IV RYNEK
Ukuty przez A. Smitha terminem niewidzialna ręka rynku określa grę siły ekonomiczne, które dziś nazwalibyśmy mechanizmem alokacji zasobów.
Dzięki rynkowym procesom ustalania ilości i cen równowagi w gospodarce dokonuje się proces alokacji czyli rozdysponowania zasobów pomiędzy alternatywne zastosowanie oraz podział wytwarzanych dóbr pomiędzy członków społeczeństwa.
Jeśli rynek nie potrzebuje tego, co oferuje sprzedający, lub potrzebuje w mniejszych ilościach, to otrzymają oni sygnał, że marnotrawią zasoby, że produkcji tego dobra należy zaniechać, albo przynajmniej ją ograniczyć. Jeśli rynek potrzebuje czegoś w większych niż dotychczas ilościach, to dostawcy dostaną sygnały, że tam właśnie należy skierować większą niż dotychczas ilość czynników. Z logiki gospodarki rynkowej wynika, że kierujący się zyskiem producenci muszą brać te informacje pod uwagę i dostosować swoją działalność produkcyjną do potrzeb odbiorców. Jeśli chcesz mieć korzyści i unikać strat, to powinieneś robić to, czego żąda od ciebie rynek. Robienie, czego innego nie ma sensu, chyba, że ktoś do ciebie dopłaca.
Fundamentem tego mechanizmu, koordynatorem decyzji ekonomicznych jest wolny od ingerencji państwa rynek, instytucja, dzięki której komunikują się ze sobą ci, co mają coś do zaoferowania (podaż), z tymi, którzy na oferowane dobra i usługi maja ochotę (popyt) i dogadują się co do ilości i cen po jakich dochodzi do wymiany między nimi.
Podstawą gospodarki rynkowej jest wynikająca z własności prywatnej swoboda wymiany, która polega na dobrowolnym zawierania transakcji kupna i sprzedaży, po wzajemnie uzgodnionych cenach. Do wymiany tej dochodzi na rynku. Jest to podstawowa kategoria w tej gospodarce. Rynek i wolna przedsiębiorczość to system ekonomiczny, w którym decyzje podejmowanie są przez wielu niezależnych od siebie kupujących i sprzedających.
Co to jest rynek?
Współczesna ekonomia jest nauką skoncentrowaną na rynku. Ale nie jest to pojęcie jednorodne. Istnieje wiele różnych rodzajów rynków. Każdy z nas jest w stanie przypisać temu terminowi wiele znaczeń: poczynając od miejsca położonego w centrum starego miasta, po wirtualne platformy wymiany
W literaturze ekonomicznej spotkać można różne określenia rynku. Najczęściej stosowane są dwie definicje.
Po pierwsze, rynkiem określa się miejsce, gdzie przy pełnej dobrowolności stron, co do relacji wymiennych (cen), dokonują się transakcje kupna i sprzedaży.
Po drugie, rynkiem określa się proces, za pomocą którego kupujący i sprzedający określają: co i ile chcą sprzedać i kupić, i na jakich warunkach dochodzi do transakcji wymiennych. Inaczej mówiąc, jest to proces pomagający sprzedającym (strona podażowa) i kupującym (strona popytowa) określić ceny i ilość dóbr, które mają być kupione i sprzedane. Istotą rynku jest zatem zetknięcie się popytu i podaży, czyli zapotrzebowania i oferty.
Po trzecie pod pojęciem tym kryje się mechanizm rozdzielania (alokacji) zasobów (czynników produkcji) do wytwarzania potrzebnych nam dóbr stosownie do ujawnionych na rynku potrzeb. W wyniku jego działania zasoby zabierana są od produkcji dóbr mniej potrzebnych i kierowane do produkcji dóbr bardziej potrzebnych. Mechanizm ten został nazwany przez A.Smitha niewidzialną ręką rynku
Rynek to coś więcej niż miejsce transakcji kupna sprzedaży
Co to jest rynek? Miejsce? Rzecz? Ani jedno, ani drugie. Pojęcie to może się wydawać niezbyt jasne, dlatego zaczynamy ab ovo, czyli od początku
Pojęcie „rynek” wywodzi się od niemieckiego słowa „Ring” oznaczającego w średniowieczu okrągły plac, na którym dokonywano transakcje handlowe. A zatem pierwotnie rynek kojarzono z miejscem spotkań, gdzie dokonywano transakcji kupna i sprzedaży dóbr i usług.
W dzisiejszych czasach do rynków takich należy na przykład chicagowska giełda (Board of Trade), gdzie kupuje się i sprzedaje pszenicę, kukurydzę i inne dobra. Innym dobrze znanym przykładem miejsca jest giełda w Nowym Jorku, na której się kupuje i sprzedaje udziały wielkich przedsiębiorstw. Z czasem miejsce przestało odgrywać tak istną rolę.
Dziś obok rynków tradycyjnie zlokalizowanych, funkcjonują również takie, które nie posiadają swojej siedziby, i na których nie ma bezpośrednich fizycznych kontaktów pomiędzy nabywcami i sprzedawcami. Dobrym tego przykładem jest międzybankowy rynek pieniężny, na którym banki za odpowiednią opłatą pożyczają sobie, najczęściej na kilka godzin, niezbędne do zachowania płynności, czyli zdolności do realizowania wypłat, środki pieniężne. Ponieważ transakcje na tym rynku zawierane są najczęściej przez telefon, FAX, lub temu podobne techniczne środki komunikacji, nie ma tu ani stałego miejsca, ani fizycznego kontaktu pomiędzy kupującymi i sprzedającymi, a jednak transakcje i to duże dochodzą tu do skutku. Funkcje rynku pełni również internetowy portal Allegro czy eBay.
Jak z tego widać kontakty rynkowe mogą być nawiązywane za pośrednictwem różnego rodzaju środków technicznych i niekoniecznie muszą być zlokalizowane w jednym miejscu, dlatego definicja rynku oparta wyłącznie na miejscu zawierania transakcji jest zbyt wąska.
Patrząc na zjawisko wymiany rynkowej szerzej, za rynek można uznać proces, nawiązywania za pośrednictwem różnego rodzaju instytucji, stosunków wymiennych między dostawcami i odbiorcami, co znajduje wyraz w transakcjach kupna-sprzedaży dóbr i usług.
Rynek to całokształt transakcji wymiennych i umożliwiające je instytucje
W tym ujęciu pod pojęciem rynku rozumiemy swojego rodzaju (niekoniecznie zlokalizowaną w jakimś konkretnym miejscu), formę (dokonującą się w sposób ciągły i dobrowolny) kontaktów pomiędzy sprzedającymi (strona podażowa), a kupującymi (strona popytowa) znajdujący swój wyraz w zawieranych przez obie strony transakcjach kupna i sprzedaży. W wyniku wzajemne oddziaływania na siebie nabywców i sprzedawców (popytu i podaży) na rynku dochodzi do określenia ilości wymiany oraz cen, po jakich do tych transakcji dochodzi.
Rynek to mechanizm alokacji zasobów i podziału
Często pod pojęciem tym rozumie się nie tylko obrót, warunki i instytucje, ale również siły i mechanizmy dokonujące alokacji ograniczonych zasobów oraz podziału wytwarzanych z nich dóbr między członków społeczeństwa, czyli mechanizm rynkowy.
W tym ujęciu rynek rozumiany jest jako pewien szczególny mechanizm koordynacji zamierzeń (planów) i działań dostawców oraz odbiorców danego dobra, kiedy dochodzi do uzgodnień między nimi przy braku odgórnego szczegółowego kierowania i tylko dzięki temu, że takiego kierowania nie ma ile czego kiedy i jak powinno być wytwarzane. Jest mechanizmem współdziałania wolnych ludzi.
Rodzaje rynków
Współczesny rynek nie jest pojęciem jednorodnym. Podczas historycznego procesu rozwoju społeczeństw rynek przeszedł znaczną ewolucję. Dokonywała się ona w kilku wymiarach.
W wymiarze przestrzennym rynki rozszerzały się: od małych — lokalnych (np. targów) — po wielkie rynki światowe. W wymiarze branżowym — powstawały coraz to nowe rynki, co wynikało z jednej strony z pogłębiania się krajowego i międzynarodowego podziału pracy, z drugiej zaś — z obejmowania regulacją rynkową coraz to nowych dziedzin wiedzy (własność intelektualna, handel prawami własności, rozwiązań technicznych, organizacyjnych) oraz polityki.
Rynki można podzielić: wg kryterium przestrzennego, branżowego, zmian w czasie, wielkości obrotów, teorii ekonomii.
W zależności od przyjętego kryterium można wyróżnić wiele rodzajów rynku.
Rynki sformalizowane i nieformalne
Przyjmując jako kryterium stopień zorganizowania można podzielić rynki na sformalizowane i nieformalne.
Terytorium
Przyjmując za kryterium podziału aspekt przestrzenny, wyróżnia się rynki o znaczeniu lokalnym, regionalnym, krajowym, międzynarodowym, kontynentalnym i światowym.
Wielkość obrotów
Biorąc pod uwagę ilości produktów będących przedmiotem transakcji kupna i sprzedaży możemy wyróżnić rynek hurtowy, półhurtowy i detaliczny.
Zmiany w czasie
Według wielkości obrotów rynki dzielimy na: małe, średnie, wielkie według kryterium zmian w czasie na stabilne, sezonowe, rozszerzające się, (np. nowo wprowadzane wyroby, jak komputery), zwężające się (z reguły na wyroby przestarzałe, np. czarno-białe telewizory.
Rys 1 Podział rynków
Przedmiot wymiany
Rynek to także ogół operacji dotyczących konkretnej dziedziny. Można je, zatem klasyfikować w oparciu o zdefiniowanie przedmiotu wymiany. Stosując kryterium przedmiotu wymiany, można wyróżnić: rynki realne i finansowe.
W ramach rynków realnych istotny jest podział na rynek dóbr i usług oraz czynników wytwórczych. Z kolei w ramach rynków finansowych stosuje się podział na rynek pieniężny , kapitałowy oraz rynek praw pochodnych.
Rynki dóbr i usług a rynki czynników wytwórczych
Bardzo istotne jest rozróżnienie pomiędzy rynkiem dóbr i usług i rynkami czynników wytwórczych. Jeżeli przedmiotem obrotu handlowego jest dobro lub usługa, wówczas mamy do czynienia z rynkiem produktów. Jeżeli przedmiotem obrotu jest jakiś czynnik produkcji, do których tradycyjnie zalicza się pracę, kapitał i ziemię, wówczas mamy do czynienia z rynkiem zasobu (czynnika) produkcji. Takie podejście upoważnia nas do wyodrębnienia rynku:
* dóbr i usług,
* czynników wytwórczych.
Zauważmy przy tym, że na rynku czynników, przedmiotem obrotu może być usługa świadczona w procesie produkcji przez wynajęty czynnik (rynek usług czynnika), bądź może być nim również sam czynnik (rynek czynnika).
Rynek dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych
Wytwarzane dobra mogą zaspakajać nasze potrzeby w sposób bezpośredni, lub pośredni czyli jedynie przyczyniać się w procesie produkcji do powstawania innych, zaspakajających potrzeby ludzkie dóbr. Z tego punktu widzenie wyodrębniamy: dobra konsumpcyjne i produkcyjne. Produkcja pierwszych z nich zaspokaja bieżące potrzeby gospodarstw domowych, drugich zaś stanowi bazę dla zaspakajania potrzeb przyszłych.
Jeśli przedsiębiorstwo chce dorównać konkurencji musi stale podnosić sprawność produkcyjną. Aby się rozwijać musi odkładać (akumulować) część zysków i inwestować je, czyli przeznaczyć na zakup dóbr odtwarzających zużyte środki produkcji i powiększających ich zasób.
Gospodarka jako całość musi się kierować podobnymi zasadami. Nie można w niej przeznaczać całego produktu na konsumpcję bieżącą, ponieważ w długim okresie możliwości takiej gospodarki byłyby coraz mniejsze. Obok środków konsumpcji muszą być, zatem wytwarzane środki produkcji. Obok rynku dóbr konsumpcyjnych musi, zatem działać rynek dóbr inwestycyjnych, a to oznacza, ze całkowity wytwarzany w gospodarce produkt musi być większy od wartości konsumpcji dóbr i usług.
Rynki czynników wytwórczych
W gospodarce rynkowej czynniki wytwórcze są zawsze czyjąś własnością. Ich właścicielami są gospodarstwa domowe. Oferują one ich usługi na rynkach czynników, gdzie przedsiębiorstwa zakupują potrzebne im ilości.
Za użytkowanie czynników trzeba płacić ustalone na rynku ceny. Ponoszone na ten cel wydatki pieniężne (ilość użytego czynnika - czyli nakład - przemnożona przez jego rynkową cenę) stanowią pieniężne koszty użycia danego czynnika. Wydatki jednych są zarobkami drugich, zatem ponoszone przez firmy na rzecz właścicieli czynników koszty stanowią ich dochody. Z kolei otrzymywane przez właścicieli czynników dochody w całości lub częściowo przekształcają się w wydatki, które tworzą finansujące koszty przychody firm.
Praca i płace
Jak pamiętamy to nie ludzie są czynnikiem produkcji, ale ich praca, czyli wysiłek, który wkładają w wykonanie czegoś. Ceną jednostki pracy jest stawka płac. Jeśli przemnożymy ilość godzin pracy przez godzinową stawką płacy, to dostaniemy dochód z pracy, czyli płacę. Płace to łączne wypłaty, które ludzie otrzymują za to, że sprzedają określone ilości swojej pracy.
Istnieje wiele rozmaitych rodzajów pracy. Niektóre z nich sprzedawane są po niskich cenach, niektóre po wysokich. Lekarze i prawnicy sprzedają swoją „wysoko wykwalifikowaną" pracę i otrzymują wysokie „płace". Praca niewykwalifikowanych robotników przemysłowych i imigrantów pracujących: w gospodarstwach rolnych jest opłacana według dużo niższych stawek. Jednak obydwie te grupy ludzi sprzedają swoją pracę - swój czas, energię i wysiłki - na rynkach pracy.
Ziemia i renta
Drugim czynnikiem produkcji jest ziemia. Ziemia dana jest nam przez przyrodę, a zatem istnienie dóbr wolnych i różnego rodzaju surowców nie jest w niczym zasługą człowieka. Ale musimy ciągle pamiętać, że ziemia, pochodzące z niej produkty i surowce są zawsze czyjąś własnością, a zatem za uzyskanie prawa do jej użytkowania lub prawa do użytkowania otrzymywanych z niej produktów i surowców trzeba właścicielom zapłacić odpowiednie wynagrodzenie.
Na przestrzeni dziejów społeczeństwa tworzyły różne formy własności ziemi i wynagrodzenia z tego tytułu. Dziś dochód otrzymywany przez jej właścicieli dochód, z tytułu dzierżawy to renta gruntowa. Jeśli jesteś właścicielem pola naftowego, terenów złotonośnych lub hektara ziemi rolnej na Bródnie, to renta, jaką uzyskasz dzierżawiąc ten grunt będzie wysoka. Jednak, jeśli posiadasz nieurodzajną działkę na odludziu, to renta z tytułu dzierżawy będzie raczej skromna.
Kapitał rzeczowy i czynsz dzierżawny
Trzecim czynnikiem produkcji jest kapitał. Podobnie jak w przypadku pracy i ziemi termin ten jest rozumiany bardzo różnie i mówiąc o kapitale każdy może mieć coś innego na myśli. Po pierwsze musimy rozróżniać kapitał rzeczowy i finansowy.
Kapitał rzeczowy definiujemy jako wyprodukowane dobra, które mają być użyte jako nakłady do dalszej produkcji. Nie są to, zatem dobra, które zostały wyprodukowane w celu bezpośredniego zaspokojenia czyichś potrzeb.
Jeśli wynajmujemy kapitał rzeczowy, to otrzymujemy wynagrodzenie zwane czynszem dzierżawnym. Jednostkowa stawek wynajmu, czyli czynsz dzierżawny, ustalana jest na rynku kapitału rzeczowego. Łączne dochody właścicieli z tego tytułu, to ilość wynajętego kapitału przemnożona przez czynsz średni.
Znamy już trzy czynniki produkcji - pracę, ziemię i kapitał. Wiemy też coś na temat powstawania trzech rodzajów dochodu, które zapewniają właścicielom czynników udział w całym wytworzonym produkcie. Są to płace, renty, czynsze i procenty. A co z zyskiem?
Zysk to wynagrodzenie za przedsiębiorczość
Poznaliśmy trzy czynniki produkcji - pracę, ziemię i kapitał. Wiemy też coś na temat powstawania czterech rodzajów dochodu, które zapewniają właścicielom czynników udział w całym wytworzonym produkcie. Są to płace, renty, czynsze i procenty. A co z zyskiem?
Wiemy już, że system rynkowy nie może działać bez zysku. Lecz czy zysk jest płatnością za jakiś czynnik produkcji? Jeśli tak, to, o który czynnik chodzi, i za co jest on opłacany? Aby rozwiać wątpliwości, ekonomiści wymyślili czynnik produkcji rodzący zysk. Jest nim przedsiębiorczość. Przedsiębiorca to dalekowzroczny właściciel, który organizuje produkcję łączy czynniki wytwórcze i na własne ryzyko decyduje, co produkować oraz ile i jakich nakładów użyć.
Nakłady przemnożone przez ceny czynników tworzą koszty produkcji. Płacę, rentę, procent i czynsz dzierżawny otrzymują właściciele czynników, jeśli dla wynajmujących je użytkowników - przedsiębiorców są one na tyle produktywne, by po opłaceniu kosztów ich użytkowanie, jeszcze im coś pozostało. Ta nadwyżka wartości sprzedaży (utargów, przychodów) ponad koszty wytworzenie, to właśnie zysk. Jest on wynagrodzeniem za przedsiębiorczość tych, którzy na własne ryzyko robią użytek z własnych lub cudzych czynników wytwórczych. Dostaje go za swoje umiejętności i wysiłek, za nielimitowany czas pracy, za użerania się z urzędnikami państwowymi. Zysk będziemy traktować jako dochód należny czwartemu czynnikowi produkcji: przedsiębiorcy
Podsumujmy
Na rynkach czynników powstają dochody właścicieli czynników. Praca przynosi właścicielom siły roboczej dochód zwany płacą. Właściciele ziemi i innych zasobów naturalnych otrzymują dochód zwany rentą. Kapitał pieniężny przynosi właścicielom dochód zwany procentem. Kapitał rzeczowy przynosi wynajmującemu go właścicielowi dochód zwany czynszem dzierżawnym. Powstająca w firmach nadwyżka przychodów pieniężnych ponad wszystkie poniesione do ich uzyskania wydatki, (czyli po opłaceniu usług wszystkich użytych do produkcji czynników wytwórczych), to dochód właściciela firmy zwany zyskiem.
Rynki realne to te, na których dokonuje się obrotu realnymi dobrami i usługami. Zaliczamy do nich wymienione wyżej rynki dóbr konsumpcyjnych, inwestycyjnych, czy rynki usług materialnych. Obok nich występują rynki finansowe
Rynki finansowe
Obok kapitału rzeczowego firmy potrzebują czynnika zwanego kapitałem pieniężnym lub finansowym, jeśli posiadasz go i pożyczasz innym dostajesz wynagrodzenie zwane stopą procentową od pożyczonego kapitału lub inaczej odsetki. Wysokość tego wynagrodzenie wyznaczane jest na rynkach finansowych.
Uczestnicy rynków finansowych
Jak każdy inny rynek finansowy ma swoją stronę podażową i popytową
* Po stronie podażowej występują dostawcy kapitału nazywani inwestorami finansowymi. Są to posiadacze wolnych zasobów gotówkowych. Podaż: reprezentują gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, fundusze emerytalne, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne i banki.
* Po stronie popytowej występują nabywcy kapitału zwani inwestorami rzeczowymi. Są to klienci cierpiący na deficyt środków finansowych. Środki pożyczone inwestują m.in. w maszyny, urządzenia, które służą wytwarzaniu dóbr i usług. Popyt na rym rynku reprezentują przedsiębiorstwa prywatne, centralne i samorządowe instytucje państwowe oraz banki.
Inwestorzy rzeczowi otrzymują kapitała w zamian za emitowane papiery wartościowe, które zapewniają inwestorom finansowym zwrot pożyczonych pieniędzy oraz uzyskanie w przyszłości określonego dochodu.
Przedmiot obrotu
Rynek finansowy jest rynkiem nieco odbiegającym, w swej istocie, od typowego rynku realnego. Specyfiką odróżniającą rynki finansowe od realnych jest przedmiot wymiany. Nie są to konkretne dobra i usługi, czyli elementy realne, tylko instrumenty finansowe zwane walorami. Walory to zobowiązania, a więc roszczenia jednych podmiotów gospodarczych w stosunku do innych. Dla emitentów są one zobowiązaniami. Dla ich posiadaczy są one składnikami ich majątku. Walory występują najczęściej w postaci: obligacji, opcji, jednostek uczestnictwa w funduszach powierniczych, itp. Przedmiotem obrotu mogą to być również udziały w majątku podmiotu gospodarczego (dokumentem współwłasności) np. akcje.
Rodzaje rynków finansowych
Z uwagi na zróżnicowanie terminu zwrotu kapitału w ramach rynku finansowego rozróżnia się umownie rynek kredytowy (pieniężny) i rynek kapitałowy. Rynek pieniężny na finansowanie działalności bieżącej banków lub przedsiębiorstw , natomiast rynek kapitałowy dostarcza kapitału na cele działalności długoterminowej.
Rynek pieniężny
Rynek kredytowy, rynek pieniężno-kredytowy, rynek pieniężny,
Rynek pieniężny (kredytowy) jest częścią rynku finansowego obejmującą transakcje instrumentami o najwyższym lub zbliżonym do niego stopniu płynności, których termin wykupu nie przekracza jednego roku (jest to kapitał krótkoterminowy). Przedmiotem obrotu na tym rynku są: pieniądz, krótkookresowe papiery wartościowe emitowane przez państwo, a także papiery wartościowe np. weksle czy obligacje emitowane przez spółki akcyjne o wysokim stopniu wiarygodności.
Uczestnikami tego rynku po stronie podaży kapitału krótkoterminowego są gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i banki komercyjne, a po stronie popytu - przedsiębiorstwa, banki komercyjne, organizacje samorządowe i państwo. Wielkością równoważącą popyt i podaż kapitału krótkoterminowego (jego ceną) jest stopa procentowa.
Rynek międzybankowy
Operacje finansowe przyjmowanie i wypłacania depozytów muszą prowadzić do tego, że niektóre banki mają w danym momencie niedobór środków pieniężnych, inne ich nadwyżkę. Aby utrzymać konieczną płynność banki wzajemnie pożyczają sobie gotówkę na tak zwanym rynku międzybankowym rynku pieniężnym Tu dokonywane są operacje związane z pożyczaniem i lokowaniem środków na okres do jednego roku. Transakcje na tym rynku są zawierane wyłącznie pomiędzy bankami.
Banki posiadające nadwyżki pieniądza zgłaszają ofertę kredytu, podając stopę oprocentowania, po jakiej są skłonne udzielać pożyczki innym bankom.
Stopa ta w Polsce nazywa się WIBOR (Warsaw Interbank Offered Rate). Jest ona określana jest przez banki w odniesieniu do poszczególnych okresów, na jakie wypożyczane są pieniądze. Są to okresy: jednodniowe, tygodniowe, miesięczne, trzymiesięczne i co najwyżej roczne.
Banki potrzebujące pieniędzy zgłaszają oferty ich wypożyczenia, proponując stopa jaką są gotowe są zapłacić za oddanie im środków do użytku na podane okresy. Stopa ta w Polsce nazywa się WIBID (Warsaw Interbank Bid Rate) Oczywiście stawki WIBOR są wyższe niż WIBID.
Obie strony komunikują się pomiędzy sobą za pośrednictwem systemu Reutersa i ustalają ostateczne warunki zawarcia transakcji. Średnie stawki WIBOR i WIBID są publikowane. Warto wiedzieć, że wielu bankach wspomniane wyżej stopy służą do ustalenia stopy procentowej dla różnych rodzajów kredytów oraz stóp procentowych dla lokat terminowych oferowanych dużym klientom banków.
Rynek kapitałowy,
Jest to część rynku finansowego obejmująca ogół transakcji instrumentami finansowymi o terminie zwrotu dłuższym niż jeden rok (kapitał średnio- i długoterminowy. Rynek kapitałowy obejmuje: rynki akcji, nieruchomości i firm, rynek walutowy oraz rynek kredytowy. Na rynku tym kształtuje się cena aktywów (m.in. stopa procentowa)
Podmioty
Jest to obszar, na którym spotykają się:
- dostawcy kapitału nazywani inwestorami finansowymi. Są to posiadacze wolnych zasobów gotówkowych, którzy użyczają je w zamian za wynagrodzenie.,
- nabywcy kapitału zwani inwestorami rzeczowymi. Są to klienci cierpiący na deficyt środków finansowych. Środki pożyczone inwestują m.in. w maszyny, urządzenia, które służą wytwarzaniu dóbr i usług.,
Popyt na rym rynku reprezentują przedsiębiorstwa prywatne, centralne i samorządowe instytucje państwowe oraz banki. Podaż: reprezentują gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, fundusze emerytalne, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne i banki.
Transakcje na tym rynku polegają na:
1) udzielaniu podmiotom gospodarczym przez banki komercyjne średnio- i długoterminowych kredytów i gromadzeniu w tym celu depozytów bankowych oraz pozyskiwaniu środków w transakcjach międzybankowych.
2) Operacji kupna-sprzedaży różnego rodzaju długoterminowych papierów wartościowych, dokonywanych na rynku papierów wartościowych stanowiącym podstawową, integralną część rynku kapitałowego.
Dla instytucji emitujących papiery wartościowe (emitentów) rynek kapitałowy umożliwia zdobycie środków na długoterminowe inwestycje. W zamian za to emitenci oferują albo udział w zyskach przedsiębiorstwa (w przypadku akcji), albo korzystnie oprocentowane papiery dłużne (obligacje). Jest to dla nich jednak zazwyczaj tańszy sposób zdobycia kapitału od kredytów zaciąganych w bankach. Emitentami na rynku kapitałowym są zarówno przedsiębiorstwa, jak rząd i władze lokalne. Rząd emituje obligacje na rynek krajowy albo zagraniczny, aby sfinansować deficyt budżetu państwa. Tak finansowana część deficytu powiększa dług publiczny. Władze lokalne zdobywają w ten sposób środki na długoterminowe projekty inwestycyjne takie jak szpitale, szkoły, drogi lub transport publiczny. Przedsiębiorstwa i banki mogą emitować akcje lub obligacje, aby sfinansować długoletnie projekty inwestycyjne, na które nie wystarczają ich odłożone zyski.
Dla nabywców papierów wartościowych rynek kapitałowy daje możliwość atrakcyjnej lokaty części posiadanych oszczędności. Osoby fizyczne często odkładają pieniądze w funduszach inwestycyjnych i emerytalnych (tego typu funduszami są Otwarte Fundusze Emerytalne), które nabywają instrumenty z rynku kapitałowego takie, jak obligacje i akcje. W rozwiniętych gospodarkach gospodarstwa domowe są największą grupą wśród nabywców takich instrumentów.
Rynek kapitałowy odgrywa kluczową rolę w procesie akumulacji i alokacji zasobów, które społeczeństwo przeznacza na inwestycje rzeczowe, takie jak budowa nowych zakładów produkcyjnych czy zakup lepszych maszyn.
Rynek kapitałowy w procesie akumulacji
Dla gospodarki jako całości ma istotne znaczenie fakt, iż decyzje dotyczące oszczędzania są oddzielone od decyzji dotyczących inwestowania. Powstają w związku z tym dwa problemy:
1) co zrobić, aby całkowite oszczędności społeczeństwa były wystarczające z punktu widzenia utrzymania pożądanego tempa wzrostu gospodarczego;
2) co zrobić, aby oszczędności zostały efektywnie ulokowane wśród różnych projektów inwestowania.
Inwestycje i finansujące je oszczędności to dwie strony medalu zwanego rozwojem gospodarki w długim okresie. Aby proces ten mógł przebiegać muszą istnieć instytucje i mechanizmy umożliwiające i koordynujące proces przekształcania oszczędności w wydatki na zakup dóbr inwestycyjnych. Pomaga w tym rynek kapitałowy.
Rynek ten koordynuje działania oszczędzających, którzy dostarczają fundusze na rynek, z działaniami inwestorów poszukujących funduszy dla sfinalizowania rozmaitych przedsięwzięć. W zasadzie nie można sobie obecnie wyobrazić współczesnej gospodarki rynkowej bez sprawnie działającego rynku kapitałowego. Bez swobodnego przepływu kapitału prywatnego gospodarka nie jest w stanie uruchomić bodźców i mechanizmów wzrostu gospodarczego i efektywnego wykorzystania zasobów. W każdej gospodarce jest on pod szczególnym nadzorem rządów i banków centralnych.
Formy rynku kapitałowego
Zamieszczony poniżej schemat pokazuje różne odmiany rynku kapitałowego.
Rys. Podział rynku kapitałowego
Rynek otwarty i instytucjonalny
Rynek kapitałowy w wąskim znaczeniu (rynek otwarty), to rynek długoterminowych papierów wartościowych tzn. akcji i obligacji. W szerszym ujęciu włączamy do niego również rynek instytucjonalny (instytucji bankowych i pozabankowych instytucji finansowych).
Rodzaje rynków papierów wartościowych
Rynek papierów wartościowych obejmuje głównie obrót obligacjami i akcjami. Posiadaczom wolnych środków finansowych pozwala na ich inwestowanie w celu osiągania korzyści finansowych, a przedsiębiorstwom - na pozyskiwanie znacznych środków finansowych od inwestorów. Wyróżniamy dwa podstawowe segmenty tego rynku:
* Rynek pierwotny obejmuje operacje wyłącznie przy emisji nowych instrumentów finansowych
Emisja to wprowadzanie do obiegu na rynku kapitałowym nowych papierów wartościowych (głównie akcji i obligacji).
Emitentami papierów wartościowych mogą być przedsiębiorstwa, instytucje finansowe, organy samorządu terytorialnego i państwo, ich nabywcami mogą być wszystkie podmioty gospodarcze, choć ze względu na poziom ceny emisyjnej lub rynkowej nie każdy papier dostępny jest dla każdego nabywcy.
Celem emisji papierów wartościowych jest zgromadzenie kapitału, mającego posłużyć finansowaniu określonej działalności.
Wyróżnia się emisję własną i obcą. W pierwszym przypadku podmiot gospodarczy sam emituje i sprzedaje papiery wartościowe na drodze subskrypcji własnej (zapisów, przedpłat) lub z wolnej ręki (na giełdzie lub poprzez kontakty z potencjalnymi nabywcami).
Emisja obca odbywa się za pośrednictwem wyspecjalizowanej instytucji finansowej i przybiera postać submisji publicznej. Jej cechą charakterystyczną jest to, że pośrednik dokonuje zapisów i sprzedaje papiery w imieniu i na ryzyko emitenta, pobierając prowizję Może to być również submisja prywatna. W tym przypadku pośrednik kupuje akcję a następnie sprzedaje je na własne ryzyko. Jego dochodem jest różnica pomiędzy ceną zakupu i sprzedaży).
Wyemitowane i sprzedane na rynku pierwotnym papiery wartościowe mogą być dalej kupowane i sprzedawane. Miejscem obrotu jest rynek wtórny.
* Rynek wtórny obejmuje transakcje kupna i sprzedaży akcji dokonywane między inwestorami. Pozwala uzyskiwać korzyści wynikające ze wzrostu cen akcji, ale też można ponieść straty.
Rynek zinstytucjonalizowany i niezinstytucjonalizowany
Wtórny rynek kapitałowy może mieć charakter niezinstytucjonalizowany (niezorganizowany) lub zinstytucjonalizowany czyli formalnie zorganizowany)
W pierwszym przypadku transakcje zawierane są bezpośrednie lub przy udziale biur maklerskich. Wymaga to jednak emisji papierów wartościowych w formie materialnej.
W drugim przypadku obrót papierami wartościowymi odbywa się wyłącznie na giełdzie papierów wartościowych, która jest jedną z najważniejszych instytucji rynku finansowego. Najważniejszą instytucją działającą na rynku finansowym jest to giełda papierów wartościowych obok niej działają różnego rodzaju banki
Giełda papierów wartościowych
Giełda papierów wartościowych (giełda pieniężna), jest instytucjonalną formą wyspecjalizowanego, na którym przeprowadzane są obroty (transakcje kupna lub sprzedaży) ściśle określonymi wartościami, czyli tzw. papierami wartościowymi według reguły gry rynku kapitałowego.
Głównym przedmiotem obrotu są papiery wartościowe (np. akcje), stąd określenie "Giełda Papierów Wartościowych". Przedmiotem operacji na tej giełdzie mogą być także środki płatnicze waluty, dewizy oraz kruszce (złoto, srebro, platyna).
Na giełdzie, zgodnie z zasadami rynku, popytu i podaży kształtują ceny papierów wartościowych :obligacji i akcji firm, zwane kursami. Są one notowane i ogłaszane w oficjalnych wykazach giełdowych, zwanych cedułami lub komunikatami giełdowymi. Codziennie podają one wartość (w złotych) akcji poszczególnych firm będących na giełdzie.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Sowa-dydaktyk > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Prawo dokonywania transakcji kupna-sprzedaży na giełdzie mają jedynie upoważnieni pośrednicy, zwani maklerami, lub brokerami (kursowi i wolni), samodzielni uczestnicy giełdy (np. dealerzy przedstawiciele banków, instytucji lokacyjnych), urzędnicy (osoby okresowo dopuszczone do obrotu giełdowego, zawierające transakcje w imieniu i na rachunek przedsiębiorstw, których są pracownikami) oraz “goście” (personel giełdy, pomocniczy personel biur maklerskich, obserwatorzy, dziennikarze).
Organizację i zasady działania giełdy określa regulamin. W skład organów giełdowych wchodzą zazwyczaj: zarząd giełdy, komisja do spraw dopuszczeń, izba maklerów, sąd rozjemczy i honorowy oraz biuro rozliczeniowe. Giełda pełni również trzy ważne funkcje gospodarcze: funkcję mobilizującą kapitał, funkcję transformującą kapitał i funkcję oceny kapitału.
Do najważniejszych giełd papierów wartościowych w świecie należą giełdy w: Nowym Jorku, Tokio, Londynie, Frankfurcie nad Menem, Amsterdamie i Paryżu.
Giełda warszawska
Warszawska giełda ma stosunkowo krótką historię. Powstała po przemianach ustrojowych w 1991 roku. Powołanie giełdy w Polsce w 1991 było związane z tworzeniem gospodarki rynkowej, której niezbędnym składnikiem jest rynek kapitałowy. Zdecydowano, że zasady funkcjonowania warszawskiej giełdy będą wzorowane na dostosowanej do małego rynku giełdzie w Lyonie (Francja),.
Założycielem giełdy jest Skarb Państwa. Kapitał potrzebny do rozpoczęcia działalności wyniósł 60 mld starych zł (6 mln nowych zł). Równocześnie z założeniem giełdy powołano Komisję Papierów Wartościowych i Giełd, której zadaniem jest czuwanie nad przestrzeganiem prawa na rynku kapitałowym.
Mimo dość młodego wieku GPW dorównuje, a nawet przewyższa wielu swoich konkurentów w regionie i w całej Europie pod względem kapitalizacji (wartości spółek na niej notowanych) oraz bezpieczeństwa obrotu i technologicznego zaawansowania systemu transakcyjnego.
Przedmiot obrotu
Obroty giełdowe mogą odbywać się jedynie na podstawie dopuszczenia określonych papierów wartościowych, głównie akcji i obligacji przedsiębiorstw oraz instytucji będących członkami giełdy, stąd określenie "Giełda Papierów Wartościowych". W dzisiejszych czasach przedmiotem obrotu jest wiele innych instrumentów np. indeksy giełdowe, czy instrumenty pochodne.
Giełda Papierów Wartościowych (GPW) jest zasadniczą częścią rynku kapitałowego, dlatego głównym przedmiotem obrotu są papiery wartościowymi które dzielimy na: dłużne i własnościowe.
Papiery wartościowe dłużne
Papiery wartościowe dłużne służą do potwierdzenia wielkości zadłużenia podmiotu (osoby, banku lub innego przedsiębiorstwa wystawiającego te papiery. Wśród nich najwięcej jest obligacji i bonów skarbowych emitowanych przez Skarb Państwa
* Obligacje skarbowe są emitowane na co najmniej 1 rok. W Polsce przeważnie na dłużej - 2, 3, 5, a nawet 10 lat.
* Bony skarbowe są mniej korzystne z punktu widzenia wystawiającego (emitenta) - muszą być bowiem wykupione przed upływem roku.
Obligacje to tzw. instrumenty dłużne. Kupując je, stajemy się obligatariuszami. Ogólnie mówiąc, udzielamy kredytu ich emitentowi, czyli np. Skarbowi Państwa, gminie czy przedsiębiorstwu. Emitent zobowiązuje się, że spłaci ten dług (wykupi obligacje) i zapłaci odsetki. Tymczasem obligacje mogą być przedmiotem obrotu na giełdzie, gdzie można nimi swobodnie handlować. Atrakcyjność obligacji skarbu państwa polega na tym, że są one bezpieczne, bo po wyznaczonym okresie, muszą być wykupione (przez Skarb Państwa) wraz z ustalonymi odsetkami. Z drugiej strony przynoszą mniejsze zyski niż dużo bardziej niebezpieczne akcje.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Sowa-dydaktyk > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Innym mniej bezpiecznych rodzajem papierów dłużnych są papiery wartościowe dłużne przedsiębiorstw. Należą do nich bony, obligacje i weksle.
W powszechnym użyciu są weksle. Można je odsprzedać, a każdy nabywca ma takie same prawa. W razie nie wykupienia weksla przez jego wystawcę zaletą jest uproszczony tryb roszczeń - sąd rozpatruje sprawę w trybie przyspieszonym i uproszczonym, tzn. rozprawa odbywa się bez uczestnictwa dłużnika i na posiedzeniu zamkniętym.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Sowa-dydaktyk > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Papiery wartościowe własnościowe
Papiery własnościowe są dokumentami stwierdzającymi określone prawa majątkowe, których realizacja jest możliwa jedynie na podstawie okazania, udowodnienia własności, przekazania innej osobie lub zwrotu wystawcy tych dokumentów. Prawa majątkowe mogą mieć charakter rzeczowy (prawo do własności towarów) lub finansowy (np. prawo własności kapitału pieniężnego).
Najważniejszym papierem własnościowym są akcje, które są tytułem własności do część kapitału spółki. Stwierdzając uczestnictwo właściciela w kapitale spółki akcyjnej, stanowi tytuł uprawniający do partycypacji w jej zyskach oraz do majątku spółki w razie jej likwidacji. Kupując akcje, stajemy się posiadaczami pewnej części (proporcjonalnie do ilości posiadanych walorów) spółki akcyjnej, która je wyemitowała. Dzięki temu mamy prawo uczestniczyć w zgromadzeniach akcjonariuszy (udziałowców) tej spółki i zabierać na nich głos (głosować). Im więcej posiada się akcji, tym większa siła głosów.
Inny przywilej akcjonariusza (posiadacza akcji) to udział w zyskach. Firmy o dobrej kondycji ekonomicznej wynagradzają swoich udziałowców na dwa sposoby. Jeden to wzrost notowań akcji (co w dużej mierze zależy od postrzegania danej firmy przez rynek).
Drugi to dywidenda. Dywidenda to część zysku, którym spółka dzieli się z posiadaczami jej akcji. Jest on przyznawany proporcjonalnie do liczby posiadanych papierów wartościowych. Więcej na ten temat...
Dźwięk > |
Multilinki > |
Sowa-dydaktyk > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Szczególnym rodzajem akcji są akcje uprzywilejowane. Umacniają one pozycję konkretnych osób, które niekiedy - dzięki posiadaniu tych akcji - mają decydujący wpływ na działalność spółki, obsadę jej władz, a także udział w specjalnych korzyściach materialnych.
Właściciel akcji (akcjonariusz) ma prawo m.in. do uczestnictwa w spółce (tzn. nie może być go pozbawiony), uczestnictwa w walnym zgromadzeniu z prawem głosowania, partycypowania w zyskach, prawo poboru nowej emisji (jeżeli statut nie stanowi inaczej, dotychczasowi akcjonariusze mają pierwszeństwo w objęciu nowych akcji, proporcjonalnie do posiadanych dotychczas), prawo do udziału w majątku spółki w razie jej likwidacji.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Sowa-dydaktyk > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Obroty na giełdzie zostają poprzedzone transakcjami na rynku pierwotnym. Spółka akcyjna może dokonać emisji:
* prywatnej (subskrypcji prywatnej) - przeznaczonej tylko dla określonego adresata,
* zamkniętej - przeznaczonej dla określonego kręgu inwestorów,
* otwartej - przeznaczonej dla innych, potencjalnych inwestorów,
* publicznej - przeznaczonej dla dużej liczby drobnych inwestorów.
Spółka akcyjna początkowo sprzedaje emitowane akcje za pośrednictwem banków jako prawo do udziału w kapitale oraz udziału w podziale zysku w formie dywidendy.
Wartość akcji nie może być zwrócona akcjonariuszowi (właścicielowi akcji) w czasie trwania spółki, może on jednak odzyskać gotówkę poprzez ich odsprzedaż innej osobie.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Sowa-dydaktyk > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Często jedynym celem inwestorów, którzy kupili akcje, jest ich późniejsze odsprzedanie po wyższej cenie. Inwestor, który nabył akcje danej firmy giełdowej, może je sprzedać w dowolnym momencie, tzn. w chwilę po zakupie lub po kilkunastu latach.
Na giełdzie, zgodnie z zasadami rynku, popytu i podaży kształtują ceny papierów wartościowych: obligacji i akcji firm, zwane kursami. Są one notowane i ogłaszane w oficjalnych wykazach giełdowych, zwanych cedułami lub komunikatami giełdowymi. Codziennie podają one wartość (w złotych) akcji poszczególnych firm będących na giełdzie.
Indeks giełdowy (na giełdzie warszawskiej WIG) mierzy przeciętny poziom cen akcji na giełdzie. Giełda jest w znacznej mierze odbiciem gospodarki: wartość akcji rośnie wtedy, gdy rosną zyski przedsiębiorstw notowanych na giełdzie. Jednak reakcje giełdy na zmiany sytuacji gospodarczej mogą być bardzo gwałtowne - w czasie spowolnienia, które dotknęło polską gospodarkę w latach 2001-02 indeks WIG spadł o blisko 30%, a podczas ponownego przyspieszenia rozwoju w latach 2003-06 podwoił się (zmiany PKB były znacznie mniejsze). Warto wspomnieć, że polski PKB nie zmniejszył się w czasie ostatniego kryzysu natomiast indeksy giełdowe spadły dramatycznie .
Indeksy notowań giełdowych
Syntetyczną miarą stanu rynku i kierunku zmian cen akcji jest indeks giełdy. Jest to odpowiednio skonstruowany wskaźnik, który mówi, czy „giełda rośnie”, czy „spada”, czy akcje średni drożeją, czy też tanieją.
Każda giełda papierów wartościowych oblicza jakieś indeksy, które obrazują albo generalną koniunkturę na rynku, albo koniunkturę w grupie wybranych instrumentów. Tych indeksów nie można jednak bezpośrednio ani kupować, ani sprzedawać. W Warszawie najpopularniejszy indeks to WIG20. Inwestor, który chciałby zainwestować w ten indeks, może albo kupić akcje każdej z dwudziestu spółek, które wchodzą w jego skład, albo nabyć tzw. jednostki indeksowe MiniWIG20. Jednostki te to specjalne instrumenty, których notowania dokładnie odzwierciedlają notowania indeksu WIG20 (jest on dla nich instrumentem bazowym).Wartość jednostki MinWIG20 to 1/10 wartości samego indeksu.
Prawa do akcji
Czasami, zamiast akcjami danej spółki, uczestnicy rynku kapitałowego mogą handlować prawami do akcji, w skrócie PDA. Znajdują się one w obrocie giełdowym tylko przez krótki okres (przeważnie kilka-kilkanaście tygodni). Zapotrzebowanie na prawa do akcji wynika z faktu, iż po przeprowadzeniu nowej emisji akcji, do ich pierwszego notowania na giełdzie mija czasami wspomnianych kilka-kilkanaście tygodni. Dzieje się tak dlatego, że wydanie akcji inwestorom musi poprzedzić zarejestrowanie podwyższenia kapitału akcyjnego spółki przez sąd. Do tego czasu handel nabytymi akcjami jest niemożliwy. Kłopot ten likwidują instrumenty zwane prawami do akcji. Inwestor dostaje ich tyle, ile nabył akcji podczas emisji. Może nimi swobodnie obracać.
Gdy akcje zostaną wprowadzone do obrotu, to na rachunkach inwestycyjnych automatycznie zastąpią PDA.
Instrumenty pochodne
Na GPW inwestorzy mają do dyspozycji także całą gamę instrumentów pochodnych (wśród nich są także wspomniane już jednostki indeksowe). Zaliczają się do nich m.in. kontrakty terminowe i opcje. Do najbardziej popularnych należą kontrakty/opcje na indeksy oraz akcje poszczególnych spółek. Ich konstrukcja jest jednak zdecydowanie bardziej skomplikowana, a inwestowanie w nie wiąże się z dużo większym ryzykiem niż w przypadku akcji czy obligacji.
Dzięki mechanizmowi dźwigni finansowej instrumenty pochodne (inaczej derywaty), są wykorzystywane do spekulacji. Pozwalają osiągnąć bardzo wysokie zyski w stosunkowo krótkim czasie. Obarczone są jednak ryzykiem straty nawet większej kwoty, niż początkowo zainwestowana.
We współczesnej gospodarce rynkowej giełda pełni trzy ważne funkcje gospodarcze:
* funkcję mobilizującą kapitał,
* funkcję transformującą kapitał
* funkcję wyceny kapitału.
Klasyfikacja rynków na podstawie cech ekonomicznych
Rynki możemy również klasyfikować i porównywać na podstawie ich cech ekonomicznych.
Rynek producenta i konsumenta
Rynek istnieje wtedy, gdy występują na nim zarówno kupujący (aktorzy ekonomiczni działający po stronie popytu), jak i sprzedający (dostawcy) jakiegoś towaru. Na rynku dokonuje się gra pomiędzy sprzedawcami, a nabywcami. Charakter tej gry zależy od relacji między siłami popytu i podaży. W zależności od tego, która ze stron ma większy wpływ na kształtowanie się warunków transakcji kupna-sprzedaży, rynek można podzielić na: rynek producenta lub konsumenta.
Rynek konsumenta ( odbiorcy)
Tego typu rynek występuje wtedy, gdy nabywcy ze względu na trwałą nadwyżkę popytu nad podażą stoją na lepszej taktycznie pozycji w stosunku do producentów.
Rynek producenta (sprzedawcy)
Tego typu rynek oznacza sytuację, w której ze względu na trwałą nadwyżkę popytu (popyt jest większy od podaży) producent zajmuje silniejszą pozycję.
W zależności do stopnia swobody w podejmowaniu decyzji, co gdzie ile i za ile sprzedawać i kupować rozróżniamy rynek wolny i kontrolowany.
Rynek wolny i kontrolowany
Jest to rynek, na którym wymiana dóbr dokonuje się w wyniku dobrowolnie zawieranych transakcji pomiędzy kupującymi a sprzedającymi przy dobrowolnie ustalonej przez nich cenie.
Na wolnym rynku kupujący i sprzedający w swoich decyzjach nie podlegają żadnym ograniczeniom ani przymusowi ze strony podmiotów zewnętrznych (np. władzy publicznej), a warunki transakcji - w szczególności cena - zależą jedynie od ich obopólnej zgody.
O rynku wolnym można mówić wtedy, gdy wielkość podaży popytu i ceny po jakich dochodzi do wymiany kształtują się swobodnie, a jest to możliwe wtedy, gdy ludzie mają w gospodarce szeroki zakres wolności. Dostawcy nie mogą podlegać nakazom produkcyjnym i być skrępowani przez rozdzielniki. Nabywcy nie mogą być ograniczani w swoich działaniach przez administracyjne przydziały, a jedynie przez swoją zdolność nabywczą, określaną przez majątek i dochód.
Wreszcie ceny po jakich dochodzi do transakcji nie mogą być ustalane przez państwo, a powinny wynikać ze swobodnego współdziałania uczestników rynku dokonujących samodzielnych wyborów w podejmowaniu wszelkich decyzji gospodarczych i ponoszących za nie konsekwencje. Oto najważniejsze cechy rynku wolnego
• Wszystkie czynniki wytwórcze praca ziemia i kapitał są czyjąś własnością prywatną.
• Wszystkie wytarzane dobra ekonomiczne są czyjaś własnością.
• Jednostki mają pełną swobodę w podejmowaniu decyzji ekonomicznych;
- konsumenci sami decydują, na co wydawać swe dochody;
- pracownicy decydują, gdzie i ile pracować;
- przedsiębiorstwa same ustalają, co produkować, gdzie i kiedy sprzedawać oraz jakie stosować metody produkcji.
• Na wolnym rynku występuje wiele chcących osiągnąć te same cele kupujących i sprzedających. Siłą napędową ich działań była i jest chęć osiągnięcia korzyści.
• Ceny i ilości wymiany kształtują się jako wynik dobrowolnych uzgodnień miedzy sprzedającymi i kupującymi. Są one rezultatem gry sił rynkowych, czyli zachowań podmiotów rynkowych, które dbają o swój interes.
• Wolnym rynek jest płaszczyzną niczym nie skrępowanej konkurencja Firmy konkurują ze sobą o ograniczone wydatki nabywców, ci z kolei o ograniczoną ilość oferowanych na rynku dóbr i usług.
• Główna forma rywalizacji to konkurencja cenowa
• Warunkiem dobrego funkcjonowanie rynku jest ograniczona do minimum ingerencja państwa w procesy gospodarcze. Na rynku tym każdy musi mieć możliwość swobodnego działania.
Podstawy gospodarki rynkowej to zespół zasad, praw i obowiązków. Oto najważniejsze z nich :
* prawo do kierowania się własnym interesem podczas podejmowania decyzji gospodarczych,
* prawo do posiadania kapitału i zakładania firm
* zasada swoboda kształtowania cen.
* zasada swoboda przepływu kapitału.
* zasada swoboda przepływu siły roboczej
* zasada swoboda obrotu środkami produkcji
* prywatna własność środków produkcji
* stabilne reguły gry
* odpowiedzialność za podejmowane wybory
* obowiązek przestrzegania reguł
Rynek kontrolowany
To sytuacja, w której ustalanie ilości i cen podlega kontroli. Rynek może być kontrolowany przez organa administracji państwowej. Oto najważniejsze formy interwencji państwowej:
* kontrola (regulacja) podaży,
* kontrola(regulacja) popytu,
* kontrola (regulacja) cen,
* regulacja prawna
Narzędziem kontroli podaży są np. licencje na produkcję niektórych artykułów, cła i ograniczenia ilościowe importu, podatki, subsydia, dotacje, przepisy administracyjne regulujące działalność gospodarczą, a także produkcja dóbr i usług publicznych. Narzędziami kontroli popytu są: podatki, zamówienia rządowe, różne formy reglamentacji.
Inny przykład rynku kontrolowanego to sytuacja, kiedy jeden, duży podmiot gospodarczy sam kształtuje stronę podaży bądź też popytu i „ dyktuje” warunki rynkowe”. Stopień tego rodzaju kontroli rynku związany jest z panującej na nim strukturą podmiotową.
Mechanizm niewidzialnej ręki rynku działa dobrze na rynku - w pełnym sensie tego słowa, czyli w sytuacji, w której wielkości popyt podaż i cena kształtują się swobodnie, jako efekt gry siła rynkowych.
Struktura podmiotowa rynku a konkurencja
Rynek jest wszędzie tam, gdzie ludzie spotykają się w celu kupna i sprzedaży dóbr i usług. W systemie gospodarki rynkowej, który rozwija się w Polsce, konsumenci i producenci dokonują transakcji wymiany na wielu rynkach. Ale rynek rynkowi nie jest równy. Na przykład na giełdzie jest wielu kupujących i sprzedających. Z kolei na rynku procesorów działa niewielu producentów i wielu nabywców. Są jeszcze rynki, gdzie liczba sprzedających i kupujących jest bardzo niska, np. w przemyśle lotniczym, produkującym samoloty szerokokadłubowe.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Struktura rynku i siła podmiotów rynkowych
Siła rynkowa oznacza zdolność do wpływania lub kontrolowania ilości, a przez to i ceny produktu.
Jeśli na rynku działa dużo małych podmiotów po obu stronach, to nikt nie jest na tyle duży, by mieć wpływ na łączną podaż lub popyt lub na rynkową cenę produktu. Każdy będzie po prostu zależny od warunków rynkowych. Ekonomiści nazywają taką strukturę rynkiem doskonale konkurencyjnym
Jeśli jest bardzo niewielu sprzedających i/lub bardzo niewielu kupujących, to każdy z nich posiada pewną mniejszą lub większą możliwość określania tych wielkości. Taką struktury nazywamy konkurencją niedoskonała
Można sobie również wyobrazić sytuację, w której na rynku jest tylko jeden sprzedawca lub nabywca jakiegoś danego wyrobu. Znajdująca się w takiej sytuacji firma ma dużą siłę rynkową. Może ona decydować, za jaką cenę sprzeda swoje produkty i sprzedawać je tylko tym, którzy tę cenę zapłacą. Gdy jest jedynym nabywcą może decydować ile i po jakiej cenie będzie kupować.
Ilu kupujących i sprzedających?
Z punktu widzenia konkurencyjności na rynek można, zatem przetrzeć jak na swojego rodzaju strukturę ukształtowana przez ilość podmiotów kupujących - z jednej strony i sprzedających z drugiej dany produkt lub usługę. Czy jest ich dużo, czy tylko kilku? Czy niektórzy spośród kupujących i sprzedających są wielcy i silni? Trwałość struktury zależy od tego czy nowym kupującym i sprzedającym łatwo jest wejść na rynek i rozpocząć swoje czynności? Analizę struktury rynku przeprowadza się zarówno po stronie sprzedających jak i kupujących.
W zależności od ilości podmiotów działających na rynku ich siły i rodzaju panującej na nim konkurencji ekonomiści mówią o różnych strukturach rynkowych.
Konkurencja
Jest to proces, w którym uczestnicy rynku, dążąc do realizacji swych interesów, próbują przedstawić oferty korzystniejsze od innych ze względu na cenę, jakość, warunki dostawy i inne charakterystyki, wpływające na decyzję zawarcia transakcji.
Struktura rynku po stronie sprzedających
Od strony sprzedającego bierzemy tu pod uwagę ilość producentów, ich udziały w rynku, charakterystykę ekonomiczną produkowanego przez nich towaru (jednorodny czy zróżnicowany), bariery wejścia i wyjścia z rynku (łatwość i konsekwencje wejścia do danej branży lub też jej opuszczenia), możliwość wpływu producentów na kształtowanie cen rynkowych. Patrząc na to od tej strony w analizach modelowych wyróżnia się 4 struktury rynku:
* czystą (doskonałą, wolną) konkurencję,
* konkurencję monopolistyczną,
* oligopol
* monopol pełny.
Różnią się one między sobą liczbą producentów występujących na danym rynku, sposobem kształtowania cen, charakterem produktów będących przedmiotem obrotu, formami konkurencji między producentami oraz stopniem swobody wejścia na rynek nowych producentów. Klasyfikację według tych cech przedstawia zamieszczona poniżej tabela:
Cecha |
Liczba firm |
Produkt |
Możliwość kształtowania ceny |
Wejście na i wyjście z rynku |
Przykłady |
Konkurencja doskonała |
Dużo małych |
Homogeniczny |
Żadna |
Brak barier |
Rynek rolny |
Monopol pełen |
Jedna duża |
Nie posiadający substytutów |
Olbrzymia, choć ograniczona rozmiarami popytu rynkowego |
Bardzo trudne, choć w długim okresie możliwe do przezwyciężenia |
Sieć energetyczna, |
Konkurencja monopolistyczna |
Wiele |
Zróżnicowany |
W wąskim zakresie |
Względnie łatwe |
Handel detaliczny |
Oligopol |
Kilka |
Zróżnicowany lub Standaryzowany |
Ograniczona zachowaniem innych oligopolistów |
Poważne przeszkody |
Rynek samochodów, stali |
Model konkurencji doskonałej
Charakteryzuje się dużą liczbą niezależnych producentów, z których żaden indywidualnie nie ma wpływu na cenę kształtującą się pod wpływem całkowitych wielkość popytu i podaży. W ujęciu modelowym przedmiotem obrotu na takim rynku są produkty jednorodne (np. płody rolne),
Jeśli jest wielu małych nabywców i wielu małych sprzedawców, nie ma zaś wcale dużych nabywców lub sprzedawców, to nikt nie posiada siły rynkowej. Każdy musi pobierać lub płacić „bieżącą cenę". Jeśli spróbujesz zażądać wyższej ceny, to twoi klienci pójdą kupować u „konkurencji". To jest struktura rynkowa czystej konkurencji. W warunkach czystej konkurencji nikt nie może nic zrobić, jak tylko zaakceptować istniejące warunki rynkowe. Możesz swobodnie wejść na rynek jako nabywca lub jako sprzedawca, kiedy tylko sobie tego zażyczysz. Możesz kupować lub sprzedawać dowolną ilość produktów. Jednak musisz zaakceptować „bieżącą” cenę rynkową. Na rynku tym konkurencja ma charakter cenowy (dążenie do obniżki kosztów produkcji, pociągające za sobą obniżenie cen, eliminuje z rynku konkurentów produkujących zbyt drogo.
Cechy konstytucyjne rynku doskonale konkurencyjnego
Aby rynek mógł być uznany za doskonale konkurencyjny, muszą zostać spełnione następujące warunki
* Wielu kupujących i sprzedających. Żadna osoba ani też grupa ludzi nie może mieć wpływu na kształtowanie warunków rynkowych, tak jak jest na przykład na dużych bazarach.
* Homogeniczność (jednorodność) towaru. Do sprzedaży oferowane są identyczne dobra i usługi bez znaku towarowego, tak że nabywcy nie są w stanie rozróżnić zaoferowanych do sprzedaży dóbr i usług. Przykładem może tu być rynek ropy naftowej, pszenicy, węgla.
* Doskonała informacja. Wszyscy potencjalni uczestnicy rynku dysponują dokładną informacją o cenach i transakcjach. Jeśli wyczerpująca wiedza na te tematy nie jest możliwa, to musi być spełniony warunek, aby żaden z uczestników rynku nie dysponował wiedzą większą niż pozostali. Warunek ten bywa czasami spełniany na giełdach finansowych.
* Brak barier wejścia i wyjścia. Kupujący i sprzedający mogą w każdej chwili wejść na rynek lub wycofać się z niego bez ograniczeń.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Jeśli sprzedających i kupujących jest wielu i wszyscy mają podobny dostęp do rynku, mamy do czynienia z konkurencją. Wtedy o cenie rzeczywiście decyduje „gra popytu i podaży”. Ale struktura rynku często odbiega od tego ideału - dostawców towarów lub usług jest niewielu, czasami tylko jeden. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z monopolem.
Monopol pełny-jeden sprzedający
Rynek, na którym jest tylko jeden sprzedający, określany jest mianem rynku monopolistycznego. Jeśli natomiast występuje jeden kupujący to nazywany jest on monopsonistą. Podstawowe cechy monopolu to: Więcej na ten temat...
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
* występowaniem na rynku tylko jednego dostawcy lub producenta danego towaru, który kontroluje podaż i ceny, oraz wielu odbiorców;
* Produkt sprzedawany przez monopolistę różni się od wyrobów oferowanych przez inne firmy. Jego unikatowością wynika z faktu że nie posiada on dobrego lub bliskiego substytutu. Kupujący muszą albo zapłacić cenę monopolisty, albo obyć się bez niego.
* Brak konkurencji, wynika z tego, że wejście innych producentów na ten rynek jest praktycznie niemożliwe. Potencjalni konkurenci nie mogą na niego wejść z powodu istnienia różnego rodzaju barier. Chodzi tutaj zarówno o bariery prawne, np. istnienie patentu , obowiązek posiadania koncesji jak i bariery finansowe, np. olbrzymie koszty potrzebne na uruchomienie i rozreklamowanie produkcji.
Monopol może mieć charakter:
* państwowy - kiedy prawo danego państwa pozwala świadczyć usługi lub produkować określony asortyment towarów tylko jednemu podmiotowi (np. monopol spirytusowy, monopol loteryjny itp.);
* wymuszony - kiedy jeden z producentów towaru/usługi osiąga taką pozycję na rynku, że pozostali producenci bankrutują;
* naturalny - wynikający z natury dostarczanej usługi/towaru, gdy ze względów technicznych konkurencja wielu podmiotów jest niemożliwa lub utrudniona (np. koleje żelazne, dostarczanie prądu elektrycznego i gazu , telekomunikacja itp.).
W przypadku monopolów naturalnych i wymuszonych w wielu krajach świata tworzone jest specjalne prawodawstwo które reguluje zmonopolizowany rynek, w sposób sztuczny tworząc na nim warunki do powstania i rozwoju konkurencji.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Co czyni monopolistą
W jaki sposób przedsiębiorstwo może stać się monopolistą? Można wyróżnić cztery główne czynniki, które na to pozwalają, przy czym często występują one jednocześnie lub też jeden z nich jest konsekwencją innego.
Zasoby unikatowe
Niektóre dobra są w wyłącznym posiadaniu danej firmy. Kopalnia Soli w Wieliczce przez wiele wieków była monopolistą w produkcji soli w Europie Środkowej. Firma Perrier jest wyłącznym właścicielem terenów, na których znajdują się źródła wody mineralnej, jest więc monopolistą w produkcji wody mineralnej Perrier. Unikatowe mogą też być dzieła sztuki, a także imprezy artystyczne, czym należy tłumaczyć wysokie ceny obrazów Picassa czy drogie bilety wstępu na koncerty super-gwiazd. Ponieważ Madonna (piosenkarka) jest jedna na świecie, to może ona to wykorzystywać i za występ żądać kilkaset razy więcej niż inna ale mniej znana i ceniona piosenkarka, śpiewająca podobne utwory. Nie wszystkie monopole oparte na wyłączności są trwałe. Konsumenci mogą zmienić gusty i przestać kupować od monopolisty, mimo istniejących barier może pojawić się konkurencja itd.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Korzyści skali
Kiedyś powszechnie uważano, że w jednym mieście może funkcjonować tylko jedno przedsiębiorstwo wodociągowe, gazowe, telefoniczne. W dziedzinach tych występują bowiem zjawisko korzyści skali. Oznacza to spadek kosztu przeciętnego wraz ze wzrostem produkcji. W takiej sytuacji na przykład dwa przedsiębiorstwa wodociągowe działające na terenie jednego miasta będą miały wyższe koszty przeciętne, niż gdyby działało jedno przedsiębiorstwo.
Wyobraź sobie komplikacje, które nastąpiłyby, gdyby więcej firm dostarczało energię elektryczną w twojej okolicy. Każda miałaby własne przewody, służby techniczne i remontowe oraz elektrownię. Koszty takiego działania byłyby z pewnością wyższe niż potencjalne korzyści konsumentów. Rynek na którym najniższe ceny zapewnia funkcjonowanie jednego przedsiębiorstwa ,nazywany jest monopolem naturalnym.
Przedsiębiorstwa z reguły starają się udowodnić, że są monopolami naturalnymi więc dopuszczenie do konkurencji będzie niekorzystne dla konsumentów. Jest to prawda, z tym że monopol wcale nie musi (i nie robi tego) ustalać niskich cen na swoje wyroby. Ponieważ nie ma konkurencji, to rynek nie jest w stanie zweryfikować ceny ustalonej przez monopolistę i często cena ta jest wyższa od tej, która występowałaby, gdyby na danym rynku funkcjonowało kilka firm produkujących po wyższych kosztach przeciętnych niż monopol.
Szybki rozwój techniki sprawia, że w większości przypadków na rynkach, które uważane były za monopole naturalne, może z powodzeniem funkcjonować więcej firm. Tak dzieje się na przykład w telekomunikacji, gdzie rozwój telefonii komórkowej i systemów łączności satelitarnej spowodował likwidację monopoli (np. w Wielkiej Brytanii, co doprowadziło do istotnego spadku cen).
Patenty
Większość krajów na świecie chroni interesy wynalazców za pomocą patentów. Patent to wyłączne prawo do dochodów powstałych z wykorzystywania wynalezionej rzeczy; wynagradza on nakłady poniesione na badania nad wynalazkiem. Patenty są więc motorem napędowym wynalazczości. Z drugiej jednak strony patenty tworzą monopole, co oznacza wyższe ceny płacone przez konsumentów, często uniemożliwiając dostęp do produktu osobom o niskich dochodach.
W Polsce patent stanowi uprawnienie do wyłącznego korzystania w sposób zawodowy lub zarobkowy (przemysłowy lub handlowy) z wynalazku przez okres do 20 lat. W przyszłości ktoś opracuje jednak podobny wyrób lub wpadnie na pomysł świadczenia analogicznej usługi. Niewykluczone, że zostanie to opatentowane, co produkt ten lub usługę uczyni konkurencyjnymi. Jeżeli ulepszysz wcześniej opatentowane przez siebie rozwiązanie, możesz uzyskać tzw. patent dodatkowy. Prawa twórcy wzoru użytkowego bądź zdobniczego zabezpiecza świadectwo ochronne. Ochrona wzoru użytkowego lub wzoru zdobniczego trwa do 10 lat.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Prawa autorskie i znaki towarowe
Na podobnych zasadach jak patenty funkcjonują też prawa autorskie i znaki towarowe. W myśl ustawy o ochronie praw autorskich wyspecjalizowane instytucje przyznają autorom oryginalnych tekstów i prac artystycznych prawa autorskie - wyłączne prawo do sprzedawania i powielania ich pracy. Prawa autorskie to specjalny monopol autora na całe życie oraz na 50 lat po jego śmierci. Jeżeli uda ci się skomponować nową symfonię, dochody z koncertów, na których będzie ona prezentowana, jak również z płyt i kaset, zasilać jeszcze będą kieszeń twoich wnuków! Można też w Urzędzie Patentowym zastrzec nazwę firmy i jej znak towarowy oraz nazwy towarów. Dlatego też przestępstwem jest sprzedawanie swoich wyrobów pod nazwą lub ze znakiem firmowym, które zostały zastrzeżone.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Regulacje rządowe
Pomimo istnienia ustawodawstwa antymonopolowego w wielu krajach właśnie rząd jest głównym sprawcą istnienia większości monopoli. Na mocy uregulowań prawnych państwo przyznaje przedsiębiorstwom prawo wyłącznego funkcjonowania na określonych rynkach.
Tradycyjnie rząd chroni przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, przy czym pojęcie to jest bardzo szerokie i dotyczy m.in. komunikacji, energetyki, łączności, a także np. wywozu śmieci. O ile kiedyś uzasadnieniem tego był monopol naturalny występujący na tych rynkach, to obecnie w większości przypadków nie jest to już prawdziwy argument.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Doświadczenia różnych krajów pokazują, że w większości gałęzi użyteczności publicznej możliwa jest konkurencja i jest ona korzystna dla społeczeństwa. Dlaczego więc rząd w Polsce i innych krajach chroni niektóre przedsiębiorstwa użyteczności publicznej? Ma to związek z politycznym charakterem tych przedsiębiorstw. O obsadzie stanowisk kierowniczych w przedsiębiorstwach państwowych decydują właśnie politycy. W konsekwencji, pewna część monopolistycznych przedsiębiorstw użyteczności publicznej nie przynosi zysków. Z reguły przedsiębiorstwa te cechują przerosty zatrudnienia, zużyty park maszynowy, zbyt duże rozmiary w stosunku do potrzeb rynku, co oznacza, że niska jest ich wydajność. Liczne przykłady pokazują, że likwidacja monopolu w takich dziedzinach prowadzi do rozkwitu konkurencji, spadku cen monopolu i w efekcie do bankructwa dotychczasowego monopolisty. Jego dyrekcja i załoga wykorzystują wszelkie dostępne środki, aby zachować monopolistyczną pozycję. Podnosi się często argument o "nieuczciwej" konkurencji, a nieuczciwość ta polega na oferowaniu niższych cen od cen monopolisty. Pamiętaj: dla monopolisty każda konkurencja jest "nieuczciwa", bo pozbawia go części zysków.
Konkurencja niedoskonała
Jeszcze w latach 30 ubiegłego stulecia pod wpływem poglądów Alfreda Marshalla ekonomiści opierali swoje teorie na pojęciach konkurencji doskonałej i monopolu. Lecz konkurencja doskonała, z jej wieloma kupującymi i sprzedającymi, z których wszyscy posiadają pełny zakres wiedzy o warunkach panujących na rynku występuje niezwykle rzadko. Podobnie jest z czystym monopolem, gdzie kupujący, nie znajdując produktów substytucyjnych, płacą ceną narzuconą przez monopolistę. Sytuacja, która zazwyczaj występuje na rynku, stanowi coś pośredniego pomiędzy konkurencją doskonałą i monopolem. Profesor Joan Robinson określiła ten stan mianem konkurencji niedoskonałej.
W jej rozumieniu konkurencja niedoskonała, określa rynki, na których sprzedający mają więcej wolności w określaniu cen niż w warunkach konkurencji doskonałej, lecz mniej niż w warunkach monopolu. W modelowej analizie rynku konkurencji niedoskonałej rozróżnia się dwie struktury: konkurencja monopolistyczne i oligopol.
Konkurencja monopolistyczna
Sytuacja zbliżona do konkurencji istnieje tylko na niektórych rynkach. Prawda jest zaś taka, że większość firm bardzo stara się, by przekonać klienta, że ich wyrób lub oferowana usługi są wyjątkowe i niepowtarzalne. Rynek, na którym wiele firm sprzedaje podobne produkty, podkreślając ich "oryginalność i wyjątkowość" lub też, "że to oferta inna niż wszystkie pozostałe", nie jest już rynkiem wolnokonkurencyjnym. Sytuację, w której wielu producentów dostarcza podobne, lecz nie takie same produkty, określa się mianem konkurencji monopolistycznej.
Konkurencję monopolistyczną od doskonałej odróżniają wysiłki, by uczynić produkt bardziej atrakcyjnym niż wyrób konkurencji, konkurencję monopol.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Dywersyfikacja produktu
Działania mające na celu wywołanie wrażenia wyjątkowości danego wyrobu określamy jako różnicowanie (dywersyfikację) produktu. Tak naprawdę nie chodzi wcale o faktyczne jego zróżnicowanie, ale o stworzenie przeświadczenia, że klienci kupują produkt inny od pozostałych. Różnicowanie wyrobów dotyczy większości nabywanych dóbr i usług. Niektóre z nich są łatwe do różnicowania, np. samochody osobowe lub usługi rekreacyjne, inne zaś trudne - mleko, cukier, benzyna.
Wiele kampanii promocyjnych mających na celu przekonanie klientów o wyjątkowości danego produktu zakończyło się powodzeniem. Proszki do prania są w zasadzie jednorodne, jednak na skutek zróżnicowania wizualnego (samego proszku - granulki w różnych kolorach, a szczególnie opakowania), dodawania środków zapachowych oraz intensywnej reklamy, proszki poszczególnych firm postrzegane są jako inne produkty.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Oligopol: kilku sprzedających
Na niektórych rynkach wyłania się kilka firm dominujących w branży. Ekonomiści mówią, że zmienia się stopień koncentracji. Stopień koncentracji określa udział największych firm w całości sprzedaży. Oligopol oznacza rynek zdominowany przez kilka (zwykle od trzech do pięciu) do kilkunastu dużych firm
Płatki śniadaniowe, samochody, sprzęt komputerowy, telefonia komórkowa - to przykłady wyrobów, których sprzedaż na danym rynku krajowym bądź regionalnym, zdominowana jest przez kilka przedsiębiorstw.
Wytwarzane i sprzedawane przez nie produkty mogą mieć charakter jednorodny (np. surowce, materiały) lub różnorodny (np. artykuły gospodarstwa domowego: sprzęt radiowo-telewizyjny, czy samochody).
Zasady konkurencji na rynku oligopolistycznym
Tam, gdzie istnieją przedsiębiorstwa oligopolistyczne, konkurencja cenowa wygląda inaczej niż w przypadku konkurencji doskonałej. Ceny dyktowane są przez największe z przedsiębiorstw oligopolu (przywódca cenowy) lub ustalane w wyniku umowy między producentami.
Firmy wiedzą, że jeśli obniżą swoje ceny, to konkurencja zrobi to samo. Zamiast więc większej sprzedaży (co miałoby miejsce na rynku konkurencyjnym) obniżenie ceny spowoduje jedynie spadek przychodów. Zamiast konkurować przedsiębiorstwa oligopolistyczne często przy ustalaniu ceny uciekają się do przywództwa cenowego, zmowy lub po prostu - do zwyczaju.
* Przywództwo cenowe ma miejsce wtedy, gdy jedna firma w gałęzi określa ceny, a inne się do niej dostosowują. Liderem jest na ogół największa firma w gałęzi, np. IBM na rynku komputerów, Microsoft na rynku oprogramowania, PZU na rynku ubezpieczeń.
* Zmowa to potajemne (w większości krajów najczęściej nielegalne) porozumienie pomiędzy dwoma lub więcej firmami, w którego efekcie ustala się ceny na określonym poziomie lub decyduje o podziale rynku.
* Zwyczaj to procedura ustalania cen i udziału w rynku na podstawie pewnych tradycji. Niekiedy dopiero sąd musi stwierdzić, czy praktyki takie są legalne, czy też nie.
Konkurencja niecenowa
Konkurencja o charakterze niecenowym polega na ciągłej poprawie jakości i nowoczesności produktów, ustalaniu dogodnych warunków sprzedaży i gwarancji, reklamie i promocji. Wejście na rynek oligopolistyczny jest trudne, z uwagi na bariery ekonomiczne (znaczny kapitał), technologiczne i prawne, ale możliwe.
Oligopole zawdzięczają swoje istnienie trudnościom, jakie firmy konkurencyjne napotykają przy wejściu na rynek. Produkty pewnych gałęzi przemysłu, takich jak przemysł aluminiowy, chemiczny lub elektroniczny, chronione są patentami Firmy konkurencyjne nie mogą rozpocząć działalności w tych gałęziach, jeśli nie zapłacą właścicielom patentów za zezwolenie na wykorzystanie danego procesu technologicznego, chyba że znajdą nowe własne sposoby produkcji.
Rynki potencjalnie konkurencyjne (kontestowalne)
Oprócz wymienionych 4 podstawowych struktur rynku, niektórzy teoretycy wyodrębniają jeszcze rynek potencjalnie konkurencyjny (kontestowalny). Jego cechą charakterystyczna jest brak barier wejścia i wyjścia z gałęzi. Na rynku tym nie musi występować duża liczba firm, a dostarczana przez nie produkcja nie musi być jednorodna mimo to funkcjonujące na nim firmy nie osiągają w dłuższym okresie zysków ekonomicznych. Łatwość wejścia na taki rynek powoduje, iż mimo znacznego stopnia koncentracji produkcji, dostawcy zachowują się tak, jakby działali w warunkach rzeczywistej konkurencji — nie wykorzystują swojej siły ekonomicznej i nie stosują praktyk monopolistycznych, ponieważ jakakolwiek próba stosowania tych praktyk, która przyniesie zyski większe niż przeciętne, powoduje wejście na rynek nowych firm i zniknięcia tych ekstra zysków. Przykładem rynku kontestowalnego jest rynek przewozów lotniczych, gdzie samoloty można łatwo „przesunąć” z jednego rynku lub sposobu wykorzystania na inny.
Struktura rynku po stronie kupujących
Przedstawione powyżej cztery typy rynku opisane były z punktu widzenia sprzedającego (producenta). Taka sama różnorodność struktur rynkowych istnieje także i po stronie popytu, czyli po stronie kupujących. Jednak tutaj klasyfikacja dokonywana jest prawie wyłącznie w oparciu o ilość kupujących. Przykładem czystej (doskonałej) konkurencji jest rynek, który charakteryzuje się bardzo dużą ilość uczestników rynku po stronie kupującego. Na drugim biegunie znajduję się monopson. Jest to struktura rynkowa, w której istnieje tylko jeden nabywca dobra wytwarzanego przez daną gałąź produkcji. Monopson dyktuje dostawcom korzystne dla siebie warunki sprzedaży, jest zatem odpowiednikiem monopolu po stronie nabywców. Kiedy rynek jest zdominowany przez kilku kupujących, mamy do czynienia z oligopsonem. Natomiast, gdy na rynku istnieje względnie duża liczba kupujących wówczas mamy do czynienia z konkurencją monopsonową.
Wynika z tego, że cztery podstawowe struktury rynku odnoszą się zarówno do strony popytowej rynku, jak i podażowej. Sugeruje to istnienie ogromnej ilości możliwych powiązań między kupującymi a sprzedającymi. Np. monopolista po stronie sprzedających może być jednocześnie monopsonistą po stronie kupujących. Monopsonistami są na przykład monopole tytoniowe (zakup liści tytoniu) cukrownicze (zakup buraków cukrowych), petrochemiczne (zakup ropy naftowej) itp. Również przedsiębiorstwo nie będące monopolistą staje się na nim monopsonistą, jeśli opanuje jakiś lokalny rynek zakupu.
Formy konkurencji oraz jej nasilenie zależą od struktur rynkowych w których działają konkurenci. Ulegały one zmianom w trakcie procesu rozwoju kapitalizmu.
Jak działa rynkowy mechanizm alokacji (niewidzialna ręka rynku)
Niewidzialna ręka rynku jest metaforą użytą przez Adama Smitha twórcę naukowej ekonomii, w opublikowanym w 1776 roku, dziele pod tytułem „ Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”. Pojęcie to wprowadził on do języka ekonomicznego, aby w syntetyczny sposób przedstawić działanie rynkowego mechanizmy alokacji zasobów.
A Smith starał się opisać mechanizm charakterystyczny dla gospodarek kapitalistycznych, a polegający na tym, że działania poszczególnych jednostek, wynikające z ich egoistycznych chęci zaspokojenia własnych potrzeb w istocie przyczyniają się również do realizowania potrzeb społecznych.
Kluczową rolę w jego teorii ma twierdzenie o zgodności dążeń i działań w osobistym interesie, z interesem społecznym, wywoływanej regulacyjnym i modelującym oddziaływaniem na każdego niewidzialnej ręki.
Klasyczne twierdzenie o niewidzialnej ręce rynku, zostało przez A. Smitha przedstawione następująco: "Każdy człowiek stara się, jak tylko może, aby użyć swoich kapitału w wytwórczości krajowej oraz tak pokierować tą wytwórczością, ażeby jej produkt posiadał możliwie największą wartość, przeto każdy człowiek pracuje z konieczności nad tym, by dochód społeczny był jak największy. Co prawda nie zamierza on na ogół popierać interesów społecznych ani też nie wie, w jakim stopniu je popiera (...) ma wyłącznie na uwadze swe własne bezpieczeństwo (...) myśli tylko o własnym zarobku, a jednak w tym, jak i w wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby dążył do celu, którego wcale nie zamierzał osiągnąć. Społeczeństwo zaś, które wcale nie bierze w tym udziału, nie zawsze źle na tym wychodzi. Mając na celu swój własny interes, człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza im służyć rzeczywiście".
Smith argumentuje, że przedsiębiorca produkujący określone dobra nie robi tego z pobudek altruistycznych, lecz z egoistycznej chęci zysku. Jednak w swoim dążeniu do zysku zaspokaja on (niejako "przy okazji") potrzeby innych ludzi poprzez dostarczanie im produkowanych przez siebie dóbr. W ten sposób - powodowany niewidzialną ręką rynku - przyczynia się do zaspokojenia potrzeb społecznych. W ten sposób A. Smith wykazuje , że gospodarka rynkowa jest zdolna do samodzielnej regulacji procesu zaspokajania potrzeb społecznych i tym samym odrzuca konieczność interwencjonizmu i protekcjonizmu państwowego, jako warunków realizacji interesu publicznego. Jego przekonanie, że rynek jest podstawowym regulatorem życia gospodarczego, nagradzającym tych, którzy tanio wytwarzają rzeczy dobre i karzącym tych, którzy drogo produkują rzeczy złe i wadliwe, znajduje pełne potwierdzenie w rozwoju gospodarki rynkowej Dziś pod pojęciem niewidzialnej ręki rynku rozumiemy samoczynne działanie mechanizmu rynkowego. Przypomnijmy w skrócie zasady jego działanie
Rynkowy mechanizm alokacji zasobów
Jest to proces obejmujący żywiołowe działania podmiotów na rynku, w wyniku którego dochodzi do ustalenia równowagi rynkowej, a więc samoczynnego dostosowania się wielkości popytu i podaży poprzez odpowiednie ustalenie cen na poziomie równowagi.
Równowaga rynkowa to sytuacja, w której wszystkie siły rynkowe równoważą się a wartości zmiennych ekonomicznych pozostają niezmienne. W szczególności, najczęściej mianem równowagi rynkowej określa się stan rynku, w którym ilość dóbr nabywanych przez konsumentów równa jest ilości tych dóbr wytwarzanych przez producentów, czyli stan w którym wielkość popytu na danym rynku jest równa wielkości podaży . Czynnikiem równoważącym podaż i popyt jest zazwyczaj cena. Ta , przy której występuje równowaga rynkowa, nazywana jest ceną równowagi rynkowej.
W ujęciu procesowym, mechanizm rynkowy jest grą popytu i podaży, która prowadzi do obiektywnej wyceny poszczególnych towarów i zrównoważenia rynku, czyli zrównania się oferowanej ilości towaru z ilością pożądaną.
Jeżeli popyt na jakieś dobro przewyższa podaż, wówczas nabywcy są skłonni płacić za nie więcej. Gdy przejawiają tę skłonność na rynku, cena tego dobra rośnie. Wzrost ceny skłania natomiast producentów do zwiększenia jego produkcji, co doprowadzi w końcu do zrównania podaży z popytem.
Jeżeli w sytuacji równowagi rynkowej wystąpią okoliczności, których skutkiem będzie ograniczenie popytu na dane dobro (np. zmiana gustów konsumentów), wówczas nie wszystkie produkowane towary znajdą nabywców. Skłoni to część producentów do zmniejszenia produkcji i obniżenia ceny, celem zachęcenia części konsumentów do zakupu większych ilości towarów. Efektem będzie ustalenie się równowagi rynkowej przy niższym poziome produkcji i niższej cenie.
Jak rynek rozwiązuje problemy: co, jak i dla kogo wytwarzać ?
Jedną z niezwykłych cech systemu rynkowego jest to, że działa on bez niczyjej pomocy. Nie ma centrum gospodarczego, które ustalałoby co, jak i dla kogo a pomimo to pytania te nie pozostają bez odpowiedzi
Co wytwarzać
Ceny decydują o tym co chcielibyśmy oraz co możemy kupić mają wpływ na nasze decyzje czy kontynuować edukację, czy raczej podjąć pracę. Ceny pomagają określić kiedy i gdzie budować fabryki, które firmy osiągną sukces, a które odnotują plajtę
Kiedy klienci chcą kupić więcej towaru wtedy są gotowi zapłacić za nie wyższe ceny Wyższe ceny zachęcają producentów do wytwarzanie go w większych ilościach W miarę jak produkcja rośnie, trzeba zatrudniać dodatkowych pracowników a to powoduje że place wytwarzających te dobra ludzi rosną kiedy zapotrzebowanie maleje powstaje efekt odwrotny ceny spadają, producenci , którzy nie są w stanie osiągnąć zysku , zamykają fabryki , lub przestawiają się na produkcję innych wyrobów a produkcja spada do poziomu wystarczającego do zaspokojenia aktualnego zapotrzebowania System cen zachęca do zwiększania produkcji w sposób minimalizujący koszty a maksymalizujący zyski.
Jak wytwarzać
Weźmy taki to przykład. Jan Kowalski jest właścicielem firmy rozwożącej mleko Do pewnego czasu korzystał z pomocy 10-15 studentów, którzy rozwozili mleko ręcznymi wózkami przed zajęciami na uczelni. Pewnego dnia obliczył, że będzie go kosztować taniej, jeśli zatrudni jedną osobę z samochodem. Tak też uczynił, dzięki temu jego zysk wzrósł i jest bogatszy.
Dla kogo wytwarzać ?
Zawodowi sportowcy, biznesmeni czy słynne gwiazdy filmowe zarabiają wielokrotnie więcej niż listonosze , sekretarki czy dozorcy Drogie samochody będą dostępne tylko dla tej pierwszej grupy osób. Wysokie ceny wraz z wysokimi zarobki określają dla kogo produkowane są dane dobra, kto będzie ich potencjalnym nabywcą. System cen przy danych dochodach wyznacza więc kto będzie beneficjentem kto i w jakich ilościach może kupować poszczególne produkty
Posumowanie i synteza całości
1. W modelowej postaci alokacja czynników wytwórczych pomiędzy różne zastosowania może dokonywać się w oparciu o mechanizm rynkowy (czysty kapitalizm) lub system nakazowo-rozdzielczy (czysty system gospodarki centralnie planowanej) .
2. System rynkowy, to oparty o specjalizację rozmaitych czynności wytwórczych i handlowych system gospodarczy, w którym decyzje dotyczące tego, co i w jakich ilościach będzie produkowane, w jaki sposób, tzn. przy użyciu, jakich metod technicznych, oraz dla kogo czyli podział wytworzonych produktów pomiędzy poszczególne jednostki (tak zwane kardynalne pytania ekonomii) podejmowane są przez suwerenne podmioty gospodarcze, kierujące się własnym interesem i postępujące zgodnie z zasadami racjonalnego gospodarowania.
3. Podstawy gospodarki rynkowej to zespół zasad, praw i obowiązków. Oto najważniejsze z nich :
* prawo do kierowania się własnym interesem podczas podejmowania decyzji gospodarczych,
* prawo do posiadania kapitału i zakładania firm
* zasada swoboda kształtowania cen.
* zasada swoboda przepływu kapitału.
* zasada swoboda przepływu siły roboczej
* zasada swoboda obrotu środkami produkcji
* prywatna własność środków produkcji
* stabilne reguły gry
* odpowiedzialność za podejmowane wybory
* obowiązek przestrzegania reguł
Wykorzystana literatura
Acocella N. „Zasady polityki gospodarczej”; Wydawnictwo Naukowe PWN; Warszawa 2002
Begg D. i inni :Ekonomia. PWE 1993 t. 1 roz. 1 i 4
2. Beksiak J. ( red) i inni Ekonomia PWN 2000 roz.1 ,2 ,3
3. Bowden E ,Bowden J. Ekonomia. Nauka zdrowego rozsądku Fundacja Innowacje
4. Czarny B. i inni: Podstawy ekonomii. PWE 2002 rozdz. 3
5.Dębniewski S. i inni: Mikroekonomia ART.Olszytn 1997 rozdz. 3
6. Elementarne zagadnienia ekonomii ( red.R.Milewski ).PWN 1994 rozdz. 2
7. Encyklopedia Internetowa „Wiem ” Portal ONET
8. Encyklopedia Internetowa „Interia” Portal Wirtualna Polska
9. Encyklopedia Internetowa PWN Portal Wirtualna Polska
10. Frąckowiak W. Klucz zamiast wytrycha Tygodnik "Wprost", Nr 1205 (15 stycznia 2006)
11. Hamilton A. i inni Zrozumieć gospodarkę rynkową
12. Kamerschen D.i inni :Ekonomia . Fundacja Gospodarcza NSZZ ”Solidarność „ Gdańsk 1991 roz 10. Leksykon Buisnessu Portal ONET.
13. Leksykon Marketingu Portal ONET
14. Leksykon Buisnessu Portal G.W.
15. Matkowski Z.: Podstawy ekonomii. Mikroekonomia.WSZiP im. B.Jańskiego 1999 roz 2
16. NBPortal Ekonomia wokół nas Roz.2 System gospodarczy Polski
17Nasiłowski M. System rynkowy. Podstawy mikro-i makroekonomii. Key Text 2000 rozdz.3
18. Nojszewska E.: Podstawy ekonomii. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1995 r. 2 i 3
19. Nojszewska E.Szamrej Z. Mikroekonomia kurs podstawowy. Fundacja naukowa Taylora Zeszyt nr 12 SGH nr 12 Teoria zachowań rynkowych
20. Podstawy Ekonomii (red.. R.Milewski). PWN 1998
21. Próchnicki: Zrozumieć gospodarkę - Makroekonomia Zachodniopomorska Szkoła Biznesu Szczecin 1999 wyd. IV
22. Rekowski M. Wprowadzenie do mikroekonomii Polsoft- Akademia Poznań 1993 s..65-83
23. Samuelson P W Nordhaus Ekonomia PWE 1995 rozdz. 3 i 4
24. Sloman J. Podstawy ekonomii PWE 2001
25. Stanlake G.F Podstawy ekonomii Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1992
26. Wilczyński W. „Wrażliwość społeczna ”Tygodnik "Wprost", Nr 1113 (28 marca 2004)
27. Wisznewski Z. Mikroekonomia współczesna. Syntetyczne ujęcie Olympus 1994 rozdz.3
28.. Varian H.R. Mikroekonomia PWN 1999 rozdz. 1
29. Zieliński M.: Lenin w portfelu Tygodnik "Wprost", Nr 1213 (12 marca 2006
Dodać należy, że rynkowe transakcje kupna-sprzedaży obejmują wszelkie rzeczy lub usługi waluta, praca, dzieła sztuki, przewożenie pasażerów, akcje przedsiębiorstw, obligacje skarbu państwa itp.), które wystawione są na sprzedaż i są przedmiotem zainteresowania zabiegów ze strony nabywców
Wyodrębnione w ten czy inny sposób rodzaj rynku, możemy następnie, w miarę potrzeb, możemy agregować lub dezagregować. Agregacja polega na scalaniu mniejszych rynków w większe np. rynki lokale łączy się w regionalne. Dezagregacja polega na wyodrębnieniu rynków cząstkowych wchodzących w skład każdego z wyżej wymienionych rynków. Np. rynek dóbr i usług podzielić można na rynki branżowe, a te z kolei, na rynki poszczególnych dóbr (np. rynek złota, rynek węgla, rynek pszenicy itd.). W ramach rynku czynników wytwórczych możemy analizować rynek pracy, kapitału i ziemi, rynki finansowe (pieniężne kapitałowe walutowe, papierów wartościowych, kredytów).
Ponadto na rynku tym działają pośrednicy finansowi: banki, fundusze inwestycyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, biura maklerskie
Pod pojęciem płynności rozumiemy łatwość, z jaką mogą być one zamienione na gotówkę. Posiadana przez podmioty gospodarcza aktywa mają różny stopień płynności. Najwyższą charakteryzują się aktywa pieniężne (gotówka) Wysoką te, które mogą zostać szybko, przy stosunkowo małych kosztach zamienione na gotówkę. Należą do nich niektóre lokaty bankowe, oraz krótkoterminowe papiery wartościowe takie jak: bony skarbowe, weksle, czeki Najniższą płynność posiadają składniki majątku trwałego przedsiębiorstwa.
Specyficznym okresem jest overnight (przez noc), który rozpoczyna się od popołudnia danego dnia i trwa do rana dnia następnego.
WIBID i WIBOR są krótkoterminowymi stopami procentowymi krajowego rynku lokat międzybankowych , W Japonii jest nią TIBOR. Najpowszechniej stosowaną, a zarazem najstarszym indeksem krótkoterminowych stóp procentowych na światowych rynkach pieniężnych jest LIBOR (London Interbank Offer Bank) . jest to referencyjna stopa na londyńskim rynku lokat międzybankowych, który jest jednym z najważniejszych światowych centrów finansowych. Ustala się tam stopy nie tylko dla brytyjskiego funta, ale także dla ośmiu zagranicznych walut, w których miejscowe banki przyjmują depozytu .
Potwierdzeniem i gwarancją tego typu transakcji jest weksel bankowy oraz obciążenie hipoteki (w obrocie międzybankowym - skrypt dłużny
Na świecie funkcjonują również giełdy towarowe. Największe znajdują się w Chicago, Nowym Jorku, Londynie, Amsterdamie i Sydney. Na giełdach towarowych obraca się dokumentami własności towarów, a nie bezpośrednio towarami.
Rodowód papierów wartościowych sięga XVI w., odkąd w Europie zaczęli posługiwać się nimi kupcy. Bujny rozwój obligacji przypada dopiero na wiek XIX. Współcześnie odgrywają one wielką rolę na rynku kapitałowym na wszystkich kontynentach.
W Polsce funkcjonowanie giełdy i publicznego obrotu papierami wartościowymi reguluje ustawa z 22 marca 1991 prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych (Dz.U. nr 35 pozycja 155 z późn. zm.). W oparciu o tę ustawę mogą być tworzone giełdy papierów wartościowych w formie spółek akcyjnych. Warunkiem dopuszczenia papierów wartościowych do obrotu giełdowego jest uzyskanie zgody Komisji Papierów Wartościowych oraz złożenie ich w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych.
Przedmiotem operacji na tej giełdzie mogą być także różne środki płatnicze np.: waluty, dewizy oraz kruszce (złoto, srebro, platyna)Na świecie funkcjonują również giełdy towarowe. Największe znajdują się w Chicago, Nowym Jorku, Londynie, Amsterdamie i Sydney. Na giełdach towarowych obraca się dokumentami własności towarów, a nie bezpośrednio towarami.
Papiery te są rodzajem pożyczki dla państwa. Ich emisja (wypuszczenie, sprzedaż) często związana jest z koniecznością pokrycia deficytu budżetowego
Akcje mogą być emitowane w formie dokumentów imiennych lub na okaziciela. Akcje imienne powinny zawierać nazwisko i imię właściciela. Są rejestrowane w księdze akcji imiennych, którą spółka ma obowiązek prowadzić. Akcje na okaziciela nie wymagają składania pisemnych oświadczeń o przekazaniu praw na nabywcę.
Rozróżniamy akcje o wartości:
* nominalnej - podawanej na akcji i stanowiącej jednostkę kapitału akcyjnego; jest to wynik podziału kapitału spółki przez liczbę emitowanych akcji,
* emisyjnej - według której akcje oferowane są przez emitenta do nabycia; może mieć wartość nominalną lub ją przewyższać, ale również mieć wartość niższą od nominalnej,
* bieżącej (rynkowej) - odpowiadającej cenie, jaką w danym momencie można uzyskać za akcję.
Emisja akcji jest związana z zasadami tworzenia spółki akcyjnej. Jeden z warunków utworzenia spółki akcyjnej to wniesienie do jej kapitału zakładowego (akcyjnego) co najmniej 500 tys. zł. Warunkiem takiej spółki jest notarialne potwierdzenie objęcia pierwszych akcji o tej wartości przez założycieli oraz ewentualnie inne osoby. Dalsze emisje mogą wynikać z zamiaru podwyższenia kapitału zakładowego spółki.
Prawo dokonywania transakcji kupna-sprzedaży na giełdzie mają jedynie upoważnieni pośrednicy, zwani maklerami, lub brokerami (kursowi i wolni), samodzielni uczestnicy giełdy (np. dealerzy przedstawiciele banków, instytucji lokacyjnych), urzędnicy (osoby okresowo dopuszczone do obrotu giełdowego, zawierające transakcje w imieniu i na rachunek przedsiębiorstw, których są pracownikami) oraz “goście” (personel giełdy, pomocniczy personel biur maklerskich, obserwatorzy, dziennikarze).Organizację i zasady działania giełdy określa regulamin. W skład organów giełdowych wchodzą zazwyczaj: zarząd giełdy, komisja do spraw dopuszczeń, izba maklerów, sąd rozjemczy i honorowy oraz biuro rozliczenioweWięcej na ten temat...
Rodowód papierów wartościowych sięga XVI w., odkąd w Europie zaczęli posługiwać się nimi kupcy. Bujny rozwój obligacji przypada dopiero na wiek XIX. Współcześnie odgrywają one wielką rolę na rynku kapitałowym na wszystkich kontynentach.
Inwestowanie w jednostki indeksowe jest porównywalne z inwestowaniem w akcje. Można je polecić każdemu, nawet początkującemu inwestorowi pod warunkiem że będzie je wykorzystywać tylko do zarabiania na wzroście notowań (najpierw kupować, a później sprzedawać).
W przypadku jednostek indeksowych możliwe jest także zarabianie na zniżce kursu. Nie wymaga ono pożyczania żadnych instrumentów, tak jak to miało miejsce w przypadku krótkiej sprzedaży. Wystarczy zamienić kolejność zawierania transakcji. Nie mając jednostek na rachunku inwestycyjnym można złożyć zlecenie sprzedaży. Jeżeli zostanie ono zrealizowane, otworzymy tzw. pozycję krótką. Dokonamy w ten sposób inwestycji, która ma za zadanie przynieść zysk w wyniku spadku notowań danego instrumentu.
W przypadku zajmowania krótkiej pozycji na jednostkach indeksowych MiniWIG20 konieczny jest tzw. depozyt zabezpieczający, z którym spotkamy się także przy inwestycjach w instrumenty pochodne.
Odwrotnością pozycji krótkiej jest tzw. pozycja długa, która ma za zadanie przynosić zyski podczas zwyżki kursu.
Spekulacja to nie jedyna forma wykorzystywania instrumentów pochodnych. Doskonale sprawdzają się one w momencie, w którym inwestor chce zabezpieczyć posiadaną pozycję. Przykładem może być np. zakup po jednej akcji wchodzących w skład indeksu WIG20 (pozycja długa na akcjach) oraz jednoczesne zajęcie pozycji krótkiej w derywatach, dla których instrumentem bazowym jest indeks WIG20 (np. kontrakt terminowy czy opcja na WIG20). W ten sposób inwestor zabezpiecza, nazywane w żargonie giełdowym, obie nogi. Bilansuje ewentualne straty na akcjach/instrumentach pochodnych pozycją krótką/długą w instrumentach pochodnych/akcjach.
Z uwagi na bardziej skomplikowaną konstrukcję instrumentów pochodnych (niż akcji czy obligacji), wspomnianą dźwignię finansową oraz towarzyszące im duże ryzyko inwestycyjne derywaty nie są zalecane inwestorom rozpoczynającym swoją przygodę na rynku kapitałowym.
Żaden z tych warunków nie był spełniony w systemie nakazowo i komercyjno-rozdzielczym. Dlatego był to system nierynkowy, wykazujący wspomniane już ułomności. Rynek ograniczał się w nim głównie do czarnego lub równoległego rynku, który był społeczną odpowiedzią na owe słabości, wynikłe z wyeliminowania wolności gospodarczej.
Koniecznym warunkiem zaistnienia wolnego rynku są precyzyjnie określone prawa własności przede wszystkim w odniesieniu do środków produkcji oraz wytworzonych dóbr. Zwolennicy liberalnych koncepcji ekonomicznych twierdzą, że odpowiednie dookreślenie praw własności może zapewnić jedynie powszechna własność prywatna
Niewiele rynków jest w stanie sprostać tym wszystkim warunkom jednocześnie. Najbliżej sytuują się tu wszelkiego rodzaju giełdy, a w szczególności giełda papierów wartościowych, która charakteryzują się następującymi cechami:
* Jest tak wielu sprzedających oraz kupujących akcje i obligacje , że (z pewnymi wyjątkami) żadna osoba, ani też grupa osób, nie może kontrolować rynku jakiegokolwiek z będących przedmiotem obrotu papieru
* Poszczególne papiery wartościowe danej firmy są całkowicie zbywalne;
* Wszelkie transakcje dotyczące papierów wartościowych są ewidencjonowane, a informacje dotyczące cen i wolumenu obrotu są dostępne wszystkim zainteresowanym;
* Maklerzy i inwestorzy mogą sprzedawać lub kupować poszczególne papiery wartościowe na życzenie i bez żadnych ograniczeń.
Z punktu widzenie jednorodności przedmiotu wymiany najlepszym znanym przykładem konkurencji doskonałej jest obrót papierami wartościowymi. Jednak liczba maklerów jest ograniczona i na rynku usług maklerskich panuje konkurencja monopolistyczna. Maklerzy próbują tak uatrakcyjnić swoje usługi, aby przy następnych inwestycjach potencjalni klienci pomyśleli o nich, a nie o konkurencji.
Zauważmy, że najbardziej intensywna reklama dotyczy właśnie dóbr w zasadzie homogenicznych, które różnicowane są przez ich producentów (kosmetyki, proszki do prania, pasty do zębów, samochody, telewizory, soki). Jednak jeśli kampania reklamowa się powiedzie, firma uzyskuje szansę na zdobycie grona lojalnych klientów.
Adam Smith (ur. 1723 w Kirkcaldy, ochrzczony 16 czerwca 1723, zm. 17 lipca 1790 w Edynburgu) - szkocki myśliciel i ekonomista. Jedna z kluczowych postaci Oświecenia, autor Badań nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, dzieła, które było jedną z pierwszych prób usystematyzowania wiedzy na temat historii rozwoju przemysłu i handlu w Europie. Autor zaatakował w niej zasady merkantylizmu i postawił tezę określającą racjonalny egoizm gospodarczy i konkurencję jako główne sposoby osiągnięcia dobrobytu. Dokonania Smitha były podstawą do stworzenia ekonomii jako odrębnej dziedziny nauki. Jego prace są jednymi z najbardziej znanych i cenionych opracowań na temat gospodarki rynkowej, kapitalizmu i liberalizmu.
...człowiek (...) myśli tylko o swym własnym zarobku, a jednak w tym, jak i w wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu którego wcale nie zamierzał osiągnąć. Społeczeństwo zaś, które wcale w tym nie bierze udziału, nie zawsze na tym źle wychodzi. Mając na uwadze swój własny interes człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza służyć im rzeczywiście.
Kategoria równowagi rynkowej jest pojęciem ekonomii pozytywnej a nie normatywnej.. Oznacza to, że równowaga rynkowa sama w sobie niekoniecznie musi być stanem pożądanym społecznie. Przykładowo możliwa jest sytuacja, w której rynek żywności znajduje się w równowadze, podczas gdy sporej części społeczeństwa nie stać na to, aby nabyć wystarczającej ilości żywności, z powodu zbyt wysokiej ceny równowagi rynkowej.
Rynek kapitałowy
Rynek pieniężny
Rynek praw pochodnych
Rynek pracy
Rynek kapitału
rzeczowego
Rynek surowców naturalnych
Rynek dóbr i usług
Rynek czynników produkcji
Rynek realny
Rynek finansowy
RYNEK
Rynek bankowy
Rynek pozabankowy
Rynek pierwotny
Rynek wtórny
Rynek instytucjonalny
Rynek otwarty
Rynek kapitałowy
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
rynek, Ekonomia menedżerska
rynek, Ekonomia menedżerska
rynek, Ekonomia menedżerska
rynek, Ekonomia menedżerska
004 7. Zasady zachowanie rynkowego, ekonomia menedżerska
004 10. Rachunek efektywności inwestycji, ekonomia menedżerska
zagadnienie 12, ● STUDIA EKONOMICZNO-MENEDŻERSKIE (SGH i UW), prawo handlowe
Techniki negocjacji 10 zz 2, ● STUDIA EKONOMICZNO-MENEDŻERSKIE (SGH i UW), negocjacje
Analiza rownowagi czastkowej, Ekonomia menedżerska, Nojszewska
KRZYWA PHILLIPSA, ● STUDIA EKONOMICZNO-MENEDŻERSKIE (SGH i UW), ekonomia matematyczna
EKONOMIA MENEDŻERSKA wykłady Sylabus 1202 2013 r WSM
Potrzeby ludzkie i ich zaspokajanie, Ekonomia Menedzerska
zagadnienie 9, ● STUDIA EKONOMICZNO-MENEDŻERSKIE (SGH i UW), prawo handlowe
inf 3, ● STUDIA EKONOMICZNO-MENEDŻERSKIE (SGH i UW), prognozowanie i symulacje
TEST na egzamin z rozwiazaniami, ● STUDIA EKONOMICZNO-MENEDŻERSKIE (SGH i UW), prognozowanie i symul
Scalone, ● STUDIA EKONOMICZNO-MENEDŻERSKIE (SGH i UW), optymalizacja podatkowa
więcej podobnych podstron