżenia wyrażonego w klauzuli „nie na zlecenie” albo innego równoznacznego określenia. Nie zamieszczenie takiego zastrzeżenia skutkuje tym, że czek jest „czekiem na zlecenie”. Wymieniona klauzula negatywna jest koniecznym elementem czeku imiennego, który decyduje o takim właśnie charakterze tego czeku. Wiąże się z nią jednak ograniczenie funkcji czeku jako środka zapłaty na skutek braku możliwości stosowania formy przenoszenia praw z czeku, którą jest indos. Zgodnie bowiem z przepisem art.14 ust.2 pr. czek. czek wystawiony na określoną osobę, z dodaniem zastrzeżenia „nie na zlecenie” lub innego równoznacznego, można przenieść tylko w formie i ze skutkiem zwykłego przelewu.

Ad. b).

W czekach na zlecenie wierzyciel wskazany jest jako osoba oznaczona przez wystawcę imiennie w treści czeku przy jednoczesnym zamieszczeniu klauzuli „na zlecenie”, której nie zamieszczenie nie powoduje utraty przez czek charakteru czeku na zlecenie. Osobą uprawnioną może być osoba wskazana pierwotnie przez wystawcę czeku lub każdy kolejny nabywca czeku. W przypadku tego rodzaju czeku forma przenoszenia praw z czeku jest uproszczona i ułatwia jego obieg jako środka zapłaty. Zastosowanie ma tutaj indos, zgodnie bowiem z przepisem art.14 ust.1 pr. czekowego czek, który został wystawiony na określoną osobę z dodaniem wyraźnego zastrzeżenia „na zlecenie” lub bez takiego zastrzeżenia, można przenieść przez indos.

Ad. c).

Czek na okaziciela charakteryzuje się wysokim stopniem obiegowości. Uprawnionym z treści czeku na okaziciela jest każdy posiadacz czeku, na rzecz którego działa domniemanie, że jest także wierzycielem. Art.5 ust.3 pr. czek. stwierdza, że za czek na okaziciela uważa się również czek nie wskazujący osoby, której ma być uiszczona zapłata. Chodzi tu o sytuację, gdy na czeku brak oznaczenia „na okaziciela”. Obrót czekami na okaziciela jest obrotem o charakterze masowym, cechującym się daleko posuniętą anonimowością.

Obrót czekami na okaziciela jest bardzo ułatwiony. Przeniesienie praw z czeku na okaziciela wymaga tylko wydania tego dokumentu (art. 92112 k.c.). oznacza to przeniesienie własności dokumentu (art.517 § 2 k.c.). Obok maksymalnego uproszczenia obrotu występuje ochrona zaufania nabywcy. Legitymowany jest w zasadzie każdy, kto trasatowi przedstawi opiewający na okaziciela czek do zapłaty.

Z uwagi na funkcje, jaką czek spełnia w obiegu pieniężnym, a także sposób zaspokojenia posiadania czeku lub sposób zaspokojenia wierzyciela, wyodrębnia się:

Zgodnie z przepisem § 3 powołanego zarządzenia Prezesa NBP czekiem gotówkowym przeprowadza się rozliczenia gotówkowe. Według § 4 ust.1 tego zarządzenia czek gotówkowy stanowi dyspozycję wystawcy czeku (dłużnika) udzieloną trasatowi do obciążenia jego rachunku kwotą, na którą czek został wystawiony, oraz wypłaty tej kwoty okazicielowi czeku (czek na okaziciela) lub osobie wskazanej na czeku (czek imienny). Czek gotówkowy jest przedstawiany do zapłaty bezpośrednio u trasata lub w innym banku. Wystawienie czeku gotówkowego nie oznacza, iż nie może on być wykorzystany w obrocie bezgotówkowym na żądanie jego posiadacza. A zatem istnieje możliwość dokonania na podstawie czeku gotówkowego zapłaty bezgotówkowej. Wystawca czeku i każdy jego posiadacz mogą każdy czek przekształcić w czek rozrachunkowy.

W myśl §5 pkt 3 zarządzenia Prezesa NBP z 29.05.1998r. jedną z form rozliczeń bezgotówkowych jest czek rozrachunkowy.

Zgodnie z brzmieniem § 8 ust.1 zarządzenia czek rozrachunkowy stanowi dyspozycję wystawcy czeku udzieloną trasatowi do obciążenia jego rachunku kwotą, na którą czek został wystawiony, oraz uznania tą kwotą rachunku posiadacza czeku.

Zgodnie z wyrokiem SN IC z 22 lutego 1991 r. (OSNPC z 1991 r., poz. 243) czekiem w rozumieniu prawa czekowego jest również czek rozrachunkowy, określone przez przepisy szczególne, jeśli są one zgodne z przepisami prawa czekowego.

Opublikowane do tego wyroku dwie aprobujące glosy (T. Komosy w PUG 1991 r., nr 809, s. 155 oraz A. Szpunar OSP 1992 r., poz. 130.) zgłaszają dodatkowe uwagi do przekonywujących argumentów przytoczonych przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu. Glosatorzy podkreślają, że odrębność czeku rozrachunkowego polega na sposobie jego realizacji, zatem formie dokonania zapłaty.

Czeki rozrachunkowe mogą być wystawiane wyłącznie jako czeki imienne. Za czeki rozrachunkowe uważa się również czeki gotówkowe opatrzone klauzulą: „DO ROZRACHUNKU” ( § 19 pkt 2.).

Z przytoczonych przepisów wynika wyraźnie, że możliwość posługiwania się w rozliczeniach czekiem rozrachunkowym, uwarunkowana jest posiadaniem rachunku bankowego i to zarówno przez wystawcę czeku, jak i przez posiadacza czeku przedstawiającego go do zapłaty u trasata (odpowiedniego banku). Bank nie powinien więc dokonywać realizacji czeku rozrachunkowego w sytuacji, kiedy posiadacz czeku w ogóle nie ma rachunku bankowego.

Wobec tego zasadniczo odpada możliwość realizacji czeku rozrachunkowego w postaci wypłaty gotówki. Gdyby jednak trasat dokonał zapłaty należności czekowej z czeku rozrachunkowego w gotówce, zapłata taka pozostaje prawnie skuteczna. Wniosek ten wypływa pośrednio z art. 39 ust. 4 pr. czek., który przewiduje w takiej sytuacji odpowiedzialność trasata za szkodę do wysokości sumy czekowej. Odpowiedzialność ta jest następstwem celu, jakiemu służy użycie czeku rozrachunkowego. Czek rozrachunkowy ma zagwarantować, aby świadczenie zostało spełnione do rąk osoby uprawnionej.

Po pierwsze, celem czeku rozrachunkowego jest zapobieganie ujemnym skutkom utraty dokumentu wbrew woli posiadacza (kradzież, zgubienie itd.). Czek rozrachunkowy zmniejsza w istotny sposób niebezpieczeństwo polegające na tym, że osoba nie uprawniona podejmie w banku sumę czekową.

Po drugie, czek rozrachunkowy służy lepiej kontroli obrotu czekowego, gdyż na podstawie zapisu księgowego można ustalić osobę ostatniego posiadacza czeku, na którego rachunek została przelana suma czekowa.

Po trzecie, celem czeków rozrachunkowych jest ułatwienie obrotu bezgotówkowego. Dlatego czeki rozrachunkowe miały swego czasu doniosłe znaczenie w obrocie uspołecznionym.

Minimalizując więc ryzyko związane z obrotem, a przede wszystkim z utratą czeku przez uprawnionego posiadacza, co ma szczególne znaczenie przy znacznych sumach pieniężnych.

Nie jest możliwe przekształcenie czeku rozrachunkowego w czek gotówkowy, ale działanie odwrotne jest dopuszczalne, co z kolei wynika z postanowień art. 39 ust. 1 pr. czek.

Wobec jednak kategorycznego stwierdzenia art. 39 ust. 3 pr. czek., że przekreślenie zastrzeżenia „przelać na rachunek” uważa się za niebyłe, a więc zmiana czeku rozrachunkowego na gotówkowy nie jest możliwa.

W przeciwieństwie do czeków gotówkowych prawodawca nie ograniczył możliwości stosowania czeku rozrachunkowego tylko do niektórych rodzajów czeków. Czekiem rozrachunkowym mogą być tak czeki imienne, jak i na zlecenie oraz na okaziciela.

Czek rozrachunkowy jest instrumentem rozliczeń księgowych. Zgodnie z art.39 ust.2 zd. 2 pr. czek. rozrachunek księgowy wywołuje skutki zapłaty.

Odmienność czeku rozrachunkowego w porównaniu z czekiem zwykłym polega na sposobie zapłaty, który uwarunkowany jest charakterem bezgotówkowym.

Przepis art.39 ust.2 zd. 1 pr. czek. wymienia kilka sposobów dokonania przez trasata rozrachunku. W rachubę wchodzą: uznanie rachunku, rozliczenie lub potrącenie. Z góry należy zaznaczyć, że w praktyce największe znaczenie ma uznanie rachunku posiadacza.

W związku z wykładnią przepisu art. 39 ust. 2 pr. czek. nasuwają się następujące uwagi:

  1. sprawa przedstawia się dość prosto, jeżeli posiadacz ma konto u trasata i wręcza mu czek rozrachunkowy. Stwierdzenie, że zapłata następuje z chwilą uznania rach. posiadacza, nie rozwiązuje jednak wszystkich problemów. Wyłaniają się one, jeżeli uznanie rachunku posiadacza wyprzedza pod względem czasowym obciążenie rach. wystawcy. Zajdzie to zwłaszcza wówczas, gdy czek rozrachunkowy jest przedstawiony w innym banku, w którym posiadacz ma swój rachunek. W praktyce bankowej występuje czasem natychmiastowe uznanie rachunku posiadacza, ale z zastrzeżeniem, że stanie się ono definitywne, jeżeli nastąpi odpowiednie obciążenie rachunku wystawcy. Po dokonaniu obciążenia trasat musi dokonać rozrachunku z bankiem posiadacza.

  2. ustawa stanowi, że rozrachunek księgowy ma skutki zapłaty, nie precyzuje jednak bliżej, na czym one polegają. Należy więc stosować te same zasady, jak przy zapłacie dokonanej za pomocą czeku gotówkowego. Różnice dotyczą jedynie formy zapłaty, a nie jej skutków. Wręczenie czeku rozrachunkowego następuje zasadniczo w celu wykonania zobowiązania. Trzeba pamiętać, że w myśl art.506 § 2 k.c. otrzymanie czeku rozrachunkowego przez wierzyciela nie stanowi w razie wątpliwości odnowienia.

  3. należy również stosować inne zasady dotyczące zapłaty za pomocą czeku. Tak więc trasat przy zapłacie bezgotówkowej może żądać wydania czeku rozrachunkowego, pokwitowanego przez posiadacza (art.34 ust.1 pr. czek.). Skoro czek rozrachunkowy dostał się do rąk trasata, spełnił swe zadanie i nie może rozpoczynać na nowo obiegu. Decydujące znaczenie ma chwila rzeczywistej zapłaty bezgotówkowej. Dotyczy to w szczególności zapłaty dokonanej na podstawie czeku postdatowanego (art.28 pr. czek.),

  4. nie oznacza jednak, że chwila wręczenia czeku rozrachunkowego jest całkowicie obojętna z punktu widzenia terminowego spełnienia świadczenia przez dłużnika na rzecz wierzyciela.

Wierzyciel, który przyjął czek, jest zobowiązany szukać najpierw zaspokojenia, przedstawiając go do zapłaty w banku. Innymi słowy, na wierzycielu ciąży obowiązek przedstawienia czeku we właściwym czasie w banku. Jak wiadomo, termin przedstawienia do zapłaty czeków płatnych w Polsce jest bardzo krótki, bo wynosi dziesięć dni (art.29 pr. czek.).

Zaniedbanie przedstawienia w ustawowym terminie pozwala wystawcy odwołać czek (art.32 pr. czek.) oraz pociąga za sobą utratę prawa do poszukiwania zwrotnego (art.40 pr. czek.).

Sprawa roszczenia zwrotnego przedstawia się identycznie, jak przy czeku zwykłym. Zobowiązanymi zwrotnie są: wystawca, indosanci (chyba, że wyłączyli swą odpowiedzialność na podstawie art.18 pr. czek.) oraz poręczyciel. W praktyce największe znaczenie ma zwrotne zobowiązanie wystawcy. W razie regresu posiadacz czeku rozrachunkowego może żądać tylko zapłaty w gotówce. Przepis art.45 pr. czek. określa rozmiar roszczenia zwrotnego.

Zarządzenie Prezesa NBP z 29 maja 1998 r. przewiduje możliwość stosowania kwalifikowanej formy czeku rozrachunkowego, tj. czeku rozrachunkowego potwierdzonego. Zgodnie z § 8 ust. 2 tego zarządzenia, na wniosek wystawcy czeku, bank może potwierdzić czek rozrachunkowy, rezerwując jednocześnie na jego rachunku odpowiednie fundusze na pokrycie czeku. Bank może również potwierdzić czek niezupełny (chodzi tu o czek in blanco). Ale prawo czekowe milczy co do skutków w sytuacji, gdy bank nie zarezerwuje odpowiedniej sumy na rachunku bankowym wystawcy czeku.

Czek rozrachunkowy i rozrachunkowy potwierdzony znajduje zastosowanie głównie w rozliczeniach podmiotów gospodarczych. Jest on szczególnie przydatny, gdy zapłata następuje przy odbiorze towaru (usługi), zwłaszcza w transakcjach z zamiejscowym lub nieznanym kontrahentem.

Pełniejsze wykorzystanie czeku rozrachunkowego wymaga:

Mimo że prawo czekowe przewiduje indos, w polskiej praktyce indosowanie czeków nie znajduje zastosowania, a w krajach Unii Europejskiej czeki zmieniają swego posiadacza (są indosowane) zanim zostaną ostatecznie zrealizowane przez trasata (bank). Czek staje się wówczas surogatem pieniądza i pełni funkcję płatniczą.

Przestępstwa związane z czekami w polskim prawie odpowiadają wystawieniu czeku bez pokrycia (art.61 pr. czek.). oraz kradzieży czeku (art.203 k.k.).

Pierwsza z nich polega na wystawieniu czeku nie mając u trasata potrzebnego funduszu do rozporządzania lub, po wystawieniu czeku, na rozporządzeniu pokryciem. Przestępstwo to jest dokonane z chwilą bezskutecznego przedstawienia czeku do zapłaty. Można je popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie. Przewidziana w tym przepisie sankcja to kara pozbawienia wolności do lat 2 i grzywny, zaś w wypadku działania nieumyślnego kara pozbawienia wolności do 3 miesięcy.

  1. Akredytywa w obrocie krajowym

Akredytywa jest tradycyjną metodą rozliczeń, która zapewnia realizację interesu zarówno dostawcy, jak i odbiorcy. Z tych względów akredytywa nadaje się przede wszystkim do rozliczeń z nieznanymi kontrahentami, mającymi siedzibę w innej miejscowości lub ze słabo wypłacalnymi partnerami, gdy dostawca pragnie dodatkowo zapewnić sobie należną zapłatę.

Istota rozliczeń za pomocą akredytywy polega na pokrywaniu przez oddział właściwy dla wierzyciela (w formie bezgotówkowej) określonych wierzytelności z wyodrębnionych na ten cel środków dłużnika, z zachowaniem warunków ustalonych przez dłużnika. Bank może zwolnić dłużnika od obowiązku wyodrębnienia środków, udzielając mu zapewnienia pokrycia zobowiązań rozliczanych za pomocą akredytywy z kredytu bankowego. To ułatwienie, wynikające ze stosunków kredytowych między bankiem a dłużnikiem, zwalnia go od okresowego zamrażania własnych środków, a nie zmienia ani istoty akredytywy, ani skuteczności jej działania. Przy akredytywie krajowej płatność następuje w siedzibie banku wierzyciela, co ilustruje schemat.

Rys. Rozliczenie za pomocą akredytywy.

Zgodnie z §103 ust.1 instrukcji służbowej Banku Pekao S.A. uczestnikami rozliczenia w formie akredytywy są:

  1. strony rozliczenia tj.:

  • jednostki banków prowadzące, z zastrzeżeniem ust.2, rachunki stron rozliczenia, tj.: