VI PODMIOTY RYNKOWE

W wykładach z mikroekonomia omawialiśmy najważniejsze instytucje i kategorie gospodarki kapitalistycznej - towar, pieniądz, cenę, rynek. Dowiedzieliśmy się jak siły podaży i popytu określają ceny oraz kupowane i sprzedawane ilości.

Wiemy już, że interakcja między tym, do czego dążą nabywcy i tym, do czego dążą sprzedawcy, przy uwzględnieniu ograniczeń, z którymi mają do czynienia, określa cenę i ilość równowagi na każdym rynku. Tendencja rynków do osiąganie równowagi jest podstawą samoczynnego mechanizmu rozstrzygającego: co jak i dla kogo produkować. U jego podstaw leży racjonalne zachowanie ludzi, Dowiedzieliśmy się, że zarówno dostawcy jak i nabywcy dostosowują się do warunków rynkowych w sposób do pewnego stopnia przewidywalny. Gdy domy towarowe ogłaszają obniżkę cen, klienci będą tłoczyć się, aby wykorzystać nadarzającą się okazję. Im bardziej obniży się ceny, tym tłok będzie większy. Gdy ceny benzyny wzrosną, posiadacze samochodów będą jeździć na rzadsze i krótsze wycieczki. Jeśli cena pozostanie na wysokim poziomie przez dłuższy czas, zaczną kupować mniejsze, bardziej oszczędne samochody. Gdy państwo płaci rolnikom wysokie ceny produkują więcej żywności niż nam potrzeba, gdy narzuca zbyt wysokie podatki produkcja maleje

Zanim zajmiemy się problemem zasady podejmowania decyzji ekonomicznych parę słów przypomnienia o zjawisku rzadkości, które jest podstawą istnienia ekonomii jako nauki.

Problem rzadkości i wyboru

Wiemy już, że nasze potrzeby zawsze przekraczają możliwości ich zaspokojenia. Nigdy nie możemy mieć wszystkiego w ilościach, jakie pragniemy, a w dodatku pragniemy mieć coraz więcej i więcej. Ta rozbieżność miedzy tym co chcielibyśmy a tym co możemy mieć, to towarzysząca nam na każdym kroku naszemu życia rzadkości. Jest ona źródłem wszelkiej ekonomicznej aktywności człowieka

Rozbieżność miedzy tym, co możemy mieć, a co mieć chcemy towarzyszy nieustanny wybór. Niedostatek zmusza nas do rezygnacji z jednych dóbr na rzecz innych.

Wiemy już, że rynek istnieje, gdy występują tworzący strona popytową odbiorcy oraz stronę podażową dostawcy jakiegoś produktu. Wiemy równie, że w zależności od przedmiotu obrotu możemy mówić o rynku dóbr i usług lub czynników wytwórczych Wiemy też, że prawie każdy z nas występuje na obu rodzajach rynków jednocześnie czy to po stronie popytowej czy podażowej

Wybór nie jest ani dowolny, ani przypadkowy. Skłonność do działanie we własnym interesie powoduje, że nasz wybór jest, a przynamniej powinien być, dokonywany z myślą o poszukiwaniu rozwiązań najlepszych, to znaczy przynoszących wybierającemu w danych warunkach najwięcej uświadamianych sobie korzyści.

W sytuacji, w której mamy do czynienia z ograniczoną dostępnością czynników możemy albo maksymalizować, to, co chcemy mieć, co zamierzamy osiągnąć z posiadanych zasobów lub minimalizować nakłady, jakich trzeba użyć, by osiągnąć zamierzony cel. W ten sposób postępują podmioty po obu stronach rynku zarówno sprzedający jak i kupujący.

Na rynku dóbr i usług konsumpcyjnych pojedynczy konsumenci lub grupy konsumenckie dokonują wyborów przynoszących im maksymalne korzyści z wydawanych na zakupu dóbr konsumpcyjnych środków pieniężnych. Korzyści te to satysfakcja, jaką przynosi im użytkowanie lub samo posiadanie dóbr konsumpcyjnych Jej synonimem w języku ekonomicznym jest użyteczność. Z drugiej strony sprzedawcy (przedsiębiorstwa) próbują osiągnąć maksymalne korzyści ze stojących do ich dyspozycji czynników. Korzyści te, zwane zyskami, służą zaspokojeniu potrzeb bieżących lub przyszłych potrzeb konsumpcyjnych właścicieli firm.

Na rynku zasobów, nabywcy czynników produkcji (przedsiębiorstwa) próbują maksymalizować zyski, minimalizując koszt użycia czynników produkcji, potrzebnych do osiągnięcia danej wielkości produkcji lub maksymalizują efekt, jaki można uzyskać z posiadanych zasobów. Z drugiej strony sprzedawcy czynników produkcji (a dokładniej usług świadczonych właściciele zasobów) dążą do maksymalizacji korzyści (a dokładniej dochodów) otrzymywanych w zamian za świadczone usługi czynników

W ekonomii zakłada się, że zachowanie na rynku wynika z zachowań indywidualnych (a nie z zachowań grupowych).Tak, więc, by zrozumieć siły popytu i podaży, musimy przede wszystkim zrozumieć zachowania indywidualnych jednostek po stronie kupujących (konsument) i sprzedających (producent).

W teorii ekonomii interesuje nas przede wszystkim to, o czym może decydować poszczególny uczestnik życia gospodarczego, a więc to, jaki może mięć wpływ na swój los i na swoje otoczenie, w tym także na innych uczestników. Interesuje nas więc jego podmiotowość. Zacznijmy jednak od tego, że podmioty rynkowe działają w różnych sektorach gospodarki , zobaczy zatem co kryje się pod tym pojęciem

Sektory gospodarki narodowej

Poprawna definicja sektora, w którym działa podmiot jest trudna do określenia, jako że jest to pojęcie wieloznaczne. Najczęściej stosowany podział to : sektor rynkowy/komercyjny i nierynkowy/publiczny

Istnieją dwie główne drogi, jakimi dobra mogą przechodzić od tych, którzy je wytwarzaj do tych, którzy je użytkuj.

Po pierwsze, dobra mogą być sprzedawane przez producentów i kupowane przez nabywców na rynku. Jeśli tak to się odbywa, to ich producenci muszy pokryć koszty, które ponieśli, z przychodów otrzymanych ze sprzedaży produktu. Produkcję taką nazywamy produkcją rynkową a działalność taka należy do sektora rynkowego.

Po drugie, produkt może być "rozdawany". W tym przypadku koszty produkcji muszy być pokryte ze środków innych, niż przychody ze sprzedaży. Ten rodzaj produkcji nazywamy produkcją nierynkową, a sferę działalności- sektorem nierynkowym.

Rozróżnienie sektora rynkowego i nierynkowego ma charakter ekonomiczny: zależy od tego, czy koszty wytwarzania dóbr są pokryte czy nie, przez przychody pochodzące ze sprzedaży tych dóbr kon­sumentem.

Wytwarzane dobra znajdują więc albo w sektorze nierynkowym, gdy koszty produkcji są w całości pokrywane przez państwo, albo w rynkowym (komercyjnym), gdy państwo w ogóle nie pokrywa kosztów produkcji.

W pewnych przypadkach produkcja należy częściowo do obu sektorów. Jeśli np. 10% kosztów jest pokrywane przez konsumentów, a 90 % przez rząd, wtedy 10% produkcji to sektor rynkowy, a 90% - nierynkowy.

W pewnych krajach np. usługi medyczne i szpitalne należy do sektora rynkowego - są one sprzedawane konsumentom po cenie, która musi pokryć koszty wyt­worzenia. W innych krajach, np. w W.. Brytanii, produkcja tych usług jest w sektorze nierynkowym; są one dostarczane za niewielki opłatą, bądź bezpłatnie, a koszty ich wytworzenia są pokrywane przez rząd.

Z drugiej strony pewna część tego produktu jest wytwarzana przez przedsiębiorstwa prywatne, pozostała część jest wytwarzana w instytucjach państwowych organizacjach gospodarczych będących własnością kolektywną, czyli komunalnych np. spółkach z udziałem skarbu państwa. Mając to na uwadze użyteczny jest podział na sektor prywatny i publiczny.

W wykładzie tym będziemy zajmować się podmiotami działającymi w sektorze rynkowym, sektorem publicznym zajmiemy się bliżej w dalszych wykładach z mikro ekonomii i powrócimy do tej tematyki w wykładach z makroekonomii

Sektor rynkowy (komercyjny)

Sektor prywatny obejmuje wszystkie ekonomiczne transakcje podejmowane dobrowolnie przez poszczególne osoby indywidualnie lub w stowarzyszeniu z innymi ludźmi Ten złożony z ogromnej ilości podmiotów sektor, z którego większość z nas czerpie istotną część swych dochodów, jest konsekwencją istnienia i celowego działalności wyodrębnionych jednostek, które definiujemy jako podmioty gospodarcze

Podmioty rynkowe

W większości państw życie gospodarcze jest corocznie określane trylionami decyzji milionów osób działających na własną rękę, lub jako członków organizacji społecznych i gospodarczych.

Mianem podmiotu gospodarczego, (czy też podmiotu gospodarującego) możemy określić każdego aktywnego uczestnika procesu gospodarowania, który może sam, według swoich preferencji i na własny rachunek, dokonywać wyboru okreś­lonego działania i działanie to realizować W ten sposób ma on określony wpływ na swój los i na innych uczestników. Jest to zatem osoba fizyczna zorganizowana grupa osób fizycznych lub osoba prawna prowadząca w zorganizowany sposób działalność gospodarczą, polegającą na produkcji dóbr względnie świadczeniu usług. Pomioty mogą być pojedyncze (firma jednoosobowa, jednoosobowe gospodarstwo domowe) lub zbiorowe (spółka, firma rodzina, szkoła, internat, zakon)

Wspólną cechą wszystkich podmiotów gospodarczych jest posiadanie podmiotowości prawnej, związanej z przypisaniem im własności i odpowiedzialności oraz konieczności ponoszenie ryzyka związanego ze skutkami jego działania

Podmiotowość

W teorii wyboru interesuje nas przede wszystkim to, o czym może decydować poszczególny uczestnik życia gospodarczego, a więc to, jaki może mięć wpływ na swój los i na swoje otoczenie, w tym także na innych uczestników. Interesuje nas jego podmiotowość. Jest to jeden z głównych celów i tematów badawczych ekonomii. O podmiotowości decyduje stopień wolności gospodarczej w danym społeczeństwie.

Swoboda działalności

Podmioty gospodarcze mogą mieć różną swobodnie działanie, czyli różny może być stopień wolności gospodarczej. Im większa swoboda, w tym wyższym stopniu dany uczestnik jest podmiotem życia gospodarczego.

Zauważmy, że bywają uczestnicy, których podmiotowość jest bliska zeru: na przykład niewolnicy z czasów antycznych, więźniowie hitlerowskich obozów koncentracyjnych czy sowieckich łagrów, dawni chłopi pańsz­czyźniani, ale też na przykład polscy rolnicy w czasach stalinowskich. Niski stopień podmiotowości wykazują nie zorganizowani w związki zawodowe pracownicy najemni, którzy są pozbawieni praw lub nie umieją z nich korzystać.

Wyróżniając rodzaje uczestników życia gospodarczego, bierzemy, pod uwagę stopień ich podmiotowości oraz stosujemy inne kryteria, a przede wszyst­kim ich funkcję w podziale pracy, ich sferę podejmowania decyzji, (o czym decydują, na kogo mogą oddziaływać). Na tej podstawie wydzielamy kilka wiel­kich grup podmiotów, które można dalej dzielić na bardziej szczegółowe katego­rie zwane podmiotami rynkowymi (market subjects).

Rodzaje podmiotów rynkowych

Podmiotami rynkowymi są osoby fizyczne i zorganizowana grupa osób fizycznych lub osoba prawna, występujące w roli sprzedawców lub (i) nabywców, a więc reprezentujące podaż lub (i) popyt, które podejmują samodzielne decyzje, kierując się własnym interesem i związanym z tym ryzykiem. Zobaczmy czym równi się osoba fizyczna od prawnej

Osoba fizyczna

Jest to prawne określenie człowieka w prawie cywilnym, od chwili urodzenia do chwili śmierci, w odróżnieniu od osób prawnych . Bycie osobą fizyczną pociąga za sobą zawsze posiadanie zdolności prawnej ,czyli możliwość bycia podmiotem stosunków prawnych (praw i zobowiązań).

Zdolność prawna

Zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków prawnych. Podmiotem prawa jest ten kto może posiadać uprawnienia (prawa) lub obowiązki, a więc ma zdolność prawna. Zdolność prawna jest atrybutem podmiotów prawa :

* osób fizycznych, którym służy od urodzenia (art. 8 Kodeksu cywilnego);

* jednostek organizacyjnych, którym ustawa przyznaje tę zdolność (art. 33¹ Kodeksu cywilnego), w tym osób prawnych o czym piszemy niżej .

Zdolność prawna jest na gruncie polskiego prawa niestopniowalna. Można ją mieć lub nie. Zakres, w jakim można z niej korzystać, definiuje osobny atrybut podmiotu prawa, jego zdolność do czynności prawnych .

Zdolność do czynności prawnych

To w prawie cywilnym zdolność do dokonywania we własnym imieniu czynności prawnych, czyli do przyjmowania i składania oświadczeń woli mających na celu wywołanie powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Innymi słowy, jest to zdolność do samodzielnego kształtowania swojej sytuacji prawnej (nabywania praw i zaciągania zobowiązań).

Zdolność do czynności prawnych, która jest szczegółowo uregulowana przez przepisy części ogólnej Kodeksu cywilnego. Może być ona pełna , ograniczona, można jej również nie mieć w ogóle.

Inaczej niż w przypadku zdolności prawej, którą ma każda osoba fizyczna) pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby fizyczne pełnoletnie oraz wszystkie osoby prawne.

Osoba fizyczna pełną zdolność do czynności prawnych nabywa po osiągnięciu pełnoletniości, ograniczoną zdolność do czynności prawnych od chwili ukończenia lat 13.

Osoba i osobowość prawna

Osoba prawna to jeden z rodzajów podmiotów prawa cywilnego. Zazwyczaj definiuje się ją jako trwałe zespolenie ludzi i środków materialnych w celu realizacji określonych zadań, wyodrębnione w postaci jednostki organizacyjnej wyposażonej przez prawo (przepisy prawa cywilnego) w osobowość prawna .

Osoba prawna jest tworem abstrakcyjnym - nie istnieje namacalnie. W związku z tym w nauce prawa istnieje kilka teorii wyjaśniających istotę osoby prawnej.

Osoby prawnej nie należy mylić z przedsiębiorcą i z zakładem pracy lub pracodawca. Zakresy tych pojęć się krzyżują - można być przedsiębiorcą, pracodawcą lub zakładem pracy nie będąc osobą prawną i odwrotnie.

Osobowość prawna

Jest to pojęcie określające zdolność osób prawnych do bycia podmiotem praw i obowiązków i oraz do dokonywania we własnym imieniu czynności prawnych. Jest immanentnie związane z powstaniem osoby prawnej, gdyż bez osobowości prawnej osoba prawna przestaje istnieć.

Zgodnie z treścią art. 37 Kodeksu cywilnego jednostka organizacyjna otrzymuje pełnię podmiotowości prawnej, w szczególności nabywa zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych (atrybuty przysługujące osobom fizycznym z racji samego istnienia) po wpisaniu do Krajowego Rejestru Sądowego

Powstanie, ustrój i istnienie osób prawnych określają właściwe przepisy, tak więc osobami prawnymi są tylko takie jednostki organizacyjne, którym prawo wprost nadaje ten status. Nie wolno więc tworzyć nowych rodzajów osób prawnych nie przewidzianych przez prawo. Prawo również określa organy osoby prawnej, za pomocą których osoba ta działa. Niekiedy dopuszczalna jest w tym zakresie pewna swoboda - wtedy trzeba określić sposób działania organów osoby prawnej w jej statucie (bądź umowie - akcie założycielskim).

Rodzaje osób prawnych

Wśród osób prawnych nauka prawa (nie samo prawo!) rozróżnia dwa rodzaje:

* Korporacje - związki osób - zbiorowości osób fizycznych mających kompetencje do dysponowania majątkiem korporacji i rozwijania jej działalności.

* Fundacje - masy majątkowe - oparte na majątku, który miał być przeznaczony na dany cel (określony w akcie fundacyjnym).

Klasyfikacja pomiotów gospodarczych

Pod pojęciem podmiotu rynkowego kryje się określona forma organizacji:

* osoba fizyczna,

* zorganizowana grupa osób fizycznych lub osoba prawna, występujące w roli sprzedawców lub (i) nabywców, a więc reprezentujące podaż lub (i) popyt, która podejmuje samodzielne decyzje, kierując się własnym interesem i związanym z tym ryzykiem.

Po tych wstępnych wyjaśnieniach możemy przejść do klasyfikacji podmiotów rynkowych Oto najważniejsze z nich :

* gospodarstwa domowe (konsumenci);

* przedsiębiorstwa produkcyjne (przemysłowe przedsiębiorstwa produkcyjne, rolne, budowlane, wydobywcze itp.);

* przedsiębiorstwa usługowe (handlowe, transportowe, ubezpieczeniowe, turystyczne, banki, itp.),

* fundacje

* korporacje

* instytucje państwowe:

- centralne

- samorządy lokalne.

Pomioty mogą być pojedyncze :

- firma jednoosobowa,

- jednoosobowe gospodarstwo domowe)

Pomioty mogą być również zbiorowe :

- wieloosobowe gospodarstwo domowe

- spółka,

- firma rodzina,

- instytucja państwowa

- szkoła,

- internat, zakon

Najstarszym pomiotem rynkowy jest gospodarstwo domowe dlatego od niego zaczynamy nasz opis

Gospodarstwa domowe

Gospodarstwo domowe należy do najstarszych, powszechnych i dotychczas, naj­trwalszych podmiotów gospodarczych. Jest kategorią ekonomiczną, którego cechą wyróżniająca jest posiadanie oraz zarządzanie wspólnym majątkiem oraz wspólnym budżetem w celu zaspokajania potrzeb jego członków.

Po pojęciem tym kryje się zatem jedna osoba lub ich zespół, razem zamieszkujących i utrzymujących się, wspólnie podejmujących decyzje finansowe dotyczące sposobu zarobkowania i wydawania zarobionych pieniędzy. W ogromnej większości osoby te połączone są więzami biologicznymi i stanowią rodziny.

Z punktu widzenia teorii ekonomii można pominąć fakt, czy decyzje podejmowane są wspólnie, indywidualnie, czy też pod dyktando głowy rodziny. Nauka ekonomii przypisuje gospodarstwom domowym szereg cech oto najważniejsze z nich:

* Po pierwsze przyjmuje się ,że mają one zdolność do podejmowania określonych decyzji (w tym decyzji ekonomicznych),

Po trzecie przyjmuje się ,że gospodarstwa domowe mają swoje preferencje w pewnych granicach potrafią określić swoje dążenie i są zdolne do uporządkowania tych dążeń nadając im hierarchiczny układ.

* Po drugie , zakładamy, że każde gospodarstwo domowe podej­muje logiczne, spójne decyzje tak jakby było pojedynczy jednostką. Pominiemy, więc w naszych rozważaniach sposób podejmowania decyzji przez gospodarstwo domowe. Może to być dyktatura ojcowska lub demokratyczne głosowanie - nie ma to znaczenia. Konflikty wewnątrz rodzin, moralne i prawne problemy dotyczące kontroli rod­zicielskiej, te problemy są przez ekonomię pomijane pozostawiamy je naukom społecznym..

* Po trzecie, zakładamy, że każde gospodarstwo domowe dąży do maksymalnego zadowolenia. Próbuje to robić w ramach dostępnych mu ograniczonych środków. Dokonując wyborów kieruje się zasadą maksymalizacji swojej użyteczności (zadowolenia).

* Po czwarte, zakładamy, że gospodarstwa domowe są zasadniczymi właścicielami wszystkich czynników wytwórczych. To gospodarstwa domowe dostarczaj przedsiębiorstwom dóbr kapitałowych oraz pieniędzy potrzebnych do zakupu usług czynników wytwórczych. W zamian za to otrzymują jako swoje dochody część zysków wypracowanych w będących ich własnością przedsiębiorstwach.

Jeśli wszystkie lub prawie wszystkie gospodarstwa domowe postępuje według podobnych zasad, to znaczy, że ich zachowanie cechują pewne prawidłowości. Wiedza o nich pozwala przewidzieć ich zachowanie rynkowe.

Gospodarstwo domowe a konsument

Gospodarstwo domowe to samodzielna jednostka gospodarcza składająca się z jednej lub więcej osób najczęściej połączonych więzami biologicznym, razem zamieszkujących i wspólnie się utrzymujących ze wynajmu usług będących ich własnością czynników produkcji oraz kupujących wytworzone przez firmy produkty. W ten sposób stają się one ich ostatecznym użytkownikiem, czyli konsumentem.

Konsumentem jest oczywiście każdy człowiek. Jest to osoba, która decyduje o tym, co będzie konsumować, o swoim menu w restauracji, o wyposażeniu swego domu itd. Konsumentami są także zakonnicy, pensjonariusze internat, Ich podmiotowość jest jednak znacznie ograniczona w porównaniu z samodzielnym uczestnikiem rynku.

Z definicji wynika, że pojęcie „gospodarstwo domowe" jest szersze niż pojęcie „konsument". Nie tylko, dlatego, że gospodarstwo domowe może obe­jmować więcej niż jednego konsumenta, ale przede wszystkim, dlatego, że jest ono traktowane nie tylko jako odbiorca dóbr i usług wytworzonych przez gospodarkę, lecz również jako aktywny uczestnik procesów gospodarczych.

Funkcje gospodarstw domowych

W ramach gospodarstw domowych realizowane są następujące funkcje ekonomiczne i społeczne :

* ekonomiczne:

- produkcyjna (wytwarzanie dóbr i usług)

- konsumpcyjna (wydatkowanie dochodów oraz spożycie dóbr i usług, zaspokajające potrzeby członków gospodarstwa domowego)

* społeczne:

- oświatowa

- ochrony zdrowia

- wychowawcza

- reprodukcyjna

Funkcje ekonomiczne

Każde gospodarstwo dąży do stworzenia sobie warunków umożliwiających jak najlepsze zaspokojenie swoich potrzeb. Z jednej strony decyduje o sposobie wykorzystania posiadanych czynników i uzyskiwaniu z nich swych dochodów (z pracy, kapitału, pożyczek itp.), z drugiej o rodzaju i zakresie swej konsumpcji oraz poziomie oszczędności rodzinnych. W związku z tym realizuje ono dwie ekonomiczne funkcje: produkcyjno-zaopatrzeniową i konsumpcyjna. Celem głównym działalności gospodarstw domowych jest zaspokajanie wspólnych oraz indywidualnych potrzeb członków gospodarstwa domowego, dlatego zajmiemy się przede wszystkim funkcjami ekonomicznymi

Funkcja konsumpcyjna

Głównym jego celem gospodarstwa domowego jest zaspokajanie potrzeb swoich członków. Osiąga się to poprzez konsumpcję wytwarzanych w gospodarce dóbr i usług. Z tego względu mówi się o funkcji konsumpcyjnej gospodarstw domowych. Polega ona na wydatkowanie dochodów oraz spożywaniu zaspokajające potrzeby członków gospodarstw domowych, dóbr i usług, które są wytwarzane są w przedsiębiorstwach. W ramach tej funkcji wyróżnić można dwa rodzaje zadań:

- zadania sprzyjające rozwojowi fizycznemu członków gospodarstw tj. prawidłowe wyżywienie, warunki mieszkaniowe, wypoczynek oraz opieka socjalna,

- zadania sprzyjające rozwojowi intelektualnemu członków gospodarstw domowych tj. prawidłowy proces wychowania, edukacji i podnoszenia kwalifikacji, czyli kształtowanie systemu wartości i rozwoju osobowości członków gospodarstwa domowego.

Aby uczestniczyć w procesach konsumpcji gospodarstwa domowe muszą również brać udział w procesach produkcji.

Funkcja produkcyjno- zaopatrzeniowa

Funkcja produkcyjna polega na uczestniczeniu w wytwarzaniu i dostarczaniu gospodarstwom domowym potrzebnych im do życia dóbr i usług.

W ramach tej funkcji można wyodrębnić trzy rodzaje działalności:

- produkowanie dóbr i usług np. budowanie domu,

- nabywanie na rynku głównych dóbr konsumpcyjnych oraz przedmiotów wymagających przetworzenia i przygotowania do spożycia,

- pozyskiwanie dóbr konsumpcyjnych w inny sposób niż ich wytworzenie lub nabywanie, np.. poprzez system świadczeń i ubezpieczeń społecznych np. usługi medyczne, darowizna.

W dzisiejszych czasach większość potrzebnych gospodarstwu domowemu dóbr jest wytwarzana poza domem w przedsiębiorstwach produkcyjnych i sprzedawana na rynku. Aby je posiadać i użytkować gospodarstwa domowe muszą je przedtem kupić na rynku. Aby dokonać zakupu muszą dysponować środkami finansowymi, a tych dostarczają im dochody otrzymywane z wynajmu będących ich własnością czynników produkcji,

Funkcja produkcyjna w większości realizowana jest w przedsiębiorstwach, gdzie gospodarstwa domowe zdobywają dochody, poprzedza zatem funkcją konsumpcyjną.

O wielkości dostarczanych czynników produkcji decyduje, więc między innymi poziom konsumpcji, jakim zadowala się gospodarstwo domowe. Im wyższe potrzeby konsumpcyjne, tym więcej pracy, kapitału, ziemi skłonna są one oferować firmom. Dokonując tego typu rozstrzygnięć, jednostka podejmuje decyzje, w kilku kwestiach:

* Jak i gdzie zdobywać środki do życia>

- Jakiej działalności się oddać?

- Ile czasu poświęcić na pracę zarobkową, a ile czasu zostawić dla siebie?

* Jaką wielkość z otrzymanego dochodu przeznaczyć na bieżącą konsumpcję, a jaką zaoszczędzić?

* Jak rozdysponować dochody przeznaczone na konsumpcję?

Jak gospodarstwa domowe uzyskują dochody?

Cechą charakterystyczną gospodarstw domowych jest to, iż na mocy prawa własności to one dysponują wszystkimi czyn­nikami produkcji w sektorze prywatnym.. Teza ta mo­że czasem budzić pewne wątpliwości. Można np. spotkać się ze stwierdzeniem, że część kapitału nie należy do akcjonariuszy, lecz jest własnością firm. Zdarza się też, że inne firmy formalnie posiadają, część akcji danej korporacji a zatem są jej częściowym właścicielem Trzeba jednak zawsze pamiętać, iż firmy są bądź własnością indywidualną, należą do jednostki bądź grupy indywidualnych właścicieli np. akcjonariuszy;. Niezależnie, zatem od tego, jakie są, powiązania pomiędzy samymi firmami, to ich akcje w ostateczności zawsze należą do akcjonariuszy, tj. jednostek tworzących gospodarstwa domowe. Nie ma firm, które należałyby same do siebie; od strony prawnej ich właścicielami są zawsze gospodarstwa domowe) Oczywisty jest fakt, że "właścicielem" pracy są te jednostki, które ją sprzedają, otrzymując w zamian wynagrodzenie, czyli dochód

Dochód z wynajmu pracy

Wynajmowanie czynników produkcji firmom przybiera różne formy. Niektórzy członkowie gospodarstw domowych są pracownikami: jedni najemnymi w przedsiębiorstwach, inni pracują na swoim. Każdy z nich sam decyduje o tym, czy podjąć pracę, czy pójść na zasiłek”, gdzie i jak pracować. A więc wybierają oni miedzy różnymi proporcjami podziału swego życia na czas pracy i czas wolny oraz między różnymi sposobami wykorzystania swojej zdolności do pracy.

Wynajmowania czynnika pracy polega na podejmowaniu przez jednostki pracy zarobkowej w firmie w charakterze najemnego pracownika. Członkowie gospodarstwa domowego sprzedają na rynku pracy swoje usługi, traktowane przez przedsiębiorstwa jako ich osobowe czynniki produkcji i w za­mian za świadczone usługi, odpowiednio do posiadanych kwalifikacji i zajmo­wanego stanowiska, otrzymują określone dochody. Rekompensata za pracę jest płaca.

Dochód z własności innych czynników

Gospodarstwo może mieć również inne źródło utrzymania Oprócz dochodów z pracy może otrzymywać dochody z wynajmu innych będących jego własnością czynników wytwórczych

Może otrzymywać czynsz z tytułu dzierżawy kapitału rzeczowego, jako właściciel ziemi może otrzymywać rentę gruntową, jako właściciel kapitału pieniężnego może otrzymywać dochód zwany procentem, czy wreszcie jako właściciel firmy otrzymuje przynoszony przez firmę zysk I tym razem zakładamy, że gospodarstwa domowe podejmując decyzje o tym, ile i komu wyjąć, kierują się zasadą maksymalizacji swojej korzyści

Ziemia należy do gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Gospodarstwa domowe mogą ją uprawiać same, bądź udostępniać je w zamian za rentę, która jest ich dochodem.

Właściciel kapitału może sam z niego korzystać lub oddać go w użytkowanie, czyli wynająć firmom w zamian za ustalone wynagrodzenie. Jednostka wynajmując czynniki produkcji, czyni to zawsze z myślą o dochodach, które uzyska w zamian i które następnie przeznaczy na konsum­pcję.

Kowalski może użytkować będący jego własnością kapitał pieniężny i rzeczowy jak: teren, lokal, czy maszynę we własnej firmie, albo wydzierżawić je innym podmiotom za ustalone wynagrodzenie z tytułu użytkowanie jego własności.

W indywidualnej firmie właściciel bardzo często jest dostarczycielem wszystkich trzech czynników produkcji: ziemi, pracy i kapitału. Małe cukiernie prowadzone są najczęściej w pomieszczeniach osób będących właścicielami nie tylko lokalu, ale także maszyn i urządzeń. Właściciel na równi z innymi pracownikami poświęca swój czas na organizację i realizację procesu produkcyjnego.

Jeśli Kowalski prowadzi własna firmę, we własnym domu, to automatycznie sam sobie wynajmuje lokal. Jego firma w tej czy innej postaci wypłaca mu, jako właścicielowi, należność za wynajmowany lokum. De facto Kowalski sam sobie wypłaca czynsz, a raczej coś, co jest jego ekwiwalentem Podobnie jest w przypadku kapitału pieniężnego. Gdy firma Kowalskiego korzysta z jego pieniędzy, to Kowalski wypłaca sobie wynagrodzenie stanowiące ekwiwalent możliwych do uzyskania odsetek. Jeśli Kowalski pracuje w swojej firmie, to wypłaca sobie ekwiwalent wynagrodzenia menadżera. W takich sytuacjach Kowalski otrzymuje jednocześnie trzy rodzaje dochodu: płacę, czynsz i procent.

Wszystkie te dochody Kowalski wypłaca sobie z zarobionego przez firmę zysku. Jeśli jest on równy łącznemu wynagrodzeniu, jakie Kowalski by otrzymał, gdyby będące jego własnością czynniki wynajął, to jest to tak zwany zysk normalny. Natomiast, gdy zyski firm są wyższe od wyznaczonych przez rynek płac procentów i czynszów, to właściciel firmy dostaje premię zwaną zyskiem nadzwyczajnym. Za co ta premia?, Za to, że podejmuje ryzyko pracy na swoim. Za to, że się bardzo stara i pracuje dłużej niż inni. Za to, że ma lepszą od innych głowę do interesów Za to, że ma lepsze znajomości w sferach rządowych i władzach lokalnych. Za to, że udało mu się samemu przeniknąć do władz lub przynajmniej wydelegować zaufanych mu ludzi np. członków rodziny. Przykłady można by mnożyć w nieskończoność

Ale uwaga, gdy firma nie przynosi zysku, Kowalski nie ma dochodów, a nawet może stracić to, co do niej włożył.

Budżet gospodarstwa domowego

Budżety domowe są zestawieniem przychodów i rozchodów dokonywanym przez członków gospodarstwa domowego.

Najważniejszą pozycją przychodów są dochody. Stanowią one przypływ do gospodarstwa domowego nowych wartości materialnych, np. dochód z pracy najemnej (pensja), użytkowania indywidualnego gospodarstwa rolnego, pracy na własny rachunek, emerytury lub renty, wynajmu mieszkań. Inne przychody to pieniądze ze sprzedaży majątku lub zaciągniętych pożyczek.

W rozchodach występują wydatki przeznaczane na czynsz, energię, gaz, odnowienie zużytych zasobów domowych (np. żywności, ubrań, mebli) oraz inne - związane z kształceniem dzieci, leczeniem. Część pieniędzy jest odkładana na przyszłe wydatki w formie oszczędności złożonych w banku Prowadząc budżet domowy, należy porównywać wysokość dochodów i rozchodów. Ważne jest utrzymywanie przewagi wartości dochodów nad wartością rozchodów oraz systematyczne i szczegółowe notowanie wszystkich dochodów i rozchodów z podaniem ich rodzaju i wysokości oraz ilości artykułów i usług nabytych, otrzymanych lub oddanych.

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Sowa-dydaktyk >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Na podstawie zebranych zapisów można dokonać oceny racjonalności wydatków. Wspólnie z innymi członkami gospodarstwa domowego można podjąć decyzje, na czym zaoszczędzić, z których towarów i usług w określonym czasie zrezygnować, co jest niezbędne.

Podobnie można dokonać oceny wielkości przychodów przemyśleć działania mające na celu zwiększenie dochodów, np. przez podjęcie dodatkowej pracy, rozpoczęcie działalności gospodarczej.

Na konstrukcję budżetu domowego składają się dwie zmienne: dochody i wydatki. Przewaga wydatków nad dochodami oznacza deficyt budżetowy. Każdy rozsądny gospodarz stara się nie dopuścić do jego powstania. Zastanawia się, co zrobić - ograniczyć wydatki, a może pomyśleć o nowych źródłach dochodów. Ważne jest takie zarządzanie domową kasą, aby powstała nadwyżka w bilansie, określana jako oszczędności rodzinne.

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Sowa-dydaktyk >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Ile wydać a ile zaoszczędzić?

Zrobione dochody w olbrzymiej większości są wydawane na bieżącą konsumpcję, tzn.. na zakup żywności, opłacenie mieszkania i kosztów jego eksploatacji, kup­no odzieży i obuwia, opłacenie usług zdrowotnych, kulturalnych, wypoczyn­kowych, na zakup używek i od czasu do czasu na zakup dóbr konsumpcyjnych trwałego użytkowania (meble, pralka, lodówka, telewizor, wideo, samochód itp..).

Jednak pewna część bieżących dochodów rodziny jest z różnych względów oszczędzana np. w ce­lu dokonania poważniejszych zakupów w przyszłości (np., domu, samochodu), zabezpieczenia się przed trudnymi do przewidzenia wydatkami (choroba, śmierć), przekazania w spadku dzieciom itp.

Oszczędności i inwestycje

Oszczędności czynione są również po to, aby rosły stojące do dyspozycji gospodarstw domowych zasoby czynników produkcji. Mogą one przybrać formę np.. na zakup maszyn dla swojej firmy. Zaoszczędzone dochody mogą być również skierowane na zakup przynoszących dochód papierów warto­ściowych czy to formie przynoszących najczęściej stały dochód obligacji państwowych, czy też w formie akcji spółek przynoszących zmienną w czasie dywidendę, która jest formą udziału akcjonariuszy w zyskach spółki akcyjnej.

Jest to inwestowania w aktywa. Ludzie robią je z myślą o wzroście dochodów, jakie przyniosą im powiększone wskutek inwestycji zasoby czynników pro­dukcji. Inwestowania w aktywa to decyzja o szerszym horyzoncie czasowym (międzyokresowa), sprowadza się ona, bowiem do wyboru, ile z osiąganych dochodów przeznaczyć na bieżącą konsumpcję, a ile na przyszłą.

Ta przyszła konsumpcja finansowana będzie z dochodów osiąganych z wynajmu zasobów nabytych za poczynione oszczędności. Dzięki takiemu rachunkowi po­ziom konsumpcji liczony w długim okresie jest większy od tego, jaki miałby miejsce, gdyby nie poczyniono inwestycji kosztem bieżącej konsumpcji

Poprzez stosowny międzyokresowy wybór pomiędzy oszczędnościami (inwestycjami) a konsumpcją do­konywana jest maksymalizacja konsumpcji dóbr i usług w długim okresie.

Na co wydawać zarobione dochody?

Gospodarstwa domowe mają różne potrzeby począwszy od podstawowych, biologicznych do wyższych - psychicz­nych, społecznych, kulturalnych itp. Ich zaspokojenie odbywa się poprzez konsumpcję dóbr i usług, czyli bezpośredni akt ich użytkowania i zużywania, np. zjedzenie obiadu, zażycie lekarstwa, obejrzenie filmu, spektaklu teatralnego itp.) Może to być również używaniu i zużywanie danego dobra przez dłuższy okres czasu (np. samochód, pralka, odzież itp.). W związku z tym konsumowane dobra dzieli się na dobra jednorazowego i trwałego użytku. Podmiotem dokonującym wyboru na rynku jest konsument. W modelu rynkowego zachowania konsumenta traktuje się jako suwerenny podmiot gospodarczy.

Po pierwsze ma on niczym nieograniczone, niezbywalne prawo kształtowania swoich preferencji

Po drugie ma prawo podejmowania na ich podstawie niczym nie skrępowanych samodzielnych wyborów dotyczących aktów kupna Konsument decyduje samodzielnie: co i w jakich ilościach ilości kupować

Produkty, które kupuje konsument, zaspakajają jakieś jego potrzeby, dlatego mają dla niego wartość. Ich wartość wynika z ich użyteczność. Celem zakupów jest osiągniecie maksymalnych korzyści, z wydawanych na zakupy dóbr i usług pieniędzy.

Przedsiębiorstwa

Podażową stronę rynku tworzą przedsiębiorstwa. Jest to podmiot gospodarczy dysponujący określonymi środkami (takimi jak np.. ziemia, lokale biurowe, bu­dynki fabryczne, maszyny, urządzenia, narzędzia, surowce, środki pieniężne, środki transportu) prowadzący na własny rachunek regularną działalności gospodarczej w sferze produkcji, obrotu towarowego czy usług.

Zatrudnia ono różnorodne czynniki produkcji (pracę, kapitał, ziemię) w ce­lu wytwarzania określonych dóbr lub świadczenia określonych usług, które sprzedaje na rynku innym przedsiębiorstwom, gospodarstwom domowym bądź władzy centralnej lub władzy lokalnej. w celu osią­gnięcia określonych korzyści.

W ujęciu prawnym jest to podmiot prawa ,który prowadzi we własnym imieniu działalność gospodarczą (art. 43 Kodeksu Cywilnego; art. 4 ust. 1 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Przytoczoną tu definicję uważa się za wspólną dla całego systemu prawa, choć niektóre aktu prawne ,o czym będzie mowa w dalszych wykładach, definiują pojęcie przedsiębiorca odmiennie. Przedsiębiorstwami w rozumieniu prawa) mogą być m.in.

* osoby fizyczne

* spółdzielnie

* spółki osobowe

* spółki kapitałowe

Od gospodarstwa domowych różnią się tym, że tworzą nowe wartości, podczas gdy te pierwsze są tylko nabywcami wytwarzanych przez przedsiębiorstwo dóbr i usług. Z drugiej strony przedsiębiorstwa podobnie jak gospodarstwa domowe są podmiotem rynkowym. Wspólną cechą wszystkich podmiotów gospodarczych a więc i przedsiębiorstw jest posiadanie podmiotowości prawnej, związanej z przypisaniem im własności i odpowiedzialności oraz ryzyka za skutki działania

Przedsiębiorca

Przedsiębiorcy to ludzie, którzy decydują o wykorzystaniu czynników wytwórczych do produkowania dóbr. Zakładają oni przedsiębiorstwo, czyli najczęś­ciej organizują (poza przedsiębiorstwami jednoosobowymi), produkcje, w wyniku której zatrudnia się pracowników najemnych. Oczywiście pracownikiem jest też sam przedsiębiorca. Przedsiębiorca może być równocześnie menedżerem, czyli osobą, która zarządza przedsiębiorstwem, ale może też zatrudniać menedżera jako swego pracownika.

Cechy przedsiębiorstwa

Przedsiębiorstwem nazywamy podmiot gospodarczy prowadzący na własny rachunek działalność produkcyjną lub usługową w celu osią­gnięcia określonych korzyści. Zatrudnia ono różnorodne czynniki produkcji (pracę, kapitał, ziemię) w ce­lu wytwarzania określonych dóbr lub świadczenia określonych usług, które sprzedaje na rynku innym przedsiębiorstwom, gospodarstwom domowym bądź władzy centralnej lub władzy lokalnej. Od gospodarstwa domowych różnią się tym, że tworzą nowe wartości, podczas gdy te pierwsze są tylko beneficjentem wytwarzanych przez przedsiębiorstwo dóbr i usług. A oto inne cechy tego podmiotu

Z drugiej strony przedsiębiorstwa podobnie jak gospodarstwa domowe są podmiotem rynkowym. Wspólną cechą wszystkich podmiotów gospodarczych a więc i przedsiębiorstw jest posiadanie podmiotowości prawnej, związanej z przypisaniem im własności i odpowiedzialności oraz ryzyka za skutki działania

Po drugie zakładamy, że każde przedsiębiorstwo podejmuje logiczne, spójne decyzje, tak, jakby było pojedynczy jednostki.. Zakładamy, że wewnętrzna organizacja przedsiębiorstwa nie ma związku z tymi decyzjami. Pominiemy więc problemy wewnętrzne w rodzaju: kto podejmuje poszczególne decyzje i jak są one podejmowane Pozwala nam to traktować przedsiębiorstwo jako podmiot zachowań po stronie produkcji i podaży dóbr rynkowych, tak, jak gospodarstwa domowe są traktowane jako podmiot zachowań po stronie konsumpcji i popytu.

Po trzecie zakładamy, że przedsiębiorstwo podejmuje decyzje uwzględniając pojedynczy cel, jakim jest maksymalizacja korzyści właścicieli Cel ten jest podobny do celu maksymalizacji korzyści, którym kierują się gospodarstwa domowe. Jest tu jednak pewna różnica: o ile zadowolenie gospodarstw domowych nie może być bezpośrednio zmierzone, to korzyści właścicieli przedsiębiorstw są kategorią mierzalną Są to osiągana przez firmę zyski Jak później zobaczymy, założenie to, jest przedmiotem ostrej krytyki. My jednak pozostaniemy przy nim

Firma w otoczeniu rynkowym

Wiemy już, że przedsiębiorstwa są zasadniczym podmiotem wykorzystującym usługi czynników wytwórczych. Firmy są organizatorami działalności wytwórczej. Funkc­jonują one zarówno w sferze produkcji materialnej (wytwa­rzanie dóbr), jak i niematerialnej (świadczenie usług).Ponieważ firmy wynajmują od gos­podarstw domowych czynniki produkcji i wytwarzają z nich dobra i usługi, a następnie sprzedają je gospodarstwom domowym, a także rządowi, zatem podobnie jak gospodarstwa domowe wys­tępują w podwójnej roli:

Z jednej strony są nabywcą (czyn­niki produkcji) Na rynkach, na których usługi tych i czynników są sprzedawane i kupowane, role gospodarstw domowych i przedsiębiorstw są zamienione w stosunku do rynku dóbr: na rynkach czynników wytwórczych przedsiębiorstwa dokonują zakupów, a gospodarstwa domowe - sprzedaży.

Z drugiej strony są sprzedawcą wytwarzanych przez siebie produktów, czyli tzw. dóbr końcowych. W obu przypadkach kontrahentami firm są gospodarstwa domowe oraz rząd

Formy przedsiębiorstw

W każdej gospodarce funkcjonują firmy różne pod względem wielkości duże średnie, małe i mikro przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwem jest np. jednoosobowy zakład fryzjerski czy krawiecki, jest nim rodzinne gospodarstwo rolne, warsztat rzemieślniczy, cegielnia, hotel, bank kopalnia, huta, mleczarnia, fabryka.. Więcej na ten temat...

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Przedsiębiorstwa różnią się również ze względu formę własności. Mogą to być firmy własności prywatnej, spółdzielczej, publicznej (komunalnej, lub państwowej).

W kra­jach o zaawansowanej gospodarce rynkowej dominują firmy tzw.. sektora prywatnego. Tworzą go przedsiębiorstwa własności indywidualnej i spółki. W Polsce działają firmy prywatne liczne jeszcze przedsiębiorstwa własności publicznej oraz coraz więcej prywatnych firm międzynarodowych często z kapitałem mieszanym, w których udziały mają zarówno osoby indywidualne jak i różne korporacje.

Przedsiębiorstwa własności prywatnej

Prywatne przedsiębiorstwa dzielą się przedsiębiorstwa własności indywidualnej i spółki.

W przedsiębiorstwach własności indywidualnej właścicielem jest jedna osoba, o­na też dostarcza w całości potrzebny firmie kapitał produkcyjny.

Spółka to podmiot gospodarki działający na podstawie umowy, na mocy której wspólnicy zobowiązują się do wspólnego prowadzenia działalności gospodarczej. Głównym celem ich działalności jest zysk.

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Sowa-dydaktyk >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Spółki mogą być cywilne i handlowe. Spółki handlowe mogą występować jako osobowe bez osobowości prawnej i posiadające osobowość prawna spółki kapitałowe. Spółki kapitałowe to przede wszystkim spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjne. Ponadto mogą występować formy mieszane

Więcej na ten temat...

Przedsiębiorstwa samorządowe

W okresie transformacji systemowej w celu ochrony interesów pracowniczych w pewnych dziedzinach produkcji tworzone były przedsiębiorstwa samorządowe, które mogą z czasem przekształcić się w akcjonariat pracowniczy.

Samorządowa forma przedsiębiorstwa wzbudza duże zainteresowanie w byłych krajach komunistycznych i traktowana jest najczęściej jako swojego rodzaju forma samoobrony przed prywatyzacją, zagrażającą interesom pracowników

Akcjonariat pracowniczy.

Forma ta powstaje w wyniku sprzedaży majątku przedsiębiorstwa pracownikom w formie akcji, z reguły po preferencyjnych cenach - niższych niż rynkowa ogólnodostępna, przy czyn często odroczony jest również termin płatności za nie.

Samorząd pracowniczy w sposób demokratyczny (jeden człowiek - jeden głos) wybiera zarząd firmy, radę pracowniczą oraz decyduje o podziale osiągniętego zysku na cele rozwojowe i potrzeby konsumpcyjne pracowników - właścicieli.

Popularność tej formy wśród pracowników wynika stąd, że zaspokaja ona potrzebę współuczestniczenia pracowników we wszystkich istotnych sprawach przedsiębiorstwa oraz daje większą szansę zaspokojenia potrzeb socjalnych pracowników, aniżeli jest to możliwe w przedsiębiorstwach prywatnych. W praktyce akcje pracownicze traktowano jako :

- formę odroczonego wynagrodzenia

- środek ograniczenia wzrostu płac bieżących

- sposób motywowania do pracy nastawiony na poprawę indywidualnej wydajności i poprawę efektywności firmy

Niebezpieczeństwo silnego nacisku na wzrost płac i brak motywacji właścicieli do pracy najemnej we własnym przedsiębiorstwie powoduje, że ta forma firmy uważana jest za mniej efektywną od przedsiębiorstwa prywatnego.

Zrzeszanie przedsiębiorstw

Podmioty gospodarcze (zwłaszcza te prywatne) mogą się na różne sposoby zrzeszać na zasadzie kooperacji lub koncentracji

* Kooperacji - jest to dobrowolna współpraca przedsiębiorstw, które nie tracą osobowości prawnej za wyjątkiem dziedzin zastrzeżonych w umowie,

* Koncentracji - łącząc się tracą samodzielność gospodarczą, a często także osobowość prawną na rzecz wspólnego kierownictwa.

Oba te związki wynikają z chęci podniesienia efektywności gospodarowania Działając samodzielnie przedsiębiorstwu trudniej byłoby osiągnąć zamierzone cele niż współdziałając z innymi przedsiębiorstwami.

Przedsiębiorstwa spółdzielcze

W niektórych krajach ważną rolę odgrywają przedsiębiorstwa spółdziel­cze. Funkcjonują one przede wszystkim w sferze produkcji rolnej, przemyśle rolno-spożywczym oraz handlu. Jest to posiadające osobowość prawną dobrowolne i samorządna zrzeszenie, prowadzą działalność gospodarczą i społeczno-wychowawczą na korzyść jej członków i środowiska, w którym funkcjonuje.

Cel istnienia spółdzielni

Celem istnienia spółdzielni jest prowadzenie wspólnej działalności gospodarczej w interesie zrzeszonych członków. Członkowie spółdzielni uczestniczą w pokrywaniu jej strat do wysokości zadeklarowanych udziałów i nie odpowiadają wobec wierzycieli spółdzielni za jej zobowiązania. Zysk z działalności spółdzielni nazywany jest nadwyżką bilansową i na koniec roku obrachunkowego wypłacany jest członkom spółdzielni proporcjonalnie do posiadanych przez nich udziałów.

Typy spółdzielni

Istnieją dwa zasadnicze typy spółdzielni

* użytkowników (np. mieszkaniowe, spożywców),

* wytwórców (np. rolnicze, produkcyjne, inwalidów).

Inny podział to: spółdzielnie pracownicze (produkcyjne) i konsumenckie (handlu detalicznego).

Najpowszechniejszą obecnie odmianą spółdzielni są spółdzielnie mieszkaniowe, także rolne, mleczarskie, inwalidzkie. Rzadsze są tzw. "spółdzielnie pracy", powszechne jeszcze przed rokiem 1989 Spółdzielnie mieszkaniowe zazwyczaj mają zapisane jako cel nie tyle wypracowywanie nadwyżki bilansowej do podziału między członków, tylko budowę i administrowanie posiadanymi zasobami mieszkalnymi w interesie mieszkańców - członków spółdzielni.

Przedsiębiorstwo w otoczeniu rynkowym

Wiemy już, że przedsiębiorstwa są zasadniczym podmiotem wykorzystującym usługi czynników wytwórczych. Firmy są organizatorami działalności wytwórczej. Funkc­jonują one zarówno w sferze produkcji materialnej (wytwa­rzanie dóbr), jak i niematerialnej (świadczenie usług). Ponieważ firmy wynajmują od gos­podarstw domowych czynniki produkcji i wytwarzają z nich dobra i usługi, a następnie sprzedają je gospodarstwom domowym, a także rządowi, zatem podobnie jak gospodarstwa domowe wys­tępują w podwójnej roli:

Z jednej strony są nabywcą (czyn­niki produkcji) Na rynkach, na których usługi tych i czynników są sprzedawane i kupowane, role gospodarstw domowych i przedsiębiorstw są zamienione w stosunku do rynku dóbr: na rynkach czynników wytwórczych przedsiębiorstwa dokonują zakupów, a gospodarstwa domowe - sprzedaży.

Z drugiej strony są sprzedawcą wytwarzanych przez siebie produktów, czyli tzw. dóbr końcowych. W obu przypadkach kontrahentami firm są gospodarstwa domowe oraz rząd

Cel przedsiębiorstwa

Celem przedsiębiorstwa jest osiągniecie uznanych za pożądane przez kierownictwo korzystnych wyniki działalności gospodarczej

W dalszych analizach zakładamy, że każde przedsiębiorstwo realizuje pojedynczy cel, jakim jest maksymalizacja korzyści właścicieli i w związku z tym podejmuje logiczne, spójne decyzje.

Cel ten jest podobny do maksymalizacji korzyści, którym kierują się gospodarstwa domowe. Jest tu jednak pewna różnica: o ile zadowolenie gospodarstw domowych nie może być bezpośrednio zmierzone, to korzyści właścicieli przedsiębiorstw są kategorią mierzalną. Są to osiągana przez firmę zyski. Maksymalizacja zysku dokonywana jest w interesie i na rzecz właścicieli firmy, czyli gospodarstw domowych. Zyski, bowiem nie są własnością firmy; ale na mocy prawa należą do jej właścicieli.

Gospodarstwa rolne

Osobnego omówienia wymagają gospodarstwa rolne. Często łączą one w sobie cechy gospodarstwa domowego oraz przedsiębiorstwa produkcyj­nego. Znaczna część jego produkcji przeznaczana jest w nim na własne, kon­sumpcyjne potrzeby.

Wytwarzana zaś nadwyżka produkcji jest sprzedawana na rynku w celu uzyskania niezbędnej ilości gotówki umożliwiającej uregulowa­nie zobowiązań fiskalnych wobec władz lokalnych i władz centralnych, zobo­wiązań finansowych wobec banku oraz umożliwiającej nabycie dóbr produkcyj­nych dla prowadzenia i rozwijania gospodarstwa rolnego, a także nabycie dóbr konsumpcyjnych nie wytwarzanych w danym gospodarstwie.

Im bardziej roz­winięta jest gospodarka rynkowa, tym większą część stanowi produkcja o wy­specjalizowanym profilu. W krajach na niższym poziomie rozwoju gospodar­czego znaczny jest natomiast udział produkcji o rozproszonych kierunkach przeznaczonej na zaspokojenie potrzeb właścicieli. Są one wiele mniej efek­tywne od gospodarstwa o wyspecjalizowanym profilu produkcyjnym. Co więcej w gospodarstwach tych istotną rolę odgrywa tradycja w sposobach uprawiania ziemi i mniejsza jest ich podmiotowość a co za tym i podatność na postęp agrotechniczny w porównaniu z większymi gospodarstwami farmerskimi.

Reakcja gospodarstwa rolnego na bodźce płynące z rynku lub z określonej polityki państwa jest odmienna od typowego przedsiębiorstwa. Ma ono, bowiem do czynienia ze szczególnym czynnikiem produkcji, jakim jest ziemia. Ten pod­stawowy czynnik produkcji powoduje, że bardziej wydłużona jest reakcja pro­ducenta rolnego na sygnały płynące z rynku ze względu na silny wpływ warun­ków przyrodniczo-biologicznych długi i często zmienny cykl produkcyjny. W małych gospodarstwach rolnych istotną rolę odgrywa tradycja w sposobach uprawiania ziemi i mniejsza jest ich podmiotowość a co za tym i podatność na postęp agrotechniczny w porównaniu z większymi gospodarstwami farmerskimi.

W związku z tym otrzymywane ze sprzedaży przychody często nie zapewniają rolnikom dochodów wystarczających do w miarę normalnego życia. W skrajnych przypadkach mogą one nie pokrywać poniesionych na ich uzyskanie wydatków. Dlatego gospodarstwa rolne są przedmiotem specjalnej troski ze strony państwa

Gospodarstwa rolne wywierają istotny wpływ nie tylko na podaż produktów rolnych i artykułów żywnościowych, ale także na popyt na dobra konsump­cyjne trwałego użytkowania oraz na dobra inwestycyjne. Odgrywają one również ważną rolę w gromadzeniu oszczędności oraz w kształtowaniu wpływów podatkowych do budżetu państwa oraz jego wydatków. W ten sposób stają się one ważnym uczestnikiem rynku konsumpcyjnego oraz kapitałowego.

Przedsiębiorstwa państwowe

Współczesne państwo realizuje wiele zadań. Obok zapewniania bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego - pojawiły się również wizje jego zaangażowania w modyfikowanie i wyznaczanie zasad obrotu rynkowego, czy gwarantowanie bezpieczeństwa socjalnego. Początkowe sukcesy w realizacji nowych zadań mogły prowadzić do wniosku, iż państwo może i powinno obejmować swoim zainteresowaniem całokształt społecznej aktywności. W ten sposób miało by ono nie tylko decydować o zakresie rozwiązań prawnych, ale również prowadzić własną aktywność gospodarczą.

Dobrym wskaźnikiem urynkowienia gospodarki jest udział poszczególnych form własności a w szczególności własności państwowej w ogólnym majątku narodowym oraz w wywarzanym Produkcie Krajowym Brutto (PKB)

Współcześnie bezpośrednia aktywność gospodarcza państwa występuje niezwykle rzadko. W kra­jach o zaawansowanej gospodarce rynkowej dominują firmy tzw. sektora pry­watnego. W Polsce dominują obecnie, przedsiębiorstwa prywatne, ale udział przedsiębiorstw publicznych: państwowych i samorządowych jest nadal stosunkowo duży. Ma to istotny wpływ na efektywność wykorzystania zasobów.

Przedsiębiorstwa publiczne

Chociaż w gospodarce rynkowej dominującą pozycję zajmują różne typy przedsiębiorstw prywatnych, w niektórych dziedzinach produkcji i usług waż­ną rolę spełniają także przedsiębiorstwa publiczne.

Przedsiębiorstwa publiczne to firmy będące w całości lub z przeważającym udziałem skarbu państwa oraz przedsiębiorstwa komunalne.

Podmioty sektora finansowego

Osobnego omówienia wymaga działający w każdej gospodarce sektor finansowy. We współczesnym świecie istnieje duża różnorodność banków parabanków i innych instytucji, których nie sposób wymienić. Tworzą one jednolity system finansowy.

System finansowy

System finansowy to niezwykle skomplikowany mechanizm i co za tym idzie, jego zdefiniowanie nie jest zadaniem łatwym. A. Matysek uważa ,że "system finansowy jest układem wzajemnie powiązanych instytucji finansowych, rynków finansowych oraz elementów infrastruktury systemu finansowego; poprzez ten układ podmioty sfery realnej (przede wszystkim gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd) mogą pozyskiwać fundusze, inwestować oszczędności oraz zaspokajać pozostałe potrzeby związane z finansową sferą funkcjonowania."

System finansowy może zostać podzielony na rynkowy oraz publiczny system finansowy. Rozróżnienie wynika z faktu, iż usługi finansowe mogą być dostarczane podmiotom sfery realnej właśnie za pomocą mechanizmów rynkowych lub publicznych.

Na pełnowartościowy rynkowy system finansowy składają się:

* instrumenty finansowe (akcje, obligacje, bony skarbowe, opcje, kontrakty terminowe etc...)

* rynki finansowe

* instytucje finansowe (kantory, domy maklerskie, banki, fundusze emerytalne, towarzystwa funduszy inwestycyjnych,[[towarzystwo ubezpieczeniowe}towarzystwa ubezpieczeniowe]], firmy świadczące usługi finansowe jak na przykład faktoring etc.)

* zasady działania oraz regulacje

Publiczny system finansowy tworzą zaś:

- instytucje budżetowe (centralne, lokalne, celowe)

- instrumenty fiskalne (podatki, opłaty, cła, składki społeczne, dotacje, poręczenia skarbowe, gwarancje skarbowe, górne limity wydatków)

- publiczne instrumenty finansowe

- instytucje fiskalne

Geneza i funkcje systemu finansowego

Do powstania systemu finansowego jako całości doprowadził rozwój pieniądza oraz fakt pojawienia się w gospodarce podmiotów dysponujących nadmiarem środków pieniężnych, które mogłyby zostać udostępnione odpłatnie innym. System finansowy pełni w gospodarce kilka funkcji:

• kapitałowe - gromadzi i alokuje środki finansowe w różnorodne przedsięwzięcia gospodarcze,

• kontrolne - czuwa nad przepływem, a następnie wykorzystaniem pieniądza,

• minimalizuje ryzyko gospodarowania - podmioty, które korzystają z finansowania zewnętrznego są dyscyplinowane przez kontrolę innych podmiotów,

• obniża koszt transakcji

Struktura systemów finansowych

Współczesne systemy finansowe składają się z następujących elementów:

• instrumentów finansowych;

• rynków finansowych;

• instytucji finansowych;

• zasad, które określają sposób ich funkcjonowania.

Zasady funkcjonowania systemu finansowego

Zasady funkcjonowania systemu finansowego tworzy ogół norm prawnych, zwyczajów i postanowień zawartych w regulaminach oraz w statutach instytucji finansowych i organów nadzoru.

Ciągłe zmiany w systemie finansowym powodują konieczność ich rozbudowy, a często i ich komplikacji. Zasady te przybierają formę szczegółowych uregulowań jak największej ilości sytuacji, które mogą wystąpić się na rynku. Celem rozbudowania zasad funkcjonowania rynku jest zapewnienie bezpieczeństwa podmiotom działającym na rynku.

Podstawową częścią zasad funkcjonowania systemu są normy prawne, które obowiązują w danym państwie. Są to różnego typu ustawy i rozporządzenie rządu oraz zarządzenia organów nadzorczych. Akty te mają za zadanie wyznaczyć ramy legalnego działania podmiotów, które byłyby egzekwowane prawnie.

Drugą częścią zasad funkcjonowania systemu finansowego są reguły wynikające ze zwyczajów i regulaminów instytucji finansowych i organów nadzoru.

Obecnie w większości krajów świata rynek finansowy jest ściśle i w miarę dokładnie nadzorowany przez instytucje powołane w tym celu przez rządy poszczególnych państw. W Polsce mamy do czynienia z nadzorem skonsolidowanym nad całym rynkiem finansowym a nadzór nad rynkiem sprawuje Komisja Nadzoru Finansowego Komisja Nadzoru Finansowego. Powstała ona na mocy ustawy z dnia 21 lipca 2006 roku 19 września 2006 roku. Od pierwszego dnia działalności przejęła ona kompetencje Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, zaś od 1 stycznia 2008 r. przejęła również zadania Komisji Nadzoru Bankowego. Nadzór nad działaniami KNF sprawuje Prezes Rady Ministrów Prezes Rady Ministrów.

Rola Komisji Nadzoru Finansowego

Komisja Nadzoru Finansowego sprawuje bezpośredni nadzór nad rynkiem kapitałowym, rynkiem ubezpieczeń, sektorem funduszy emerytalnych oraz prowadzi nadzór uzupełniający nad konglomeratami finansowymi, w których skład wchodzą nadzorowane podmioty. Do zadań Komisji należy także:

• podejmowanie działań służących prawidłowemu funkcjonowaniu rynku finansowego;

• podejmowanie działań mających na celu rozwój rynku finansowego i jego konkurencyjności;

• podejmowanie działań edukacyjnych i informacyjnych w zakresie funkcjonowania rynku finansowego;

• udział w przygotowywaniu projektów aktów prawnych w zakresie nadzoru nad rynkiem finansowym;

• wykonywanie innych zadań określonych ustawami.(Ustawa z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz. U. 2006 nr 157 poz. 1119), art.4)

Rynek finansowy

Kolejnym ważnym elementem systemu finansowego jest rynek finansowy. Przyjmując definicję W. Nawrot, rynek finansowy obejmuje całokształt powiązań pomiędzy jego uczestnikami w zakresie gromadzenia i podziału środków pieniężnych.(W. Nawrot, 2007, str.9) Na rynku finansowym zawierane są transakcje kupna - sprzedaży różnych form kapitału, zarówno krótkoterminowego, jak i długoterminowego. Rynek finansowy dzięki swoim właściwościom umożliwia posiadaczom nadwyżek kapitałów zainwestowanie ich, a podmiotom, które ich nie mają - uzyskanie ich poprzez transakcje na tym rynku. Funkcjonowanie rynku finansowego umożliwia inwestorom zróżnicować portfel posiadanych aktywów oraz pozwala ograniczyć ryzyko związane z inwestycjami.

W tradycyjnym ujęciu rynek finansowy można podzielić na rynek pieniężny oraz kapitałowy. Podział ten jest oparty na rodzajach instrumentów finansowych, które są przedmiotem obrotu oraz na terminie zapadalności danego instrumentu.

Bibliografia

* Nawrot Wioletta , Exchange - Traded Funds (ETF). Nowe produkty na rynku funduszy inwestycyjnych. CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa 2007

* Ustawa z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz. U. 2006 nr 157 poz. 1119).

Funkcje systemu finansowego w ujęciu szerokim

Monetarna. Polega na dostarczeniu gospodarce pieniądza i umożliwieniu jego obiegu. Wiąże się ściśle z zapewnieniem płynności finansowej gospodarki

Kapitałowo-redystrybucyjna. Polega na umożliwieniu przepływu wolnych środków pieniężnych.

Kontrolna. Sprawny system finansowy daje kontrolę nad strumieniami pieniężnymi (na przykład nad inwestycjami i pożyczkami). Dzięki temu system finansowy staje się narzędziem nadzorującym efektywność wykorzystania majątku, a co za tym idzie przyczynia się do poprawy jakości działań gospodarczych.

Funkcje i zadania systemu finansowego w ujęciu szczegółowym

Włączenie niefinansowych podmiotów gospodarczych w proces tworzenie pieniądza.

Zapewnienie przepływu strumieni pieniężnych pomiędzy poszczególnymi uczestnikami życia gospodarczego. Innymi słowy zapewnienie transferu środków ekonomicznych w czasie i przestrzeni.

Zapewnienie mechanizmów rozliczania środków i dokonywania płatności. Z tym wiąże się również bardzo ważna funkcja obniżania kosztów transakcyjnych.

Dostarczanie usług, które będą sprzyjać rozwojowi sfery realnej gospodarki.

Zapewnienie skutecznych metod i procedur zarządzania ryzykiem.

Zapewnienie informacji o cenie.

Zapewnieni mechanizmów gromadzenia środków pieniężnych i dzielenia własności przedsiębiorstw.

Bibliografia

• Matysek-Jędrych A., System finansowy - definicje i funkcje w Bank i Kredyt, październik 2007, s. 41.

• System finansowy w Polsce, pod red. B. Pietrzaka, Z. Polańskiego, B. Woźniak, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 17-57.

Najważniejszym składnikiem systemu finansowego jest system bankowy

System bankowy

W gospodarce rynkowej ogromną rolę odgrywa możliwość pozyskania taniego kredytu na dogodnych warunkach spłaty, niezbędnego do finansowania działalności przedsiębiorstw. Do tego konieczne jest istnienie wielu silnych banków. W systemie tym najważ­niejszą rolę odgrywają bank centralny, banki komercyjne które tworzą system bankowy

System bankowy to całokształt instytucji bankowych i finansowych oraz normy, które określają ich wzajemne powiązania i stosunki z otoczeniem. Za podstawę określenia systemu bankowego uznaje się powstanie układu złożonego z banku centralnego (banku emisyjnego) i banków komercyjnych. System bankowy to także liczba i rodzaj banków funkcjonujących w danym państwie, tworzących logiczną i zwartą całość.

Elementy systemu bankowego

* Bank centralny

* banki operacyjne - banki komercyjne, depozytowo-kredytowe, uniwersalne.

* banki specjalne - banki inwestycyjne, hipoteczne, rolne i melioracyjne, komunalne oraz towarzystwa kredytowe.

* kasy oszczędnościowe

* spółdzielczość kredytowa

Funkcje systemu bankowego

System bankowy pełni następujące funkcje:

• emisyjną i regulacyjną - pełni ją bank centralny przez emisję i regulację podaży pieniądza,

• depozytowo-kredytową - ujawnia się w bankach komercyjnych przez mechanizm tworzenia depozytów i transformacji ich w pożyczki i kredyty,

• rozliczeniową - bank na zlecenie klientów dokonuje rozliczeń pieniężnych (obciąża jedno konto i uznaje drugie),

• alokacyjną - umożliwia przepływ środków finansowych z mniej do bardziej efektywnych dziedzin gospodarki i podmiotów gospodarczych,

• finansowo-doradczą - bank przez służby doradcze zabezpiecza interesy swoich klientów,

• stymulacyjną - bank jako dawca kapitału wpływa na rozwój przedsiębiorczości lokalnej.

System bankowy na świecie

System bankowy na świecie można podzielić na dwa modele:

1. model anglosaski - który opiera się na rynkach finansowych, które są głównym źródłem pozyskiwania środków pieniężnych, które są następnie przeznaczane na dalszy rozwój podmiotów gospodarczych. W tym modelu podstawowe znaczenie maja banki inwestycyjne, zajmujące się wszelkiego rodzaju usługami finansowymi, wykraczającymi poza tradycyjna działalność depozytową. Rola banków komercyjnych sprowadza się natomiast do bieżącej obsługi operacyjnej podmiotów gospodarczych.

2. model niemiecko-japoński - zakładający, że system finansowy pełni główna funkcję w sektorze finansowym. W tym systemie główna rolę odgrywają banki uniwersalne (realizują wszystkie rodzaje operacji bankowych)

System bankowy w Polsce

Podstawowymi elementami systemu bankowego w Polsce są:

* Narodowy Bank Polski, będącym bankiem centralnym,

* Komisja Nadzoru Finansowego,

* Bankowy Fundusz Gwarancyjny,

* sektor bankowy obejmujący banki komercyjne i banki spółdzielcze.

Bank centralny - instytucja odpowiedzialna za funkcjonowanie systemu bankowego. Zazwyczaj działa jako jednostka państwowa bądź podporządkowana państwu. W Polsce funkcję banku centralnego pełni Narodowy Bank Polski. Istnienie banku centralnego to jeden z postulatów Manifestu Komunistycznego.

Spis treści [ukryj] 1 Funkcje banku centralnego 1.1 Trzy główne funkcje 1.2 Funkcje stabilizująco-kontrolne 2 Pośrednie instrumenty polityki pieniężnej 2.1 Polityka rezerw obowiązkowych. 2.2 Operacje otwartego rynku 2.3 Transakcje depozytowo-kredytowe 3 Instrumenty bezpośrednie oddziaływania na rynek pieniężny 3.1 Kontrola udzielanych kredytów i stóp procentowych 3.2 Perswazja 4 Przypisy 5 Źródła 6 Zobacz też

Funkcje banku centralnego

Trzy główne funkcje

1. Bank centralny emituje pieniądz gotówkowy. Następnie wprowadza go do obiegu poprzez skup metali szlachetnych, walut obcych oraz w formie długu (sic!), czyli udzielając kredytów bankom komercyjnym (w niektórych państwach również rządowi). Jest jedyną instytucją uprawnioną do emitowania znaków pieniężnych w danym państwie.^[1]

2. Bank centralny jest bankiem banków i innych instytucji finansowych. Każdy bank komercyjny posiada w banku centralnym rachunek, na którym rejestruje rozliczenia z innymi bankami. Bank centralny świadczy usługi bankowe innym bankom (przyjmuje depozyty po tzw. stopie depozytowej oraz udziela im kredytów). Bank centralny realizuje również transakcje z zagranicznymi bankami centralnymi i instytucjami międzynarodowymi.

3 Bank centralny jest bankiem skarbu państwa. Prowadzi rachunki instytucji państwowych. Utrzymuje rachunki depozytowe państwa, prowadzi kasową obsługę budżetu, obsługuje dług publiczny.

Funkcje stabilizująco-kontrolne

* Bank centralny formułuje cele polityki pieniężnej polityki pieniężnej państwa i steruje nią za pomocą dostępnych instrumentów instrumentów.

* Bank centralny utrzymuje i zarządza rezerwami dewizowymi dewizowymi kraju, a także prowadzi politykę kształtowania kursu waluty krajowej.

* Bank centralny nadzoruje działalność banków komercyjnych.

* Bank centralny reguluje podaż pieniądza w obiegu (poprzez np. operacje otwartego rynku i ustalanie stóp procentowych) i oddziałuje na politykę kredytową banków komercyjnych.

Pośrednie instrumenty polityki pieniężnej

Kierowane są one do ogółu podmiotów sektora bankowego, na które oddziałują poprzez odpowiednie zmiany w podaży pieniądza podaży pieniądza lub wysokości rynkowych stóp procentowych rynkowych stóp procentowych. Oddziałują one poprzez odpowiednie modelowanie układu zależności pomiędzy stopami procentowymi a popytem na pieniądz i jego podażą. Skuteczność ich zależy od stanu płynności w sektorze bankowym.

Polityka rezerw obowiązkowych Polityka rezerw obowiązkowych. [edytuj]

Zalicza się ona do instrumentów ilościowych. Stopa rezerw obowiązkowych określa, ile procent od każdej złotówki zdeponowanej na rachunkach a vista lub terminowych banki komercyjne muszą przekazać na swój rachunek w banku centralnym lub utrzymywać je w swojej kasie w formie zapasów gotówki. Rezerwie obowiązkowej przypisuje się rolę rynkowego instrumentu ogólnego oddziaływania, gdyż stopy ich ustalane są zazwyczaj w jednakowej wysokości dla wszystkich banków, a obowiązek ich tworzenia nie łączy się z ingerencją w układ stosunków między bankami komercyjnymi i klientami. Istnieją różne zasady odprowadzania tych rezerw na rachunek w banku centralnym. Zależą one głównie od metody naliczania rezerw, wysokości stopy, oprocentowania środków utrzymywanych w formie rezerw jak również i gromadzenia środków.

Operacje otwartego rynku Operacje otwartego rynku [edytuj]

Prowadzone są z bankami komercyjnymi z inicjatywy banku centralnego. Polegają na zakupie lub sprzedaży papierów wartościowych, dewiz oraz bonów pieniężnych emitowanych na własny rachunek przez bank centralny. W ramach tych operacji, transakcje mogą być dokonywane w sposób warunkowy lub bezwarunkowy. Poprzez nie bank centralny ma wpływ na płynność i zdolności emisyjne banków komercyjnych, wysokość stóp procentowych oraz efektywność funkcjonowania rynku pieniężnego. W operacjach otwartego rynku mogą brać udział wybrane banki, zwane dealerami rynku pieniężnego.

Transakcje depozytowa Transakcje depozytowo-kredytowe [edytuj]

W ich ramach banki komercyjne mogą pożyczać z własnej inicjatywy pieniądze od banku centralnego. Istnieją jednak pewne limity i warunki specjalne tych pożyczek ustalane bezpośrednio przez bank centralny, który występuje tu jako kredytodawca ostatniej instancji. Do operacji depozytowych natomiast, należą wszelkie lokaty na rachunku terminowym w banku centralnym, zwane depozytami na koniec dnia. Są istotne kiedy regulowanie płynności płatniczej sektora bankowego za pomocą operacji otwartego rynku nie zapewnia utrzymania ustabilizowanego i zgodnego z oczekiwaniami poziomu stóp procentowych.

Instrumenty bezpośrednie oddziaływania na rynek pieniężny [edytuj]

Stosowane przez bank centralny instrumenty bezpośredniego oddziaływania można podzielić na dwie zasadnicze grupy. Pierwsza obejmuje instrumenty wykorzystywane do kontroli rozmiarów udzielanych kredytów i wysokości stóp procentowych, druga zaś swoistego rodzaju oddziaływanie poprzez perswazję.

Kontrola udzielanych kredytów i stóp procentowych

kredytów i stóp procentowych [edytuj]

Zadaniem kontroli wysokości udzielanych przez banki komercyjne kredytów jest utrzymanie podaży pieniądza na określonym poziomie w celu przywrócenia lub po prostu zapewnienia równowagi w gospodarce i/lub obrotach bieżących z zagranicą. Kontrola kredytów może przybierać różne formy. Różny też może być zakres jej stosowania. Może przybrać bowiem formę:

1. Kontyngentów lub pułapów kredytowych.

2. Kwotowych lub procentowych ograniczeń dotyczących depozytów lub papierów wartościowych.

3. Dyrektywnych wskaźników określających procentowy stosunek danego typu kredytów do kapitału własnego.

4. Badania wypłacalności banków komercyjnych.

5. Innych łagodniejszych form kontroli.

Kontrola poziomu stóp procentowych natomiast, należy do bezpośrednich instrumentów selektywnego oddziaływania na gospodarkę za pomocą zjawisk pieniężnych. Prowadzi się ją poprzez podmiotowe lub przedmiotowe różnicowanie stawek oprocentowania bądź za pomocą wyznaczania górnej lub dolnej wysokości stóp procentowych bądź też narzucania bankom komercyjnym ściśle określonej wysokości stawek.

Perswazja

Polega ona na przekazywaniu w różnej formie informacji na temat krótko i średniookresowych założeń polityki pieniężnej, jej instrumentów i zamierzonych efektów. Skala posługiwania się nimi zależy od szeregu uwarunkowań, mających swoje źródła w sytuacji wewnętrznej danego kraju oraz w jego powiązaniach z zagranicą. Można zaryzykować stwierdzenie, iż wielkość zapotrzebowanie na wspieranie polityki pieniężnej polityki pieniężnej instrumentami perswazji powinna być odwrotnie proporcjonalna do poziomu niepewności i niemożności osiągnięcia jej celów za pomocą instrumentów ogólnego oddziaływania na system bankowy.

Przesłanki do perswazji:

* Stany nadpłynności w sektorze bankowym, które poprzez finansowe uzależnienie banków komercyjnych od banku centralnego zawieszają regulacyjne właściwości stopy oprocentowania kredytu lombardowego.

* Konieczność jednoczesnego realizowania wykluczających się nawzajem celów polityki pieniężnej, czego przykładem może być potrzeba schłodzenia koniunktury gospodarczej oraz zmniejszenia dopływu kapitału z zagranicy.

* Wpływ wywierany na kurs walutowy oraz zmiany w rezerwach dewizowych państwa.

* Niejednoznaczność w interpretowaniu zamierzeń banku centralnego na podstawie wykorzystywanych przez niego instrumentów pośrednich.

W ostatnich latach w Polsce, instrumenty perswazji wykorzystuje również Rada Polityki Pieniężnej, która w sprawozdaniach ze swoich posiedzeń informuje o kształtowaniu nie tyle bieżącej co przyszłej inflacji, wskazując przy tym prawdopodobny kierunek zmian stóp procentowych w przyszłości.

Przypisy

1. ↑ Monopol na emisję pieniądza przez bank centralny jest tylko pozorny, bo banki komercyjne - gdy część transakcji jest rozliczana bezgotówkowo - mają zdolność kreacji pieniądza bezgotówkowego.

Źródła [edytuj]

• Praca zbiorowa pod redakcją Janusza Ostaszewskiego: Finanse, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007.

• J.K.Galbraith Pieniądz, pochodzenie i losy

• C.Barclay-Smith Dlaczego wciąż brak nam pieniędzy?

Zobacz też [edytuj]

• Emisja pieniądza

• Komisja Nadzoru Bankowego

• podaż pieniądza

• Prawo Goodharta

• Rada Polityki Pieniężnej

Źródło „http://pl.wikipedia.org/wiki/Bank_centralny”

Bank Centralny

Dominującą pozycję w systemie bankowym zajmuje bank centralny. W Polsce jest to Narodowy Bank Polski (NBP) - jeden z najważniejszych podmiotów, od których zależy sprawne funkcjonowanie państwa. Do jego podstawowych zadań należy:

* stabilizacja waluty krajowej (utrzymywanie jego stałej wartości przez wiele lat), ograniczanie inflacji,

* emisja banknotów

* nadzór systemu bankowego

* nadzór rozliczeń międzynarodowych.

* ponadto pełni on funkcji banku rządu RP (m.in. prowadzenie rozliczeń finansowych sfery budżetowej.

Obok banku centralnego w gospodarce działają nastawione na osiąganie zysku różnego rodzaju instytucje finansowe zwane bardzo ogólnie bankami.

Rodzaje banków i operacji bankowych

Według polskiego prawa bankiem jest instytucja finansowa, która gromadzi środki pieniężne, udziela kredytów i pożyczek oraz prowadzi rozliczenia pieniężne. Mówiąc najogólniej organizacja taka wykonują trzy rodzaje operacji:

* bierne - polegają na gromadzeniu środków pieniężnych przez zaciąganie zobowiązań; są to: wkłady klientów, emisja bonów, obligacji i innych papierów wartościowych dłużnych oraz zaciąganie pożyczek w innych bankach,

* czynne - polegają na udzielaniu różnego rodzaju kredytów. Ich podstawę stanowią środki pieniężne nagromadzone w wyniku operacji biernych oraz kapitały własne banku.

W gospodarce rynkowej banki kumulują kapitały i drobne oszczędności, a także udzielają pożyczek (kredytów) na finansowanie bieżącej działalności gospodarczą i inwestycje w ten sposób są się instytucjami handlującymi kapitałem pieniężnym i pośredniczącymi między wierzycielami a dłużnikami.

* usługowe - czynności wykonywane przez banki na rachunek i zlecenie ich klientów, np. prowadzenie rachunków bankowych, wykonywanie operacji na rachunkach bankowych.

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Sowa-dydaktyk >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Więcej na ten temat...

Najliczniejszą grupę wśród banków stanowią banki komercyjne. Głównym celem ich działalności jest osiąganie jak największego zysku. Do niedawna różne banki komercyjne specjalizowały się w udzielaniu kredytów inwestycyjnych, depozytowych, hipotecznych itd. Obecnie wykonują wszystkie czynności bankowe.

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Sowa-dydaktyk >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Coraz powszechniejszy staje się także nowy typ banku komercyjnego - bank wirtualny (e-bank). Nie ma on tradycyjnych oddziałów z bezpośrednią obsługą klienta, a konto jest dostępne najczęściej przez komputer podłączony do Internetu. Przykładami banków wirtualnych są mBank i Volkswagen Bank Direct

Kolejną kategorią banków są banki spółdzielcze. Celem ich działalności nie jest zysk, ale zaspokajanie potrzeb ich członków: łatwy dostęp do kredytów i gwarancja właściwej obsługi. Banki spółdzielcze najczęściej zlokalizowane są w małych miastach i na wsiach. Związane są z organizacją spółdzielczości, tj. spółdzielni produkcyjnych, spółdzielni kółek rolniczych i innych, które aktywnie wspierają.

Usługi bankowe są świadczone również przez kasy oszczędnościowo-pożyczkowe. Istnieją one w większości państw świata i mają na celu przede wszystkim udzielanie kredytów oraz przyjmowanie depozytów. Ich członkowie mają zapewniony dostęp do tanich kredytów. W Polsce najbardziej znane są spółdzielcze kasy oszczędnościowo-pożyczkowe.

Dźwięk >

Multilinki >

Sowa-dydaktyk >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Sowa-dydaktyk >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Na czym zarabiają banki?

Banki (oraz inni pośrednicy finansowi) są podobne do innych przedsię­biorstw. Są organizowane w celu zarabiania pieniędzy dla swych właścicieli Mówiąc bardzo ogólnie - banki zarabiają na operowaniu pieniądzem - pożyczają, lokują, inwestują i zapewniają przepływ pieniędzy (płatności). Za świadczone publiczności usługi pobierają prowizje i opłaty. Banki utrzymują się z różnicy procentów płaconych za wkła­dy i pobieranych od udzielonych kredytów oraz z opłat i odsetek pobieranych z tytułu obrotu czekowego, obrotu papierami wartościowymi oraz innymi usługami na rzecz swoich klientów (np.. przechowywanie walorów).Źródłem przychodów banków są także np. posiadane akcje i udziały czy prowadzone na rynku finansowym operacje

Ważne także, by rozumieć, że banki, by zarabiać na pożyczaniu pieniędzy, muszą najpierw pieniądze te pozyskać - czy to w formie depozytów powierzanych im przez klientów, czy w formie emisji akcji (lub obligacji) czy też na rynku międzybankowym. Ceną tego pieniądza są odsetki płacone klientom indywidualnym, firmom czy innym bankom na rynku międzybankowym. Tak więc, biznes bankowy niesie korzyści dla obu stron. Poza tym, warto pamiętać, iż banki - tak jak inne przedsiębiorstwa - płacą podatki, które zasilają budżet państwa.

Statystyki pokazują, że głównym źródłem przychodów banków są odsetki i prowizje pobierane od klientów za wykonywane usługi. Razem te dwie pozycje (z różnych kategorii - odsetkowej i pozaodsetkowej) stanowią ponad trzy - czwarte całości przychodów z działalności bankowej.

Zyskowność kontra płynność

Zysk powstaje wtedy, gdy bank udziela kredytów na wyższy procent niż wynosi oprocentowanie depozytów. Zysk jest podstawowym celem działania banków i większości innych instytu­cji finansowych. Cel ten pozostaje jednak w sprzeczności z postulatem płyn­ności

Płynność to łatwość, z jaką można bez strat zamienić dany aktyw na gotówkę.. Niektóre aktywa charakteryzuje wysoki stopień płynności, co znaczy, że można je łatwo zamienić na gotówkę bez większych kosztów. Gotówka jest z definicji doskonale płynna. Stosunkowo płynne są rządowe papiery wartościowe niektóre weksle. Inne aktywa nie są jednak tak płynne. Niską płynność mają pożyczki długoterminowe dla indywidualnych klientów lub kredyty hipoteczne, ponieważ są spłacane w ratach, we wcześniej uzgodnionych terminach.

Ogólnie biorąc, im bardziej płynny jest dany aktyw, tym mniej jest on zyskowny, i odwrotnie. Pożyczki udzielane klientom indywidualnym lub przed­siębiorstwom są zyskowne, jednak mało płynne, natomiast gwarantująca wypłacalność gotówka jest doskonale płynna, lecz nie przynosi żadnego dochodu

Wprawdzie celem działania banków jest zysk, jednak groźba niewypłacalności wymaga utrzymywania odpowiedniej płynność. Aby zarabiać na siebie i nie popaść w tarapaty banki zachować odpowiednią równowagę między płynnością a zyskownością

Inne instytucje finansowa

Jednakże rynek instytucjonalny obejmuje nie tylko banki. Operacje na rynku finansowym wymagają zaangażowania wielu innych instytucji finansowych, które zgłaszają podaż na kapitał i szukają źródeł finansowania. W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej obok banków komercyjnych działają również inne instytucje finansowe, które świadczą tylko część z zarezerwowanych dla banków usług finansowych. Są to tzw. parabanki.

Parabanki

W dzisiejszym świecie poza bankami sensu stricte w sys­temie bankowym, ważną rolę uzupełniającą system bankowy odgrywają różne instytucje finansowe, które świadczą tylko część z zarezerwowanych dla banków usług finansowych. Są to jednostki gospodarcze świadcząca usługi podobne do świadczonych przez bank , czyli tzw. parabanki . Nie są to banki sensu stricte mogą być natomiast częścią samych banków i na ogół są ściśle z nimi powiązane. Przykładowo można tu wy­mienić:

* spółdzielnie (towarzystwa) oszczędnościowo-kredytowe,

* stowarzyszenia oszczędnościowo-budowla­ne,

* fundusze emerytalne,

* towarzystwa ubezpieczeniowe

* towarzystwa inwestycyjne takie jak fundusze wspólnego inwes­towania

* Narodowy Fundusz Inwestycyjny

* kasa budowlano-pożyczkowa,

* bankowa kasa mieszkaniowa,

* firma pośrednictwa kredytowego

Towarzystwa ubez­pieczeniowe

W systemie finansowym każdego kraju działają różne towarzystwa ubezpieczeniowe. Zajmują się one indywidualnym ubezpieczeniem na życie, ubez­pieczeniem na wypadek bezrobocia, choroby, utraty zdolności do pracy, inwa­lidztwa, utraty życia lub osiągnięcia wieku emerytalnego. System ubezpieczeń jest niezwykle zróżnicowany w poszczególnych krajach. W odniesieniu do za­trudnionych pracowników część składek ubezpieczeniowych płaci pracodawca, a pewną część sam pracownik, zwłaszcza gdy jest zainteresowany uzyskaniem wyższej emerytury. Oprócz ubezpieczeń społecznych istnieją także różne ubezpieczenia rzeczowe i majątkowe firm i osób prywatnych.

W sumie różne towarzystwa ubezpieczeniowe dysponują dzisiaj ogromnymi kapitałami, które szacowane są na oko­l0 20-40% aktywów banków komercyjnych. Znaczna część tych kapitałów lo­kowana jest w obligacjach, bonach skarbowych, akcjach oraz w innych papie­rach wartościowych. Towarzystwa ubezpieczeniowe wywierają więc bardzo du­ży wpływ na kształtowanie się rynku kapitałowego.

Jak na razie banki pozostają jednymi z najważniejszych instytucji finansowych w gospodarce, pomimo narastającej konkurencji finansowych podmiotów pozabankowych. Dzieje się tak dlatego, iż banki są podstawowym źródłem kredytu dla milionów gospodarstw domowych. Ponadto dla małych i średnich przedsiębiorstw banki te są głównym źródłem finansowania umożliwiającego prowadzenie działalności oraz rozwój. O ich znaczeniu może świadczyć wielość ról pełnionych w gospodarce

Podsumowując, banki pełnią w gospodarce funkcje „pasa transmisyjnego” kapitału. Może się to odbywać w różny sposób, na przykład poprzez realizowanie funkcji kredytowej i funkcji gromadzenia oszczędności, funkcji inwestycyjnej i planowania, funkcji płatniczej, funkcji zarządzania zasobami gotówkowymi, funkcji powierniczej, funkcji ubezpieczeniowej, funkcji brokerskiej, funkcji bankowości inwestycyjnej lub funkcji subskrypcyjnej.

Spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa (SKOK)***

Jest to instytucja parabankowa, zaliczana do szerokiej kategorii instytucji finansowych instytucji. W rozumieniu prawa SKOK nie jest bankiem - dzięki takiemu sformułowaniu prawnemu nie podlega kontroli przez te same instytucje, które kontrolują banki.Można wyróżnić następujące elementy systemu SKOK:

* spółdzielcze kasy oszczędnościowo kredytowe (w lipcu 2006 było ich 73, wg stanu na sierpień 2007 r. istnieją 68 SKOK-i, posiadające 1631 placówek w 563 miejscowościach);

* Kasa Krajowa - będąca związkiem rewizyjnym wobec SKOK - to KSKOK pełni rolę kontrolera poszczególnych SKOK-ów, decyduje tez w bardzo dużej mierze o ich działalności. W roku 1995 dzięki lobbingowi osób tworzących ruch SKOK (od początku związany z NSZZ "Solidarność") wprowadzono ustawę nakazującą SKOK-om zrzeszać się w KSKOK.

Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe działają w Polsce od 1992 roku. Są to spółdzielnie, a więc stosuje się do nich przepisy ustawy Prawo spółdzielcze . Zgodnie z tym Prawem "spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą.

Celem działalności SKOK jest gromadzenie środków pieniężnych wyłącznie swoich członków, udzielanie im pożyczek i kredytów i przeprowadzanie na ich zlecenie rozliczeń finansowych oraz pośredniczenie przy zawieraniu umów ubezpieczenie Do rozliczeń stosuje się odpowiednie przepisy ustawy Prawo bankowe o bankowych rozliczeniach pieniężnych. Należy zauważyć, że w ustawie wyraźnie jest powiedziane ze SKOK prowadzą działalność niezarobkową (non-profit), a ich działalność sprowadza się przede wszystkim do umożliwienia dostępu do tańszych pożyczek i kredytów osobom, które, ze względu na niezbyt wysokie dochody, nie mogą takich uzyskać w bankach.

Członkami SKOK mogą być osoby fizyczne połączone więzią o charakterze zawodowym lub organizacyjnym, a w szczególności pracownicy zatrudnieni w jednym lub kilku zakładach pracy, względnie osoby należące do tej samej organizacji społecznej lub zawodowej. Aby mimo takich obostrzeń członkami SKOK mogli zostać ludzie nie będący w jednej wspólnocie - stworzono między innymi Stowarzyszenie Krzewienia Edukacji Finansowej (działające przy SKOK Stefczyka) czy Stowarzyszenie Wspierania Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo-Kredytowych "KREATOR" (działające przy SKOK Kopernika) - chcąc skorzystać z produktów SKOK wystarczy zapisać się do takowego stowarzyszenia. Organami SKOK są: Rada Nadzorcza , zarząd oraz komisja kredytowa. Członkami rady nadzorczej i zarządu mogą być osoby, które nie były prawomocnie skazane za przestępstwo karno-skarbowe. Krajowa SKOK określa wymogi kwalifikacyjne członków zarządu, dając rękojmię prowadzenia działalności kasy z zachowaniem bezpieczeństwa środków pieniężnych i wkładów w niej zgromadzonych. W skład zarządu wchodzi nie mniej niż 3 członków kasy. Do zadań komisji kredytowej należy w szczególności przedstawienie zarządowi: opinii w sprawie wniosków o udzielanie pożyczek i kredytów oraz przymusowego ściągnięcia niespłaconych w terminie pożyczek i kredytów.

Gospodarka finansowa SKOK polega na tworzeniu i wykorzystywaniu funduszy określonych w ustawie. Fundusz udziałowy powstaje z wpłat udziałów członkowskich lub innych źródeł określonych w odrębnych przepisach. Fundusz zasobowy powstaje z wpłat przez członków wpisowego, nadwyżki bilansowej, wartości majątkowych oraz innych źródeł określonych w odrębnych przepisach. Straty bilansowe są pokrywane z funduszu zasobowego, a w części przekraczającej fundusz zasobowy z funduszu udziałowego. Środki pieniężne, które nie są wykorzystywane na pożyczki i kredyty dla członków kasy, mogą być inwestowane z zachowaniem najwyższej staranności:

* w obligacji i inne papiery wartościowe emitowane lub gwarantowane przez Skarb Państwa lub NBP,

* jako lokaty, wkłady lub udziały w Kasie Krajowej,

* jako lokaty w bankach do wysokości gwarantowanej przez bankowy Fundusz Gwarancyjny

* w jednostki uczestnictwa funduszy rynku pieniężnego, o których mowa w art. 178 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U. Nr 146, poz. 1546).

Kasa ma obowiązek utrzymywać rezerwę płynną w wysokości nie mniejszej niż 10% funduszu oszczędnościowo-pożyczkowego. Rezerwę płynną stanowią środki pieniężne zgromadzone w kasie w formie gotówki lub w innych formach ustalonych przez Kasę Krajową.

Kasa jest obowiązana wypłacić po śmierci członka z jego wkładu członkowskiego i oszczędności:

* koszty pogrzebu członka w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w środowisku zmarłego - osobie, która przedłoży rachunki stwierdzające wysokość poniesionych przez nią wydatków,

* kwotę nie przekraczającą ogółem sumy przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej, ogłaszanej przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, w okresie 5 lat kalendarzowych poprzedzających wypłatę - jeżeli członek pisemnie wskazał kasie osoby, na których rzecz wypłata ma nastąpić; osobami wskazanymi przez członka mogą być jego małżonek, zstępni, rodzice, dziadkowie i rodzeństwo,

* kwotę równą wpłatom na rachunki, dokonanym przez organ rentowy z tytułu świadczeń z ubezpieczeń i zabezpieczeń społecznych, które nie przysługiwały za okres po śmierci posiadacza rachunków, wskazaną we wniosku organu rentowego skierowanym do kasy, wraz z podaniem numerów rachunków, na które dokonano wpłat.

Do przekształcenia pracowniczej kasy zapomogowo-pożyczkowej w spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową wymagana jest uchwała walnego zebrania członków (delegatów) pracowniczej kasy zapomogowo-pożyczkowej.

Funkcje nadzorcze i lustracyjne wobec kasy spółdzielczej pełni Krajowa Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo Kredytowa z siedzibą w Sopocie. KSKOK jest jedynym w prawie polskim obowiązkowym związkiem rewizyjnym wobec zrzeszonych w niej spółdzielni. Obowiązek zrzeszania kas spółdzielczych zagrożony jest sankcją likwidacji i wykreślenia kasy spółdzielczej z rejestru sądowego. Wydaje się iż Kasa Krajowa jako spółdzielnia jest kontrolowana przez Krajową Radą Spółdzielczą będącą naczelnym organem samorządu spółdzielczego. Ponadto Kasa Krajowa jest przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej i podlega kontroli na zasadach określonych w ustawie, a sprawowanej przez organy administracji publicznej, np. Inspekcję Pracy.

Fundusz powierniczy, fundusz akcji, mieszany, obligacji,

Jest to prawna forma zbiorowego lokowania w papiery wartościowe .Inaczej mówiąc jest to instytucja pełniąca rolę inwestora zbiorowego. Majątek funduszu powierniczego powstaje przez połączenie środków finansowych inwestorów indywidualnych. Środki te są inwestowane we wspólnym interesie i na wspólny rachunek uczestników funduszu powierniczego w papiery wartościowe. Pieniądze, które inwestorzy indywidualni powierzają funduszowi powierniczemu przeliczane są na jednostki uczestnictwa, wyrażające proporcjonalny udział w zgromadzonym majątku funduszu powierniczego.

Fundusz powierniczy zarządzany jest przez zespół wykwalifikowanych specjalistów, którzy poprzez budowę zróżnicowanego portfela papierów wartościowych starają się zminimalizować spadek wartości ich udziałów przy spadku kursów papierów wartościowych i gwarantować wzrost wartości udziałów przy wzroście kursów na giełdzie.

Inwestor może określać, w jaki sposób jego pieniądze mają być inwestowane. Dlatego fundusze powiernicze dzielą się generalnie na fundusze akcji, w których pieniądze inwestowane są w akcje, oraz fundusz obligacji (inwestycje w obligacje).

Oczywiście, nabycie jednostek funduszu akcji może dać wyższe dochody niż w funduszu obligacji, ale ryzyko jest również większe, gdyż rynek akcji jest mniej stabilny. Dlatego też powstają tzw. fundusze mieszane, w których część środków lokowana jest w akcje, a część w obligacje dla uniknięcia ryzyka i zminimalizowania strat.

Instytucje o charakterze niezarobkowym (no profit)

Jak sugeruje nazwa, instytucje te nie mają na celu osiągania zysków. Służą one określonym zadaniom edukacyjnym, społecznym, charytatywnym lub religijnym. Instytucje te zorganizowane są w formie fundacji i stowarzyszeń. Do instytucji o charakterze niezarobkowym, które być może znasz, należą m.in. Stowarzyszenie Księgowych, liczne fundacje na rzecz rozwoju przedsiębiorczości np. Fundacja im. Stefana Batorego.

Instytucjami takimi są ale tylko do pewnego stopnia Spółdzielnie bo ich celem działanie jest nie tylko osiąganie zysku, ale często realizacja innych zamierzeń np. zapewnienie mieszkań czy sprzedaż płodów rolnych. Dlatego funkcjonować mogą one nawet wtedy, gdy nie przynoszą zysku. Z pewnością słyszałeś o spółdzielniach mieszkaniowych, mleczarskich czy produkcyjnych.

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Samorząd gospodarczy

Wiele kontrowersji wywołuje w Polsce kwestia organizacji zrzeszających przedsiębiorców. Dyskutowane są dwa modele takich organizacji:

* niemiecki, zakładający przymusową przynależność każdego podmiotu gospodarczego do izby gospodarczej,

* anglosaski, w którym przynależność jest dobrowolna.

W Polsce działa wiele organizacji zrzeszających przedsiębiorców. Różnią się one swoim statusem prawnym, zasięgiem i wielkością. Każdy przedsiębiorca może wybrać odpowiadającą mu organizację i ponosić koszty uczestnictwa w niej. Może również stworzyć własną. Jednak znaczenie mają tylko duże organizacje. Omówimy najważniejsze z nich.

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Stowarzyszenia lobbystyczne.

Celem tych organizacji jest szeroko rozumiane reprezentowanie interesów przedsiębiorców i tworzenie klimatu sprzyjającego ich działalności. Zajmują się one m.in. analizą koniunktury gospodarczej, doradztwem, opiniowaniem zmian regulacji prawnych. Największą organizacją tego typu jest Business Centre Club, dużą rolę odgrywa też Polska Rada Biznesu oraz Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych. Warto wspomnieć również o Business Leaders Forum, które stawia sobie za cel promocje partnerskiej współpracy między przedsiębiorstwami a społeczeństwem.

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Sowa-dydaktyk >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Izby przemysłowo-handlowe.

Mają one charakter organizacji terytorialnych i branżowych. Izby terytorialne i część branżowych tworzą najważniejszą w tej chwili organizację polskiego biznesu Krajową Izbę Gospodarczą (KIG). Do głównych zadań KIG należy łagodzenie sprzeczności interesów między regionami, opiniowanie proponowanych zmian regulacji prawnych oraz analiza stanu koniunktury gospodarczej. Izby regionalne zajmują się doradztwem, kształceniem zawodowym, prowadzeniem giełd, współpracują przy organizacji wystaw i giełd itp. Głównym zadaniem izb branżowych (np. Polskiej Izby Paliw Płynnych, Polskiej Izby Informatyki i Telekomunikacji) jest reprezentowanie interesów branży.

Samorząd zawodowy

Jest to powołana przez ustawę organizacja skupiająca osoby fizyczne wykonujące określony zwód zaufania publicznego bądź pełniące szczególnie odpowiedzialną służbę oraz realizująca zadania określone w przepisach prawa i/lub w statucie danego samorządu zawodowego. Samorząd zawodowy nazywany jest także izbą zawodową, a potocznie korporacją zawodową Istnienie samorządów zawodowych ma swoją podstawę w Konstytucji RP , której art. 17 ust. 1 stanowi: w drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów.

Przynależność do samorządu zawodowego jest obligatoryjna dla osób chcących wykonywać dany zawód, bądź powstaje z mocy prawa w związku z mianowaniem na dane stanowisko.

Jednostki organizacyjne samorządu (izby) z reguły posiadają osobowość prawną, bądź na szczeblu centralnym, bądź na szczeblu terenowym, bądź wreszcie na obu szczeblach. Nie dotyczy to samorządów sędziowskich, prokuratorów, zawodowych kuratorów sądowych i referendarzy sądowych.

Poszczególne samorządy różnią się między sobą sposobem zorganizowania i zakresem powierzonych zadań. Z reguły do samorządów należy sądownictwo dyscyplinarne, piecza nad rejestracją osób wykonujących zawód, nad przestrzeganiem obowiązków zawodowych (etyki zawodowej, obowiązku szkolenia, obowiązku ubezpieczenia itp.), działalność socjalna na rzecz członków. W tym celu ich organy są wyposażone w kompetencje do stanowienia norm generalnych i abstrakcyjnych, które bywają nazywane prawem korporacyjnym albo wewnątrz korporacyjnym, mimo że prawny charakter tych norm bywa często kwestionowany. Wśród tego typu aktów wyróżniają się swoją specyfiką kodeksy etyki zawodowej (zwane też zbiorami zasad), stosowane przez sądy dyscyplinarne.

Organizacje pozarządowe ***

Organizacja pozarządowa (ang. non-governmental organization) - to organizacja obywatelska (założona przez obywateli lub ich organizacje) działająca z własnej inicjatywy na rzecz wybranego interesu publicznego i nie pobierająca rządowych środków finansowych.

Organizacje pozarządowe bywają nazywane trzecim sektorem, obok sektora publicznego (władza administracji publicznej) i rynkowego (biznesu, przedsiębiorczości). Organizacje pozarządowe - w odróżnieniu od organów publicznych a podobnie jak biznes - są prywatne i powstają z inicjatywy ich założycieli (prywatnych osób), ale - w odróżnieniu od biznesu a podobnie jak władze publiczne - działają w interesie publicznym a nie prywatnym.

Pojęcie organizacja pozarządowa nie jest równoznaczne z pojęciem organizacji społecznej np. związek zawodowy jest organizacją społeczną, lecz nie jest organizacją pozarządową.

Organizacje lobbingowe

W pierwszym wypadku chodzi o to, aby uzyskać prawny przywilej dla członków zainteresowanej grupy, zwiększający ich dochody kosztem innych grup, zwłaszcza konsumentów. Prawny przywilej może mieć postać ograniczenia konkurencji (podwyższone cła, zamknięcie dostępu do danego zawodu itp.), podmiotowej ulgi podatkowej (na przykład ostatnio uchwalone głosami AWS, PSL i SLD ulgi dla tzw. grup producenckich w rolnictwie) czy zwiększonej dotacji. Organizacjami czystego lobbingu są przede wszystkim związki zawodowe reprezentujące poszczególne branże i branżowo zorientowane organizacje pracodawców.

W Polsce nie ma regulacji dotyczących lobbingu, a duża część mediów traktuje naciski branżowe jako głos społeczeństwa. Co gorsza, w strukturę komisji sejmowych silnie wmontowany jest czysty lobbing. Nie jest rzeczą zdrową dla demokracji, jeśli w parlamencie ważną rolę odgrywają komisje branżowe, w których z kolei dominują przedstawiciele branżowych grup nacisku. Mało kto dostrzega, że "polska norma" (prawo dla służby zdrowia przygotowują lekarze, dla kolejarzy - kolejarze, dla samorządów lokalnych - samorządowcy, dla producentów zbóż - producenci zbóż itp.) jest groźną patologią. Przy tej praktyce interes społeczny (konkretniej: dobro pracobiorców, konsumentów i podatników) jest narażony na ustawiczny atak. Polsce pilnie potrzebna jest reforma parlamentu, która wyrugowałaby zeń lobbing wewnętrzny, oraz jasna regulacja lobbingu zewnętrznego.

Pozostałe organizacje

Od organizacji czystego lobbingu trzeba odróżnić stowarzyszenia, których członkowie nie wywierają nacisku po to, aby zwiększyć własne dochody kosztem innych ludzi, ale po to, by zwiększyć stopień realizacji innych zadań, które sprawiają im satysfakcję. Ważnym przykładem są organizacje ekologiczne, zabiegające o poprawę stanu środowiska. Są one generalnie ważną i pożyteczną częścią demokratycznego kapitalizmu. Akceptując ten cel, zawsze jednak trzeba się domagać, aby był on osiągany przy użyciu środków, które minimalizują ewentualny uszczerbek dla innych ważnych społecznych celów, na przykład ograniczania bezrobocia. Innymi słowy, przy naciskach na osiąganie "wyższych" celów (tzn. innych niż wzrost dochodów tych, co naciskają) należy zawsze wyważać różne wartości. W praktyce oznacza to, że potrzebna jest fachowa wiedza, która pozwoli na najlepszy dobór środków.

Wreszcie słowo o organizacjach pozarządowych występujących w roli dostawców usług, zabiegających o zamówienia finansowane z budżetu centralnego i z budżetów władz lokalnych. W tej sferze jest w Polsce bardzo dużo do zrobienia. Trzeba rozbić monopol publicznych dostawców. Mają oni uprzywilejowany dostęp do środków publicznych, choć świadczone przez nie usługi mogą być lepiej i efektywniej wykorzystane przynajmniej przez niektóre organizacje pozarządowe. Zwłaszcza w sferze socjalnej uchwalona w 1998 r. ustawa o finansach publicznych umożliwia konkurencję. Organizacje pozarządowe powinny energiczniej korzystać z prawnych możliwości, a władze publiczne - szczególnie samorządowe - wykazywać więcej odwagi w przeciwstawianiu się publicznym monopolom w interesie konsumentów i trzeciego sektora.

Stowarzyszenia

Jest to organizacja społeczna powoływana przez grupę osób mających wspólne cele lub zainteresowania. Intencje, jakimi kierował się ustawodawca, stanowiąc regulację prawną odnośnie instytucji stowarzyszenia zawarta jest w preambule ustawy - Prawo o stowarzyszeniach „ustawa została powołana do życia w celu stworzenia warunków do pełnej realizacji gwarantowanej przepisami Konstytucji wolności zrzeszania się zgodnie z powszechną Deklaracją Praw Człowieka i Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych i umożliwienia obywatelom równego, bez względu na przekonania, prawa czynnego uczestniczenia w życiu publicznym i wyrażania zróżnicowanych poglądów oraz realizacji indywidualnych zainteresowań, a także uwzględniając tradycje i powszechnie uznawany dorobek ruchu stowarzyszeniowego (...)”.

W Polsce do stowarzyszeń nie zalicza się partii politycznych , komitetów wyborczych, związków wyznaniowych i branżowych organizacji zawodowych takich jak np. cechy rzemieślnicze

Korporacje

Jest to rodzaj organizacji (społecznej), zazwyczaj posiadającej osobowość prawną, której istotnym substratem są jej członkowie (korporanci).

Tym, co stanowi samą istotę korporacji, jest członkostwo osób, bez członków korporacja nie istnieje. Przy tym członkostwo musi mieć charakter względnie trwały i uregulowany wewnętrznym prawem danej korporacji (w tym znaczeniu korporacją nie jest np. zgromadzenie publiczne).

Korporacja zazwyczaj zarządza sprawami swoich członków, w takim zakresie w jakim działają oni jako jej członkowie. Konkretne uprawnienia członków poszczególnych korporacji, a także ich struktury organizacyjne i zakres działania zależą już od określonych rozwiązań przyjętych przez ustawodawcę.

Początkowo mianem korporacji określano gildie (średniowieczne) i cechy rzemieślnicze a potem stowarzyszenia studenckie.

Korporacjami prawa cywilnego są np. stowarzyszenia, spółdzielnie związki zawodowe a korporacjami prawa publicznego - np. gminy (o takiej korporacji mówimy, że jest przymusowa bo nie ma w niej swobody aktu woli członków co do rozpoczęcia lub zakończenia przynależności; do danej gminy przynależy się z mocy prawa przez sam fakt zamieszkiwania na jej terenie).

Potocznie mianem korporacji określa się także samorządy zawodowe

Organizację typu korporacyjnego przeciwstawia się organizacjom typu zakładowego, których istotnym substratem jest składnik nieosobowy (np. kapitał ).

Fundacje

Jest forma prawna organizacji pozarządowej której istotnym substratem jest kapitał przeznaczony na określony cel oraz statut zawierający reguły dysponowania tym kapitałem.

Fundacje są po stowarzyszeniach w Polsce drugą co do popularności formą prawną wśród organizacji pozarządowych. W Polsce nie jest prawnie dopuszczona forma fundacji prawdziwych, to znaczy fundacji interesu prywatnego, potocznie zwanych fundacjami rodowymi lub rodzinnymi. Tego typu fundacje są w USA głównym organizatorem szkolnictwa wyższego, a w niektórych państwach (Panama, Lichtenstein ,Bahamy) są one podstawowym elementem struktur zarządzania aktywami. Niezależne instytucje wyceniają, iż około połowy światowego przepływu kapitału odbywa się właśnie za pośrednictwem struktur zarządzanych przez fundacje interesu prywatnego. Fundacja zarządza majątkiem, który posiada, oraz ewentualnie go powiększa. Statut może przewidywać kumulowanie zysków fundacji aż do osiągnięcia określonej wartości lub poziomu pozwalającego na wypłatę beneficjentom świadczeń o określonej wysokości.

Fundator może samodzielnie szczegółowo określić zasady działania i inwestowania fundacji albo pozostawić to do decyzji jej zarządu.

Inwestycje kapitałowe służące pomnażaniu majątku fundacji mogą być realizowane bezpośrednio przez nią bez obciążenia podatkowego, jeżeli prawo kraju inwestycji nie przewiduje poboru podatku u źródła lub opodatkowania fundacji od dochodów uzyskanych na jego terytorium. Fundacja może też inwestować poprzez założone przez siebie spółki holdingowe, nieruchomości, fundusze, na dobrze wszystko poza działalnością operatywną. Inwestycje prowadzone za pośrednictwem struktury holdingowej mogą być zwolnione z podatku do czasu przekazania zysku beneficjentom.

Według polskiego prawa Fundacja jest zakładem (osobą prawną typu zakładowego), a więc - w odróżnieniu od np. stowarzyszeń, związków zawodowych, partii, samorządów zawodowych i innych korporacji - nie ma członków (jest bezosobowa). Jest przez to bardziej niezależna niż korporacja od osób fizycznych, o celu, majątku, zasadach działania decyduje jej twórca. W związku z tym - zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem NSA - nie zaliczano fundacji do organizacji społecznych, co uzasadniano właśnie tym, że fundacja nie jest korporacją obywateli, ale wyodrębnioną masą majątkową (Postanowienie NSA w Warszawie z dnia 12 stycznia 1993 r.; I SA 1762/92, ONSA 1993/3/75). W związku z tym odmawiano fundacjom np. prawa uczestnictwa w postępowaniach administracyjnych na prawach strony (które to uprawnienie organizacjom społecznym przyznaje art. 31 Kodeksu postępowania administracyjnego), czy też prawa do składania skarg do sądów administracyjnych w sprawach dotyczących innych osób (uprawnienie przyznane organizacjom społecznym na podstawie art. 50 ust. 1 ustawy - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi). Ostatnio jednak pogląd ten został przełamany przez uchwałę siedmiu sędziów NSA, w której stwierdzono, iż także fundacjom przysługuje status organizacji społecznych (Uchwała 7 sędziów NSA z dnia 12 grudnia 2005 r.; II OPS 4/05).

W Polsce podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę fundacji, ich zakładania i funkcjonowania jest ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz. U. z 1991 r., nr 46, poz. 203 z późn. zm.).

Państwo

Ważnym podmiotem gospodarczym - zarówno ze względu na zakres, jak i moż­liwości działania w gospodarce narodowej jest państwo, reprezentowane przez rząd i różne wyspecjalizowane jego agendy (ministerstwa, urzędy itp..).

Używamy tu terminu: państwo, ujmując łącznie działanie wielu rożnych przedstawicieli władz publicznych. Państwo to władzą gospodarcza kontrolująca funkcjonowanie gospodarki jest to również cały sektor publiczny w gospodarce. Jest ono reprezentowane jest przez rząd oraz różne wyspecjalizowane instytucje i agendy (filie, oddziały), np. ministerstwa, urzędy.

Elementem składowym państwa jest także władza polityczna nad jego terytorium i nad ludnością.

Państwo jako podmiot gospodarczy nie jest podmiotem równo­rzędnym z gospodarstwem domowym, czy przedsiębiorstwem. Dysponuje ono władzą umożliwiającą ustalenia i egzekwowanie przestrzegania zasad postępo­wania przez podmioty fizyczne (obywateli) i organizacje działające na jego terytorium. W tym także gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Państwowe ma zatem nieporównanie większy wpływy na uczestników życia gospodarczego niż któregokolwiek z pozostałych. Z drugiej strony trzeba też dodać, że rola państwa w gospodarce jest tematem wysoce kontrowersyjnym, a jego rola we współczesnym świecie jest bardzo zróżnicowana: od stosunkowo nieznacznej w jednych krajach do wręcz dominującej w innych.

Bez względu udział państwa w gospodarce rynkowej nie decyduje ono bezpośrednio ani w sferze produkcji, ani tym bardziej w sferze konsumpcji. Nawet przedsiębiorstwa państwowe działają na zasadach skomercjalizowanych i wykazują znaczny stopień niezależności od administracji centralnej. Przestrzegają one zasad rachunku ekonomicznego i z tej racji na równi z innymi traktowane są jako firmy a nie jako rząd. Określony minister może mieć wpływ na obsadzenie stanowiska dyrektora przedsiębiorstwa państwowego, ale nie mo­że nakazać mu robić tego, co mogłoby narazić przedsiębiorstwo na straty.

Rząd jako odrębny podmiot gospodarczy nie prowadzi działalności wytwórczej. Działa jedynie w sferze dystrybucji, tzn.. współuczestniczy w podziale tego, co wytwarzają firmy. Owa redystry­bucja polega z jednej strony na nakładaniu podatków na firmy i gospodarst­wa domowe, a z drugiej strony na wydatkowaniu tychże podatków na dwa cele: a) na zakup dóbr i usług przeznaczonych głównie dla sfery budżeto­wej, b) na świadczenia społeczne, np.. dla bezrobotnych.

Uzasadnieniem dla owej dystrybucyjnej działalności rządu jest to, iż w gospodarce istnieje szereg usług, za które ani jednostki, ani firmy nie płacą bezpośrednio, a które to z racji ich wyższej użyteczności świadczone są przez rząd, np.. budowa i eksploatacja dróg, regulacja rzek, obronność, szkolnict­wo itp.. Koszty tych usług pokrywane są z podatków. Pośrednia, a nie bez­pośrednia forma płatności za owe usługi, wynika z faktu, iż system rynko­wy jako taki nie jest w stanie zapewnić płatności, które w całości pokryły­by koszty usług publicznych, usług świadczonych przez rząd w skali uzna­nej przez społeczeństwo za niezbędną. Innymi słowy, bez współudziału rządu tak szeroka skala usług społecznych nie byłaby w ogóle możliwa, nie byłby bowiem nimi zainteresowany sektor prywatny.

Państwo w rozumieniu ekonomistów

Na co dzień posługujemy się zwykle bardziej potocz­nym określeniem państwa, mając na myśli centralne oraz lokalne instytucje i urzędy publiczne, których działalność związana jest z funkcjonowaniem da­nego systemu społeczno-gospodarczego. W tym też, mniej więcej, sensie pojęcie to stosowane jest na ogół zarówno w obcojęzycznych, jak i w polskojęzycznych tekstach ekonomicznych.

Państwo sprawuje funkcje zewnętrzne i wewnętrzne. Konkretna treść tych funkcji i form ich realizacji ulegają zmianom pod wpływem różnych czynników. Interesuje nas tutaj tylko ekonomiczna strona zagadnienia.

Funkcje państwa

Istnienie sektora publicznego wynika z podstawowych funkcji, jaki pełni państwo. Wymieńmy pokrótce te, które są bezsporne i zawsze wykonywane w kapitalizmie. Zacznijmy od wewnętrznych

* prawodawcza - państwo za pośrednictwem swojego aparatu tworzy prawo, które obowiązuje na jego terytorium

* porządkowa - państwo jest zobowiązane do zachowania porządku i bezpieczeństwa na całym terytorium jego jurysdykcji

* administracyjna - państwo jest zobowiązane zarządzać krajem za pomocą aparatu administracyjnego

* tworzenie i ochrona ładu instytucjonalnego dla działalności gospodarczej,

* ochrona zdrowia obywateli i środowiska naturalnego przed możliwymi szkodami powodowanymi przez działalność gospodarczą

* organizacja systemu pieniężnego,

* gospodarowanie dob­rami publicznymi.

Ponadto państwo pełni szereg funkcji zewnętrznych. Oto najważniejsze z nich

* obrona granic - zapewnienie obywatelom poczucia bezpieczeństwa przez niwelowanie zagrożenia agresją ze strony innych państw

* kontakt z innymi państwami - państwo powinno organizować współpracę z innymi państwami

We spółczesnym świeci państwo pełni w mniejszym lub większym zakresie szereg funkcji o charakterze socjalnym (socjalistyczne; interwencjonistyczne; etatystyczne)

* socjalna - państwo jest zobowiązane zapewnić swoim obywatelom minimum środków do życia

* kulturalno oświatowa- państwo jest zobowiązane zorganizować system edukacji i instytucji kulturalnych, szerzących rozwój intelektualny obywateli

* gospodarczo-organizacyjna - państwo jest zobowiązane zarządzać gospodarką i finansami kraju

Dlaczego państwo musi oddziaływać na gospodarkę?

Główna sposób oddziaływania państwa na gospodarkę ogranicza się do kwestii regulacji prawnej i eko­nomicznej, mającej na celu ochronę interesów publicznych przed negatywnymi następstwami działania mechanizmu rynkowego, a w szczególności postępowa­niem producentów i sprzedawców zajmujących pozycję monopolistyczną. Działanie mechanizmu rynkowego stwarza szereg zagrożeń związanych z:

• groźbą wysokiej inflacji,

• fluktuacjami produkcji

• pojawienia się masowego bezrobocia,

• konfliktem między właścicielami kapitału a pracownikami najemnymi o warunki pracy i płacy,

• groźbą zatrucia i dewastacji naturalnego środowiska,

• ­ nierównomiernym rozwojem różnych regionów kraju,

• Brakiem zainteresowania losem ludzi chorych, niezdolnych do pracy, bezdom­nych, uzależnionych od nałogów itp..

Instytucje państwowe

Aby realizować swoje zadania państwo musi tworzyć różnego rodzaju zapory prawno-instytucjonal­ne, które ograniczałyby wymienione negatywne następstwa funkcjonowania rynku, tworzyłyby osłonę socjalną dla najuboższych warstw ludności, umożliwia­łyby rozwiązywanie potencjalnych konfliktów na zasadzie kompromisu lub umowy społecznej oraz przyczyniałyby się do dynamicznego rozwoju gospo­darczego kraju w warunkach niskiej stopy inflacji i możliwie najmniejszego bez­robocia. Bez ingerencji państwa w wymienione sfery życia społeczno-gospodar­czego występowałoby zjawisko bezpardonowej walki wszystkich przeciwko wszystkim, w której największą szansę zwycięstwa miałyby jednostki i przedsiębiorstwa najsilniejsze ale nie zawsze najuczciwsze.

Instytucje centralne

Centralne organy administracji jest to instytucje , które zakres działania obejmują obszar całego państwa Centralne organy administracji podporządkowane są naczelnym organom administracji naczelnym organom administracji. Organy centralne działają w formie indywidualnych decyzji, mogą wydawać zarządzenia o charakterze wewnętrznym. Mają charakter apolityczny.

Bank centralny

Szczególną role we współczesnej gospodarce odgrywa Bank Centralny Pierwsze banki centralne miały charakter prywatny. Najstarszy Bank Szwedzki otrzymał przywilej od państwa wypuszczenia biletów bankowych w 1657 r., zaś Bank Anglii w 1694 r. Bank Polski został założony w 1828 r. W Stanach Zjednoczonych funkcję banku centralnego spełnia System Rezerwy Federalnej (SRF), stworzony dopiero w 1913 r. Składa się on z Rady Guberna­torów i 12 Regionalnych Banków Rezerwy Federalnej, które tworzą nadzór nad wszystkimi bankami komercyjnymi. Rada Gubernatorów składa się z 7 guber­natorów mianowanych przez prezydenta na okres do 14 lat oraz 9 przedstawicieli banków regionalnych, rotacyjnie zmienianych co kilka lat.

Pierwotnie banki centralne były uprawnione do emitowania biletów bankowych do wysokości kapitału zakładowego. Były one zobowiązane przez pań­stwo do wymieniania swych biletów na każde żądanie na monetę srebrną lub złotą. Dlatego wszyscy odnosili się z pełnym zaufaniem do biletów bankowych. Podstawowym celem polityki banku centralnego było dążenie do utrzymania stałej wartości pieniądza w kraju, czyli tzw.. stałego parytetu pieniądza krajowe­go do złota lub do innej waluty zagranicznej. Ten stan rzeczy udało się utrzy­mać do czasu I wojny światowej. Wojna poważnie zachwiała tym tradycyjnym porządkiem. Zniknęła waluta złota, a na jej miejsce pojawiły się pieniądze pa­pierowe, praktycznie niewymienialne na złoto. Był to okres gwałtownego wzro­stu cen, który nazywamy inflacją, i tym samym ogromnego spadku wartości (siły nabywczej) pieniądza.

Po zakończeniu I wojny światowej wiele krajów próbowało odbudować klasyczny system wymienialności biletów bankowych na złote sztabki (gdyż mo­nety zostały przez ludność stezauryzowane) lub na inne dewizy wymienialne na złoto. Wybuch wielkiego kryzysu gospodarczego w latach 1929-1933 dopro­wadził do całkowitego załamania się polityki utrzymywania stałego kursu wa­lut w stosunku do złota (tzw.. gold-exchange standard). Najpierw Bank Anglii (1931 r.), a następnie SRF w USA (1933 r.) zawiesiły wymienialność waluty krajowej na złoto. W celu ratowania gospodarki przed kryzysem i masowym bezrobociem banki centralne zaczęły stosować politykę łatwego, taniego pieniądza. Opierały się one na nowej filozofii ekonomicznej, głoszonej przez najwybitniejszego w latach trzydziestych ekonomistę angielskiego J.M. Keynesa, niska stopa procentowa od kredytu będzie zachęcać do ekspansji inwestycyjnej, co doprowadzi do ponownego ożywienia gospodarczego.

Główną funkcją banku centralnego jest regulowanie podaży pienią­dza w obiegu i oddziaływanie na politykę kredytową banków komer­cyjnych w celu hamowania wzrostu cen i wpływania na przebieg ko­niunktury gospodarczej kraju.

Po II wojnie światowej wszystkie banki centralne w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej zostały zmuszone do ścisłego współdziałania z rządem przy zwalczaniu recesji gospodarczej (mierzonej spadkiem produkcji), nakręca­niu ożywienia i wysokiej koniunktury oraz doprowadzaniu do stanu zbliżonego do pełnego zatrudnienia siły roboczej. Wiele banków centralnych upaństwowiono (jak np.. Bank Anglii w 1947 r.) i stały się one doradcami rządów w spra­wach polityki pieniężnej i kredytowej.

Samorząd terytorialny

W Polsce (na wzór innych krajów kontynentu europejskiego) tylko część zadań lokalnych i regionalnych jest realizowana przez agendy administracji rządowej, które bezpośrednio (hierarchicznie) podlegają Radzie Ministrów. Premierowi bądź poszczególnym ministrom. Zasadnicza część zadań administracyjnych, nie mająca znaczenia ogólnokrajowego, jest realizowana przez samorząd terytorialny. Czynią to organy samorządowe, które są podporządkowane odpowiedniej wspólnocie lokalnej (gminnej, powiatowej) bądź regionalnej (wojewódzkiej) i które reprezentują jej interesy.

Samorząd terytorialny jest to specyficzna organizacja społeczności lokalnej (gmina ,powiat) lub regionalnej (województwo samorządowe )i zarazem - forma administracji publicznej, w której mieszkańcy tworzą z mocy prawa wspólnotą i względnie samodzielnie decydują o realizacji zadań administracyjnych, wynikających z potrzeb tej wspólnoty na danym terytorium i dozwolonych samorządowi przez ustawy, pod określonym ustawowo nadzorem administracji rządowej.

Samorząd rozumiany jako organizacja mieszkańców jest przymusową korporacją prawa publicznego mieszkańców danego obszaru, mających wspólne interesy i potrzeby publiczne. Ustawodawca konstytucyjny i zwykły powierza samorządowi uprawnienie stanowienia prawa miejscowego i wykonywanie olbrzymiej większości zadań z zakresu administracji lokalnej (i ewentualnie również - regionalnej, jak to jest w przypadku polskiego samorządu województwa). Za niezbędny element sytuacji prawnej samorządu terytorialnego współczesnego demokratycznego państwa prawnego uważa się kontrolowanie i ochronę tego samorządu przez niezawisłe sądy (administracyjne i powszechne) oraz rozstrzyganie przez sądy administracyjne sporów między samorządem i nadzorującą administracją rządową.

Samorząd terytorialny jest najważniejszą formą samorządności rozumianej jako przesunięcie w obrębie administracji publicznej kompetencji do załatwiania pewnej grupy spraw, tj. odebranie ich scentralizowanej administracji rządowej i powierzenie ich do samodzielnego rozwiązywania tej grupie społecznej, której te sprawy dotyczą. Tak znaczącej roli nie odgrywają już samorząd zawodowy, akademicki, studencki, gospodarczy.

Budżety jednostek samorządu terytorialnego

Tworzenie sektora samorządowego było związane z reformą finansów publicznych, najogólniej mówiąc - z ich decentralizacją. Lepiej, gdy pieniędzmi w gminie, powiecie, województwie zarządza samorząd. Przy centralnym zarządzaniu dochodziło do wielu nieprawidłowości. Między innymi z tego powodu pieniędzmi np. na budowę i utrzymanie dróg gminnych, budowę wodociągów, kanalizacji, na działalność szkół podstawowych, gimnazjów, liceów zarządza w coraz większym stopniu sektor samorządowy.

Założenia i cele reformy samorządowej kraju wynikały m.in. z tego, że do końca 1990 r. budżet państwa koncentrował (wpływy z podatków i inne) prawie 100% pieniędzy publicznych. Centralne zarządzanie nimi polegało na koncentrowaniu prawie wszystkich finansów w budżecie państwa i ich centralnym rozdzielnictwie. Przekazywano je do województw, a stąd do gmin. Taka forma koncentracji i rozdzielania finansów powodowała, że polityka regionalna w Polsce była nieskuteczna. Koszty zbierania i rozdzielania pieniędzy były ogromne, wynikały m.in. z konieczności zatrudnienia dużej liczby urzędników. Skutkiem takiego mechanizmu była ujemna różnica pomiędzy dochodami a wydatkami publicznymi.

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Sowa-dydaktyk >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Celem reformy samorządowej było ograniczanie roli państwa na rzecz układów regionalnych (województw) i lokalnych (gmin i powiatów).

Sytuacja finansowa poszczególnych jednostek samorządowych różni się i wynika z ilości pieniędzy wpływających do ich budżetu. O tym, czy samorząd jest biedny, czy bogaty, decydują głównie wpływy z podatków od podmiotów gospodarczych. Jeśli na terenie gminy lub powiatu znajdują się dobrze prosperujące zakłady, które płacą wysokie podatki, gmina lub powiat są bogate. Najkorzystniej jest wtedy, gdy przedsiębiorstwo systematycznie płaci podatki przez wiele lat - wówczas można realizować inwestycje publiczne.

Instytucje demokracji rynkowej

Państwo tworzy i popiera różnego rodzaju instytucje demokracji rynkowej Są to organizacje wyrażając interesy określonych środowisk społecznych w kwestiach ekonomicznych. Dążąc do lepszej ich realizacji, wywierają nacisk na inne podmioty w celu podjęcia, względnie zaprzestania przez te ostatnie pewnych czynności gospodarczych lub prawodawczych w zakresie dotyczącym gospodarki. Działania te mają charakter regulacyjny.

W kolejnym wykładzie naszą uwagę skoncentrujemy na zasadach zachowania się dwóch głównych podmiotach sektora prywatnego będą to: gospodarstwa domowe oraz przedsiębiorstwa.

Administracja publiczna

Administracja w pierwotnym znaczeniu tego słowa to "służba społeczeństwu" łac "administro" - kierować, zarządzać, służyć łac.
"publicus" - zbiorowy, społeczny, służący ogółowi (nie ma charakteru prywatnego) Administracja publiczna jest to przejęte przez państwo i realizowane przez jego zawisłe organy, a także przez organy samorządu terytorialnego zaspokajanie zbiorowych i indywidualnych potrzeb obywateli, wynikających ze współżycia ludzi w społecznościach. Stanowi całokształt struktur organizacyjnych w państwie oraz ludzi zatrudnionych w tych strukturach spełniających zadania publiczne, zbiorowe i indywidualne, reglamentacyjne i świadczące oraz organizatorskie podmiotów kierowniczych i decydenckich.

Podział administracji publicznej

Administracja publiczna stanowi zespolenie różnych administracji działających w zakresie spraw publicznych, przede wszystkim zaś administracji państwowej, administracji rządowej i administracji samorządowej. Administracja publiczna jest desygnatem na określenie struktur, działań i ludzi tych wszystkich rodzajów administracji.

W historii administracji znana jest również pozytywna definicja administracji publicznej używana w państwach totalitarnych (np. III Rzeszy). Mówi ona, iż administracja publiczna to kształtowanie życia wspólnoty przez specjalnie do tego powołany aparat, według planu ustalonego przez polityczne kierownictwo (czyli np. Führera). Pomija ona udział obywateli w sprawowaniu władzy, kładąc nacisk na prymat władzy nad człowiekiem, nadrzędność wspólnoty nad jednostką, pierwszeństwo obowiązków obywatelskich przed prawami i swobodami obywatelskimi. Widać zatem, iż ujęcie administracji publicznej zależy od ustroju, wobec którego jest formułowane.

Monizm i dualizm administracji publicznej.

W administracji publicznej możemy mieć również do czynienia z dwoma zjawiskami:

1. monizmem administracji

2. dualizmem administracji.

Monizm administracji publicznej, polega na istnieniu w danym państwie wyłącznie administracji państwowej. Wówczas nie występuje rzeczywisty samorząd, czyli nie ma podziału na administrację rządową i samorządową. Tak dzieje się w państwach totalitarnych, także wówczas gdy istnieją instytucje samorządowe z nazwy (tzw. fasadowe), które faktycznie samorządem nie są. Tak było np. w PRL. Rad narodowych nie można przecież nazwać samorządem. Ani nie pochodziły z wyborów, ani nie cieszyły się niezależnością. Natomiast dualizm administracji publicznej, to podział administracji publicznej na rządową i samorządową. Jest podstawową zasadą w państwach demokratycznych. Wiąże się z decentralizacją.

Funkcje administracji publicznej [edytuj]

1. Funkcja porządkowo - reglamentacyjna związana z ochroną porządku publicznego i bezpieczeństwa zbiorowego. Zwana czasem po prostu reglamentacyjną, dotyczącą regulowania życia obywateli (np. kodeksem drogowym).

2. Funkcja świadcząca, czyli świadczenia usług publicznych lub ich świadczenia za pośrednictwem instytucji świadczących, należących do sektora publicznego (przedsiębiorstw użyteczności publicznej i zakładów administracyjnych). W ramach tej funkcji organy administracji publicznej zaspokajają potrzeby społeczne, np. utrzymując szpitale.

3. Funkcja regulatora rozwoju gospodarczego przejawiającej się w zastosowaniu klasycznych instrumentów policyjnych i reglamentacyjnych w postacie zezwoleń, kontyngentów, ceł, a także udziale państwa w zarządzaniu gospodarką narodową. Administracja publiczna może nie tylko ingerować w życie gospodarcze interwencjonizm), ale i samodzielnie prowadzić działalność gospodarczą (etatyzm).

4. Funkcja organizatorska, w ramach której organy administracji podejmują działania twórcze, samodzielne i kreatywne, np. gdy urzędnicy gminni starają się zdobyć fundusze unijne.

5. Funkcja wykonawcza, polegająca na wykonywaniu przepisów. Organy i instytucje administracji muszą przestrzegać prawa, zgodnie z konstytucyjnymi zasadami legalizmu, państwa prawa, państwa prawnego, państwa praworządnego. Wykonywanie prawa ma miejsce nie tylko w ramach prawa administracyjnego materialnego (gdy urzędnik w sposób władczy reguluje prawa i obowiązki obywateli), ale i na gruncie prawa proceduralnego (gdy organ wydaje decyzję administracyjną na podstawie przepisów Kodeksu Postępowania Administracyjnego). Czasem urzędnicy mogą opierać swoje decyzje na podstawie uznania administracyjnego (swobodnego uznania).

6. Funkcja kontrolno - nadzorcza, w ramach której państwo kontroluje i nadzoruje obywateli, np. stowarzyszenia.

7. Funkcja prognostyczno - planistyczna, dzięki której władza publiczna formułuje, np. prognozy wzrostu zanieczyszczenia środowiska naturalnego.

Czasem wyżej wymienione funkcje administracji publicznej zwane są płaszczyznami działania administracji publicznej.

W XXI w. dużego znaczenia zwiększa się rola administracji publicznej w zaspokajaniu potrzeb zbiorowych społeczeństwa (czyli funkcja świadcząca administracji). Część zadań państwa w tym zakresie cedowane zostaje na organizacje pozarządowe i samorządy. Dużego znaczenia nabierają również samorządy miejskie, co wynika z urbanizacji, czyli rozrostu miast. Zjawisko przenoszenia uprawnień z administracji rządowej na rzecz samorządowej administracji miejskiej, nazywa się komunalizacją administracji publicznej.

WYKORZYSTANA LITERATURA

1. Begg D. i inni :Ekonomia .PWE 1993 t. 1 rozdz. 5

2. Beksiak J i inni Ekonomia

2. Czarny E. Nojszewska E. Mikroekonomia PWE 1997 rozdz.1

3. Czarny B. i inni :Podstawy ekonomii. PWE 1998 roz. 4.

4. Bowden E Bowden J Ekonomia Fundacja Innowacja Warszawa 2002 roz. 22

5. Dębniewski S. i inni: Mikroekonomia ( wybrane problemy do wykładów i ćwiczeń) ART. Olszytn 1997 roz. 7

1. Encyklopedia Internetowa „Wiem ”Portal ONET

2. Encyklopedia Internetowa „Intermautica ” Portal INTERIA

3. Encyklopedia Internetowa PWN Portal W.P

4. Encyklopedia Marketingu Portal ONET

5. Ekonomia Portal ODEON

6. Kamerschen D.i inni :Ekonomia . Fundacja Gospodarcza NSZZ ”Solidarność „ Gdańsk 1991 rozdz. 18

7. Kossobudzka  M.: Szczęście kosztuje tylko pięć dolarów 2008-03-21, G.W.

8. Leksykon Buisnessu Portal ONET

9. Matkowski Z. Podstawy ekonomii. Mikroekonomia. WSZiP im. B. Jańskiego 1999 rozdz.4

10. Nasiłowski M.

11. Podstawy Ekonomii (red.. R.Milewski). PWN 1998 rozdz. 5

12. Samuelson P W Nordhaus: Ekonomia PWE 1995 rozdz. 19

13. Nojszewska E.: Podstawy ekonomii. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1995 rozdz. 4

14. Nojszewska E.Szamrej Z. Mikroekonomia Kurs podstawowy. Fundacja naukowa Taylora SGH Zeszyt nr 13

15. M. Rekowski Wprowadzenie do mikroekonomii Polsoft-Akademia Poznań 1993

16. Wisznewski Z. Mikroekonomia współczesna. Syntetyczne ujęcie Olympus 1994 rozdz.3

17. Woś Wprowadzenie do ekonomii

Pytania

1. Co to jest podmiot ekonomiczny?

2. Wymień typy podmiotów ekonomicznych występujących we współczesnej gospodarce rynkowej?

3. Jaką podstawową funkcję między tymi podmiotami spełnia rynek?

4. Wskaż podmioty tworzące podaż na rynku czynników wytwórczych we współczesnej gospodarce rynkowej?

5. Wymień różne przykłady instytucji finansowych. Określ cechę wspólną dla wszystkich podmiotów ekonomicznych tego typu?

MATERIAŁY FAKULTATYWNE

Racjonalność indywidualna i społeczna

Racjonalność gospodarowania związana jest z konkretnym podmiotem gospodarczym, ma charakter subiektywny. Wybór racjonalny z punktu widzenia jednego podmiotu gospodarczego nie musi być racjonalny z punktu widzenia innego podmiotu gospodarczego. Racjonalności gospodarowania oparta na subiektywnym odczuciu korzyści jest kategorią zbyt wąską i bardzo upraszcza jego rzeczywistą naturę.

Celem racjonalnego gospodarowania nie może być tylko systematyczne podnoszenie efektywności ekonomicznej, lecz jest nim doskonalenie jakości życia w skali całego społeczeństwa Podstawą takiego działania są nie tylko kryteria czysto ekonomiczne (np. wyższa rentowność firmy, wyższa produktywność czynników wytwórczych), lecz także kryteria etyczne, moralne i ekologicznych Ich spełnienie zapewnia lepsze i pełniejsze zaspokojenie wielorakich potrzeb (zwłaszcza potrzeb rozwoju) (growth needs) społeczności lokalnych i całego narodu.

Za racjonalne ze społecznego punktu widzenia można, więc uznać dzisiaj nie tylko te działania i decyzje, które respektują wymagania wysokiej efektywności ekonomicznej, ale także inne, które dobrze służą podnoszeniu jakości życia społeczeństwa uwzględniają różne aspekty sytuacji życiowej członków społeczeństwa, umożliwiają rozwój duchowy jego członków , które dobrze służą podnoszeniu jakości życia społeczeństwa jako całości

Cele publiczne

W przypadku decyzji o charakterze publicznym cele rozważane są w znacznie szerszym kontekście. Większość politologów i ekonomistów zgodziłaby się z twierdze­niem, iż przy podejmowaniu decyzji publicznych celem jest wzrost dobrobytu społeczeństwa, przy czym przez społeczeństwo rozumie się w tym przypadku wszystkie osoby, których interesy są brane pod uwagę i na które ma wpływ podjęcie określonej decyzji. Pojecie dobrobytu wykracza daleko poza PKB

Cel decyzji podejmowanych w sektorze publicznym, niezależnie od tego, czy dotyczą one budowy lotniska czy też prawnej regulacji działalności energetyki, jest szerszy niż samo osiągnięcie zysku. Podejmując decyzję, podmiot publiczny powinien zestawić ze sobą wszystkie korzyści i koszty, nie tylko wyrażone w pieniądzu. Jeżeli bierzemy pod uwagę kryteriami kosztów i korzyści, może się okazać, że budowa lotniska jest celowa, nawet, gdy nie przyniesie to pieniężnego zysku władzom miejskim.

Trudność w zastosowaniu kryterium dobrobytu społecznego w tak ogólnej postaci polega na tym, że decyzje publiczne nieodłącznie wiążą się z nierównomier­nym rozkładem korzyści i kosztów między te wszystkie grupy, których dotyczą. W wyniku każdej decyzji publicznej niektóre z nich zyskają, a inne stracą.

I tak na budowie nowego lotniska skorzystają przedsiębiorstwa i osoby korzystające z transportu lotniczego. Stracą jednak ci wszyscy, których domy zostaną w wyniku wywłaszczenia przejęte pod budowę portu lotniczego oraz mieszkańcy okolicznych terenów, gdyż odczują skutki dodatkowego ruchu samochodów i hałasu startujących samolotów.

Program przestawienia energetyki z ropy na węgiel przyniesie korzyść wszystkim mieszkańcom kraju poprzez zmniejszenie uzależnienia od importowanej ropy. Jedno­cześnie jednak spowoduje również wzrost kosztów wytwarzania elektryczności, co dla wielu osób oznacza wyższe rachunki za prąd. Będący konsekwencją realizacji pro­gramu wzrost zanieczyszczenia powietrza przyniesie negatywne skutki zdrowotne i estetyczne na terenach miejskich. Wydobycie węgla metodą odkrywkową wiąże się z odrębną kategorią kosztów ekonomicznych i ekologicznych, podobnie jak wykorzystanie energii atomowej. W efekcie, każdy duży program rządowy oznacza zarówno korzyści, jak i koszty dla różnych grup społecznych.

Pojawia się w tym momencie istotne pytanie:, w jaki sposób możemy porównać owe koszty i korzyści, aby podjąć najlepszą z punktu widzenia całego społeczeństwa decyzję? Odpowiedzi dostarcza nam analiza kosztów i korzyści, podstawowe narzędzie wykorzystywane w procesie podejmowania decyzji o charakterze publicznym. Analizę taką zaczyna się od usystematyzowanego wyliczenia wszystkich potencjalnych kosz­tów i korzyści określonej decyzji publicznej. Następnie należy zmierzyć bądź oszaco­wać wartości pieniężne tychże kosztów i korzyści. W końcowym etapie stosuje się następującą regułę decyzyjną: podejmij projekt lub program wtedy i tylko wtedy, gdy związane z nim całkowite korzyści (wszystkich grup społecznych, na których położenie wpływa program) przewyższają jego całkowite koszty. Analiza kosz­tów i korzyści jest podobna w swej istocie do kalkulacji zysku przedsiębiorstwa prywatnego, z jednym zasadniczym wyjątkiem: o ile przedsiębiorstwo bierze pod uwagę tylko osiągane przez siebie przychody i ponoszone koszty, o tyle w decyzjach publicznych uwzględnia się wszystkie korzyści (niezależnie od tego, czy ich benefi­cjenci za nie zapłacą, tzn. czy osiągany jest przychód) i wszystkie koszty (bezpośred­nie oraz pośrednie).

Racjonalność w skali mikro i makroekonomicznej

Racjonalność wyborów rozumiana jako racjonalność zachowań pod­miotów gospodarujących oznacza, że każdy podmiot gospodarujący w gospodarce towarowo-pieniężnej działa według zasady racjonalnego gospodarowania tzn. przy danym nakładzie kosztów próbuje osiągnąć największy przychód. W uję­ciu rzeczowym oznaczałoby to wyprodukowanie z posiadanych czynników wytwórczych największego strumienia dóbr i usług.

W skali całej gospodarki narodowej prowadzi to do uzyskania największego dochodu narodowego, któ­ry przy danej liczbie ludności w kraju zapewnia najwyższy, spośród możliwych, standard życia mieszkańcom danego kraju.

Makroekonomiczna rachunkowość narodowa

Jest to system gromadzenia i przetwarzania informacji gospodarczych oraz konstruowania agregatowych mierników opisujących zamożność i aktywność gospodarczą w skali gospodarki narodowej w danym okresie, najczęściej rocznym. Najważniejszym przedmiotem rachunkowości narodowej, jest produkt i dochód krajowy i narodowy liczony w kategoriach brutto i netto Obok tego stosowane są dodatkowo dwa mierniki dochód osobisty i rozporządzalny. Dodatkowo mierzy się te wielkości przepadające na jednego mieszkańca

Głównym źródłem trudności w porównywaniu szacunków produktu i dochodu jest różnica stosowanych metod liczenia

Sposoby liczenia zależą bowiem od teorii wartości charakterystycznej dla występującego w danym kraju systemu społeczno - gospodarczego i stosowanej jego ramach polityki gospodarczej. Zasady rachunkowość narodowej zależą bowiem od teorii wartości charakterystycznej dla występującego w danym kraju systemu społeczno - gospodarczego i stosowanej jego ramach polityki gospodarczej. W krajach bloku sowieckiego obowiązywał System Produkcji Materialnej Metodą rachunkowości narodowej przyjętą w krajach o gospodarce rynkowej jest System Rachunkowości Społecznej (ang. System of National Accounts SNA).

System rachunków społecznych

Jest to przyjęty w gospodarce rynkowej sposób mierzenia produktu społecznego, tj. efektów działalności gospodarczej w skali makroekonomicznej (całej gospodarki). Stosowane w tym systemie metody liczenia ustalone zostały jako normy międzynarodowe w wyniku działań organizacji międzynarodowych, głównie Organizacji Współpracy i Rozwoju Gospodarczego i ONZ.

Pierwsza opublikowana 1952, wersja systemy była rozwinięciem Raportu Ligii Narodów TheMeasurement of National Income and the Construction of Social Accounts.

System ten opiera się na założeniu, że będąca przedmiotem rachunków społecznych Produkt Krajowy lub Narodowy tworzony jest we wszystkich działach gospodarki narodowej niezależnie od tego, czy w jej wyniku powstają dobra materialne czy usługi Istotą rachunkowości społecznej jest wyrażenie tego produktu w kategoriach wartościowych. Wyrazem tworzonej w tych sektorach wartości jest z jednej strony wielkość produkcji j i sprzedaży dóbr finalnych, bądź wartości dodanej (nowowytworzonej) równej powstałym w czasie produkcji dochodom właścicieli użytych do produkcji czynników czyli płac , czynszów rent , procentów i zysków

Inaczej mówiąc produkt społeczny od strony struktury rzeczowej przyjmuje postać zsumowanej wartości wytworzonych w ciągu roku dóbr i usług finalnych, bądź sumy poniesionych na jego zakup wydatków wszystkich podmiotów gospodarczych: przedsiębiorstw, gospodarstw domowych i państwa, z uwzględnieniem zagranicy (import i eksport), Z kolei od

Od strony struktury wartościowej jest to suma wytworzonej w poszczególnych działach wartości dodanej równa sumie zarobionych przez właścicieli czynników dochodów pieniężnych. W rachunkowości społecznej operujemy zatem z jednej strony miarami produktowymi :

* Produktu krajowego brutto i netto

Suma dóbr finalnych lub wydatków

* Produktu narodowego brutto i netto

Z drugiej strony odwołujemy się do równoważnych im miar dochodowych:

* Dochodu krajowego brutto i neto

Suma zarobionych dochodów lub wartości dodanej

* Dochodu narodowego brutto i netto

Wielkościach w kategoriach netto to ilość pieniędzy, którą się przeznacza na zakup dóbr i usług, po odjęciu ilości pieniędzy wystarczającej na sfinansowanie amortyzacji i utrzymanie zasobu kapitału na dotychczasowym poziomie natomiast wielkości w kategoriach brutto to wielkości netto powiększone o amortyzację

Amortyzacja to z łacińskiego umorzenie W ekonomii jest to wartość zużytych w danym okresie środków trwałych, której wyrazem jest suma pieniężna konieczna do utrzymania ich sprawności techniczno - ekonomicznej w kolejnym okresie eksploatacji oraz do odtworzenia tych środków trwałych po ich zużyciu

Miernik bez potrącania funduszu amortyzacji to miernik w kategoriach brutto zaś po potrąceniu tego funduszu przechodzimy ma miernik w kategoriach netto

Wielkości krajowe dotyczą miejsca ich powstania bez względu na to kto je wytworzył czy zarobił , Są to wielkość produkcji dóbr i usług wytworzonych w danym kraju, niezależnie od tego, czy czynniki produkcji są własnością kapitału rodzimego czy też zagranicznego. Natomiast wielkości we kategoriach narodowych dotyczą obywateli danego kraju bez względu na to gdzie one powstały

Aby zachować równość mierników produktowych i dochodowych (dochody wypłacane są z otrzymywanych przez firmę przychodów), przy obliczaniu wartości produktów obok zawierających zabierane przez państwo podatki pośrednie cen rynkowych, po których przedsiębiorstwa sprzedają dobra i usługi gospodarstwom domowym i innym firmom, stosuje się ceny według czynników produkcji (ang. at factor cost). Są to ceny, płacone firmom, czyli nie uwzględniające zabieranych przez państwo podatków pośrednich. Uzyskane w tych cenach przychody równe są wypłacanym przez firmy dochodom gospodarstw domowych z tytułu sprzedaży przedsiębiorstwom usług czynników produkcji (pracę, ziemię, kapitał)

W związku z tym obok mierników produkcji i dochodu w cenach rynkowych oddzielnie liczy się te same agregaty w cenach według cen czynników produkcji, czyli z potrąceniem podatków pośrednich

Dochód według cen czynników produkcji, to wielkość produktu netto według cen czynników produkcji, suma wynagrodzeń kapitału, ziemi i pracy w postaci zysku, procentu, renty, dywidendy i płacy

Dzięki takiemu sposobowi liczenie, wielkość dochodu narodowego netto, czyli suma wynagrodzeń kapitału, ziemi i pracy w postaci zysku, procentu, renty, dywidendy i płacy, jest równa produktowi liczonemu według cen czynników produkcji

Produktu w cenach czynników jest równy wartość produktu w cenach rynkowych pomniejszonej o płacone na rzecz państwa podatki pośrednie

Wynika z tego, że stosowane w rachunkowości narodowej mierniki wyrażone w cenach rynkowych są większe od mierników wyrażonych w cenach czynników produkcji o wielkość podatków pośrednich.

System Produkcji Materialnej

Niektóre kraje — zwłaszcza kraje byłego bloku sowieckiego — preferują inną bazę koncepcyjną, znaną jako Material Product System (MPS), ograniczającą koncepcję produktu narodowego do produkcji dóbr i usług związanych z produkcją materialną — budownictwem, transportem i dystrybucją dóbr materialnych. System ten wyłącza więc takie usługi, jak administracja publiczna i obrona, finanse, edukacja, ochrona zdrowia, usługi osobiste, utrzymanie porządku prawnego. Sposób liczenia dochodu narodowego zawężony do tzw. sfery produkcyjnej (MPS) wywodzi się z marksowskiej teorii wartości opartej na pracy. Na tej podstawie opracowano w ZSRR metodę liczenia dochodu narodowego, następnie narzuconą podporządkowanym mu krajom, która była dogodna dla systemu gospodarczego opartego na centralnym planowaniu, koncentrującego środki zwłaszcza na sferze produkcyjnej.

W krajach o rozwiniętej statystyce gospodarczej często się zdarzało się szacowanie PNB i PKB za pomocą różnych metod Podobny w wielu elementach do sowieckiego system rachunkowości narodowej był stosowany we Francji po zakończeniu II wojny światowej, gdy rozwinięte tam było centralne planowanie gospodarki narodowej.

System rachunkowości społecznej SNA był sukcesywnie zmieniany. W krajach posługujących się tą metodą wystarczy obliczać tylko PKB , bo uznano , że jest on bardziej odpowiednią miarą dokonywania porównań dobrobytu ekonomicznego poszczególnych krajów. Jednak większość krajów nadal opracowuje szacunki PNB, które są przedstawiane w szacunkach organizacji międzynarodowych..

Jest to jednak podobnie jak PKB niedoskonała miara rzeczywistego dobrobytu społecznego Podejściem alternatywnym są szacunki Net Economic Welfare (NEW, Dobrobyt Ekonomiczny Netto).Obliczając NEW, dodaje się do PNB takie pozycje, jak: wartość czasu wolnego, usługi wytwarzane w gospodarstwach domowych na ich własne potrzeby itp., a odejmuje nie pokryte koszty zatrucia środowiska i in. niedogodności urbanizacji; obliczenia wykazują także wzrost NEW, ale o mniejszej stopie niż PNB.

Pierwotny wtórny i ostateczny podział dochodu narodowego.

Mówiąc o podziale dochodu musimy rozróżniać podział pierwotny, czyli podział na dochody pierwotne: płace, czynsze, renty, procenty i zyski.

W gospodarce z państwem dochody te podlegają dalszemu podziałowi, zwanemu wtórnym. Państwo poprzez system podatkowy i parapodatki transfery budżetowe dokonuje redystrybucji dochodów pierwotnych. Jednym zabiera a innym dodaje

Wprowadzenie podatków nie tylko koryguje pierwotny podział poprzez zmianę dysponenta dochodów, ale również wpływa na zmianę struktury zakupów dóbr i usług. Wydatki rządowe korygują ostateczny podział dochodu narodowego brutto na konsumpcję i inwestycje.

Mierniki uzupełniające

W celu pokazania i wyjaśnienia związków zachodzących między produkcją i dochodami a w szczególności wyjaśnić wpływ podziału na dynamikę dochodu, w latach 30. ubiegłego wieku wprowadzone najpierw w W. Brytanii i USA, a następnie w pozostałych krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej dwa dodatkowe mierniki Są to dochód osobisty i dochód rozporządzalny.

• Dochód osobisty (ang. personal income) jest miarą siły nabywczej ludności przed opodatkowaniem

• Dochód do dyspozycji (rozporządzalny) (ang disposable income) jest miarami siły nabywczej gospodarstw domowych po opodatkowaniem. Informuje ludziom pozostaje w rzeczywistości do dyspozycji na konsumpcję lub oszczędności;

Patrząc na to nieco inaczej dochód do dyspozycji to dochód rozporządzalny plus podatki osobiste i in., niepodatkowe, zobowiązania ludności wobec budżetu centralnego lub budżetów lokalnych, np. składki na indywidualne ubezpieczenia społeczne minus transfery budżetowe na rzecz gospodarstw domowych

Wysokość i dynamika dochodów osobistych ludności przed i po opodatkowaniu pozwala ustalić ustalenie wielkości i dynamiki siły nabywczej społeczeństwa i odpowiednio korygowania za pośrednictwem podatków pośrednich, subsydiów, transferów rządowych, podatków bezpośrednich i in. instrumentów ekonomicznych. Podstawowe mierniki stosowane w rachunkowości narodowej to:

• Produkt Krajowy Brutto (PKB; Gross Domestic Product, GDP) Jest to wartość dóbr i usług nowo wytworzonych na terenie kraju w ciągu roku;

• Produkt Krajowy Netto (PKN; Net Domestic Product, NDP) — PKB minus amortyzacja (wszystkie mierniki brutto są liczone wraz z amortyzacją, netto — bez amortyzacji);

• Produkt Narodowy Brutto (PNB; Gross National Product, GNP) — PKB skorygowany o saldo dochodów obywateli danego kraju z tytułu własności za granicą i dochodów cudzoziemców posiadających własność w danym kraju;

• Dochód narodowy — produkt narodowy netto w cenach czynników produkcji;

• Dochody osobiste ludności — dochody ludności z tytułu świadczenia usług posiadanych czynników produkcji (pracy, ziemi, kapitału), powiększone o transfery od państwa; rozporządzalne dochody osobiste ludności — dochody osobiste po opodatkowaniu.

Taka koncepcja mierzenia kondycji gospodarki i stosowane do pomiaru mierniki są rezultatem dorobku teorii ekonomii oraz wspomnianej wyżej dziedziny wiedzy zwanej rachunkowością społeczną. Ekonomia dostarczyła podstaw dla kilku metod pomiaru aktywności gospodarczej (teoria ruchu okrężnego dóbr i płatności), zaś rachunkowość społeczna wypracowała tzw. równania bilansowe, pozwalające pokazać zachodzące w gospodarce relacje i tożsamości, za pomocą równań matematycznych, uwzględniających w zasadach rachunkowych odkryte przez ekonomię zależności

Wielkie zasługi na tym polu ma amerykański ekonomista Simon Kuznets (1901-1985) z Uniwersytetu, Harvar­da W nagrodę za swoje pionierskie prace na temat rachunkowości społecznej i za opracowanie metody rachunków dochodu i produktu otrzymał on w 1971 r. Nagrodę Nobla.

Po co nam ten rachunek?

Gdybyście zapytali historyka gospodarczego, co naprawdę w USA oznacza Wielka Depresja, to jego najlepsza z możliwych, krótka odpowiedź brzmiałaby. Nastąpił spadek poziomu PNB ze 103 mld dol.. w 1927 r. do 56 mld do w 1933 r. Ten wynoszący prawie połowę spadek pieniężnej wartości strumieni dóbr i usług w gospodarce amerykańskiej spowodował biedę, bankructwa niewypłacalność banków, rozruchy i zamęt polityczny.

Mierzące poziom aktywności aktywność gospodarczej kierunki i tempo jego zmian mierniki typu Produkt i Dochód, to mimo wielu zastrzeżeń powszechnie akceptowane miary poziomu dobrobytu oraz kierunków i szybkości zmian. Produkt narodowy jest najczęściej używany do mierzenia dynamiki wzrostu gospodarczego w poszczególnych krajach. Dochód narodowy jest wykorzystywany najczęściej w analizach teoretycznych i  w badaniach proporcji podziału dochodu

Poziom rozwoju gospodarczego kraju mierzy się wysokością wytworzonego w ciągu roku produktu lub dochodu przypadającego na jednego mieszkańca d=Y/ L gdzie: d - przeciętny dochód narodowy na głowę mieszkańca, L - liczba ludności w danym kraju, Y - dochód narodowy liczony w cenach stałych

Tempo wzrostu gospodarczego mierzymy w następujący sposób r = ΔY/Y gdzie:

r - tempo rozwoju gospodarczego kraju,

Y - poziom dochodu narodowego wytworzony w roku ubiegłym,

ΔY - przyrost dochodu narodowego w ciągu bieżącego roku w całej gospodarce narodowej.

Ludzie zajmujący się gospodarką wykorzystują ogólne dane dotyczące aktywności gospodarczej przy planowaniu wielkości własnej produkcji. Rozumują, że wielkości sprzedaży produkowanych przez nich wyrobów zależy w pewnym stopniu od stanu koniunktury gospodarczej, czyli od bieżącego przyszłego poziomu produkcji i towarzyszących jej dochodów jako całości. Np. producenci samochodów świadomi są, że produktywność i dochody robotników innych gałęzi przemysłu wpływają na ilość sprzedawanych samochodów. Jeżeli produkcja w innych dziedzinach spadnie, ludzie zarobią mniej pieniędzy i będą prawdopodobnie wydawać mniej na samochody. Przy pomocy danych o stanie gospodarki z okresu ubiegłego i bieżącego mogę w przybliżeniu oszacować, ile powinni produkować, by zaspokoić przyszły popyt. W ten sposób określą również swój przyszły popyt na surowce i siłę roboczą i do pewnego przynajmniej stopnia na samochody

Mierzenie aktywności gospodarczej jest niezbędne przy formułowaniu i weryfikacji teorii i budowania na ich podstawie opisujących zasady funkcjonowania gospodarki w skali makro modeli ekonomicznych Te z kolei są niezbędne dla prowadzonej przez rząd i makroekonomicznej polityki gospodarczej. Wiedza ta umożliwia opracowanie zasad polityki sprzyjającej wzrostowi produkcji i zatrudnienie. Wreszcie rachunek PKB pozwala ekonomistom a w szczególności przedstawicielom rządu dokonać oceny sytuację gospodarczą kraju w kolejnych latach, śledzić skutki oddziaływania polityki rządu, co pomaga ocenić słuszność słuszności podejmowanych decyzji

W gospodarce komunistycznej dążono do prowadzenia rachunku ekonomicznego w skali całej gospodarki narodowej, a nawet (zdaniem niektórych autorów) w skali obszaru działania RWPG. Współcześnie są formułowane postulaty (nie znajdujące dotychczas odzwierciedlenia w praktyce), by prowadzić rachunek ekonomiczny w skali całego globu.

Szczęście kosztuje tylko pięć dolarów

Kossobudzka  M.: 2008-03-21, G.W.)

Ludowa mądrość głosi, że miłości i szczęścia nie można kupić. Nie każdy w to wierzy, dlatego ludzie ciągle próbują. A nuż się uda.

Naukowcy z wydziału psychologii na Uniwersytecie Kolumbii Brytyjskiej w Kanadzie oraz z Harwardzkiej Szkoły Biznesu w USA postanowili sprawdzić, jak to jest z tym kupowaniem szczęścia. Czy ludzie zamożni mają lepsze samopoczucie? Czy to, ile zarabiamy, wpływa na radość z życia? Wyniki ich pracy są zaskakujące. Publikuje je dzisiejsze wydanie "Science".

Do badania zaproszono 632 Amerykanów (trochę ponad połowę grupy stanowiły kobiety). Na podstawie testów i ankiet psycholodzy oceniali u każdej osoby poziom odczuwanego szczęścia, roczny dochód oraz miesięczne wydatki na jedzenie, rachunki, rzeczy dla siebie, prezenty dla znajomych, cele charytatywne. W ten sposób wyliczono, że średnio na swoje utrzymanie ochotnicy wydawali 1714 dol. Na innych - 146 dol.

Uczeni drobiazgowo porównali obie rubryczki u każdego z badanych. Okazało się, że ci, którzy w stosunku do zarobków wydawali na innych najwięcej, byli najbardziej szczęśliwi.

Naukowcy uznali więc, że ludzie, którzy dostaną nieoczekiwany zastrzyk gotówki, powinni poczuć się jeszcze lepiej, jeśli przeznaczą część tych pieniędzy na innych. Tezę tę przetestowali na 16 osobach, pracownikach banku. Miesiąc przed miłą finansową niespodzianką w wysokości 5 tys. dol. badani określali swój poziom szczęścia i dochód roczny. Po niecałych dwóch miesiącach od otrzymania pieniędzy musieli znów określić swoje samopoczucie, a także przyznać, ile wydali i na kogo. Analizując ich odpowiedzi, naukowcy potwierdzili, że czynnikiem zdecydowanie poprawiającym nastrój bankierów były zachowania prospołeczne. A więc to, w jaki sposób ludzie wydają pieniądze, okazuje się nie mniej ważne od tego, ile zarabiają.

Na koniec badacze wykonali jeszcze jeden eksperyment, tym razem pokazujący, ile kosztuje jednodniowe szczęście. 46 osób poproszono z samego rana, żeby oceniły swoje samopoczucie. Następnie wręczono im koperty, w których było 5 lub 20 dol. Podzieleni na dwie grupy mieli je wydać do godziny 17. Części badanych polecono zapłacić jakiś rachunek lub sprawić sobie mały prezent. Pozostali zostali poproszeni o kupienie upominku znajomemu lub przeznaczenie pieniędzy na cele charytatywne. Wieczorem uczestnicy doświadczenia ponownie określali swoje samopoczucie.

Okazało się, że nastrój badanych poprawiało wydanie pieniędzy - nawet 5 dol. - na upominek dla znajomego. Z kolei ci, którzy przeznaczyli je na własne potrzeby, czuli się dokładnie tak samo jak przed otrzymaniem koperty.

Na pytanie, kiedy człowiek jest szczęśliwy, wybitny filozof prof. Leszek Kołakowski w jednym z wywiadów odpowiedział, że "naprawdę szczęśliwe są tylko dzieci do ukończenia czwartego roku życia, dopóki nie staną się bardziej świadome otaczającego ich świata". Potem przez resztę życia usiłujemy przywołać trochę tego szczęścia z beztroskiego okresu dzieciństwa. A w tym mają nam pomóc właśnie pieniądze.

Psycholodzy i socjolodzy zaobserwowali jednak, że mimo iż stan posiadania mieszkańców krajów rozwiniętych znacząco wzrósł w ciągu ostatnich dekad, to poziom szczęścia jest taki sam jak pół wieku temu. Choć więc jesteśmy coraz bogatsi, to szczęścia ciągle nie udaje nam się kupić. Co więcej, jak twierdzą autorzy pracy w "Science", sama myśl o tym, że mamy pieniądze, wywołuje mniejszą ochotę do pomagania innym, a nawet do spędzania czasu w towarzystwie znajomych. Choć nie jesteśmy tego świadomi, woda sodowa uderza nam wtedy do głów. Może więc warto zmienić sposób, w jaki myślimy o pieniądzach?
Uczeni z Kanady i USA boleją nad tym, że badani przez nich Amerykanie wydają tylko niecałe 10 proc. zarobków na innych. Patrząc z polskiego punktu widzenia, to i tak dużo. Przed nami coroczny rytuał wypełniania zeznań podatkowych. A nuż przeznaczając 1 proc. podatku na cele społeczne, kupimy trochę szczęścia?

Świadoma decyzja to mit

Marta Żylicz 2008-04-17, ostatnia aktualizacja 2008-04-16 18:18:58.0

Zawsze starannie ważysz wszelkie "za" i "przeciw" i świadomie podejmujesz każdą decyzję? Uważaj, to tylko złudzenie. Naukowcy udowadniają, że rządzi nami podświadomość

W stawać już czy jeszcze chwilę podrzemać? Wypić kawę czy herbatę? Założyć czarne spodnie czy beżowe? Pojechać na wakacje w góry czy nad morze? Każdego dnia od chwili przebudzenia nieustannie podejmujemy decyzje. Czasem dotyczą rzeczy ważnych i wymagają rozważenia ewentualnych skutków poszczególnych rozwiązań, a częściej dotyczą rzeczy błahych, nad którymi w ogóle się nie zastanawiamy. W każdym razie - to są nasze wybory i decydujemy o nich świadomie. My, a nie tylko nasz mózg.

Czy rzeczywiście? Na to pytanie postanowiła odpowiedzieć grupa niemieckich i belgijskich uczonych, a zaskakujące wyniki ich badań zostały opublikowane w najnowszym numerze "Nature Neuroscience".

Mamy to w tyle głowy

Naukowcy przeprowadzili doświadczenie, w którym na monitorze wyświetlali badanym osobom pojedyncze litery. Każda pojawiała się na ledwie pół sekundy. Nie było to jednak zadanie "na czas". Uczestnicy eksperymentu mieli spokojnie śledzić pojawiające się litery i jeśli któraś im się "spodobała", nacisnąć jeden z dwóch guzików: prawą ręką prawy lub lewą - lewy. Następnie mieli pokazać uczonym, która litera sprowokowała ich do naciśnięcia guzika. Na tej podstawie naukowcy mogli określić moment, w którym badani sądzili, że podjęli decyzję.

Co się okazało? Naukowcy odbierali pierwsze sygnały świadczące o zbliżającym się ruchu ręką nawet 7 sekund wcześniej, niż badanej osobie wydawało się, że postanowiła sięgnąć palcem do guzika!

Każdy ruch, jaki wykonujemy, poprzedzony jest aktywnością w części mózgu odpowiedzialnej za jego przygotowanie. Inne sygnały generowane są w mózgu, kiedy ruszamy prawą stroną ciała, a inne, kiedy lewą. Dlatego dzięki zastosowaniu nowoczesnej techniki obrazowania rezonansu magnetycznego bez trudu można odróżnić przygotowanie mózgu do ruchu prawą i lewą ręką.

To, że kora mózgowa wykazuje aktywność na kilkaset milisekund przed wykonaniem ruchu, wiadomo od ponad dwudziestu lat. Nie było jednak jasne, czy aktywność ta związana jest z samym przygotowaniem ruchu, czy również z podjęciem konkretnej decyzji.

Wyniki najnowszego badania rozwiewają te wątpliwości. Badacze ustalili, że za podjęcie decyzji odpowiadają dwa obszary kory mózgowej: jeden w płacie czołowym (to tu decyzja zapada), a drugi w płacie ciemieniowym (tu informacja o podjętej decyzji czeka na "świadome ujawnienie"). Jeśli uwzględnimy opóźnienie związane z przetwarzaniem obrazu, odbierana przez naukowców informacja zwiastująca podjęcie decyzji pojawiała się nawet do 10 sekund przed momentem wskazanym przez badanych (który wahał się od mniej niż 0,5 do 1,5 s przed naciśnięciem guzika). Oznacza to, że zanim do odpowiedniego obszaru mózgu trafiało polecenie wykonania ruchu, informacja znajdowała się już w innych obszarach przez dobrych kilka sekund. Ostatecznie na niecałą sekundę przed sięgnięciem ręką wiadomość o wykonaniu zaplanowanego działania przekazywana była do znajdującego się w przedniej części mózgu miejsca zwanego dodatkowym polem ruchowym.

Czubek góry lodowej

Z badań tych wynika, że zanim "świadomie podejmiemy decyzję", informacja o niej jest już od pewnego czasu przetwarzana przez mózg. - Świadomość okazuje się więc tylko czubkiem góry lodowej w procesie podejmowania decyzji - twierdzi John-Dylan Haynes, neurolog z niemieckiego Instytutu Maksa Plancka, który kierował badaniami.

Twierdzenie, że brak nam wolnej woli, a nasz mózg sam o wszystkim decyduje, byłoby nadinterpretacją. Pewne jest jednak, że proces podejmowania decyzji trwa o wiele dłużej, niż mogłoby się wydawać, a fakt podejmowania decyzji dociera do naszej świadomości już po tym, kiedy zostanie ona podjęta.

Marta Żylicz

ENCYKLOPEDIA INTERNETOWA

Agregacja (aggregation) (łac. aggregatio - gromadzenie się) proces łączenia (skupiania) elementów w całość lub danych w zbiory mniej liczne, dzięki czemu otrzymuje się tzw. dane uogólnione lepiej charakteryzujące dany proces czy zjawisko. Dokonując agregacji należy dążyć do tego, aby strata informacji zawartych w danych pierwotnych była jak najmniejsza. Agregacja danych jest bardzo ważnym procesem w analizie systemowej. Jest ona szeroko stosowana w ekonomii, gdzie operuje się wartościami zagregowanymi (np. agregatami wartościowymi). Działaniem odwrotnym do agregacji jest dysagregacja (dekompozycja).

Analiza kosztów -korzyści staranne rozważenie wszystkich kosztów i korzyści wiążących się z danym kierunkiem postępowania

Bariery racjonalności (rationality barriers) Subiektywne czynniki utrudniające racjonalne myślenie i konstruowanie racjonalnych rozwiązań na podstawie posiadanych informacji. Zdaniem A. Zawiślaka trzy takie bariery można uznać za najważniejsze. Pierwsza bierze się z niemożności zrobienia użytku z posiadanych informacji, gdyż pracownikowi brakuje odpowiedniej wiedzy i umiejętności. Pokonanie tej bariery to podnoszenie własnej wiedzy i korzystanie z pomocy kompetentnych specjalistów. Druga bariera, to tzw. bariera "końskich okularów". Jej źródłem jest ludzka skłonność do rutynowego podejścia w działaniu, stosowania tylko takiej instrumentalizacji, która wynika z zawartości arsenału metodologicznego, wcześniej opracowanego i sprawdzonego. Środkiem przezwyciężenia tej bariery są wszelkiego rodzaju sytuacje wymuszające kreatywność w rozwiązywaniu problemu. Wreszcie trzecia bariera wiąże się ze skłonnością eksperta do ulegania własnej wizji świata, co sprowadza się do serwowania rozwiązań "słusznych" wyłącznie w kategoriach własnej specjalności. Przeciwdziałać temu można przyjmując zasadę, że każdy problem w organizacji musi być rozwiązywany przez zespoły interdyscyplinarne.

Cel działania (aim, goal, objective). Określony przedmiotowo i podmiotowo przyszły pożądany stan lub rezultat działania jednostki lub organizacji (systemu), możliwy i przewidziany do osiągnięcia w terminie lub okresie mieszczącym się w przedziale czasu objętym planem działania. Według J. Zieleniewskiego "cel działana, to dotyczący przyszłości, antycypowany przez podmiot działający, stan jakichś rzeczy pod pewnymi względami, który jest dla podmiotu działającego pod jakimś względem cenny (pożądany), wyznacza kierunek i strukturę jego działania zmierzającego do spowodowania lub utrzymania tego stanu rzeczy".

Cele firmy Są to to pożądane przez dominującą w niej koalicję kierownictwa przyszłe stanu rzeczy, do osiągnięcia, których firma zmierza, czyli krótko: pożądany stan spraw, który chce ona (jej kierownictwo) zrealizować, poświęcając na to odpowiednie środki. W nowoczesnej firmie cele jej kierownictwa powinny być zbliżone z celami pozostałych pracowników, a przynajmniej ich większości. Upraszczając nieco zagadnienie, można cel działania firmy określić jako formalnie ustalone i przewidziane do zrealizowania zamierzenia wynikające z jej potrzeb własnych i otoczenia, w którym ona działa. Podobnie można też określić jej cel strategiczny, czyli cel strategicznego działania. Można przez to pojęcie rozumieć perspektywiczne zamierzenia kierownictwa firmy optymalizujące wykorzystanie jej potencjału i sytuujące ją na korzystnej pozycji w przyszłości. Menedżerowie ustalając cele powinni zawsze pamiętać o tym, aby były one tak sformułowane, żeby możliwy był pomiar stopnia ich realizacji. Wyznaczenie zadań, których nie można skonfrontować z wynikami gospodarczymi jest tylko zwykłą deklaracją a nawet hipokryzją.

EFEKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA rezultat działalności jednostki gospodarczej, gałęzi przemysłu, gospodarki państwa, określony przez stosunek efektu do poniesionego nakładu (gł. wysokości kosztów produkcji); e.e. zależy m.in. od organizacji i wydajności pracy.

Egoizm Uważany często za motor działalności gospodarczej przedsiębiorców i menedżerów, którego eksponowanie przypisywane bywa A. Smithowi. Jednakże odnosił on ten motyw do wymiany, a nie do wszystkich zagadnień gospodarczych. Smith, profesor filozofii etyki na uniwersytecie w Glasgow twierdził, że egoizm jest istotnym bodźcem do wymiany, lecz nie przesądzał o zbędności etyki ani w wymianie, ani w żadnej innej dziedzinie gospodarowania. W pracy "Teoria uczuć moralnych", opublikowanej w 1759 roku stwierdzał, że: "poczucie ludzkości, sprawiedliwość, wspaniałomyślność, poczucie obywatelskie są cechami najbardziej użytecznymi dla innych". Smith nie gloryfikował egoizmu, lecz wskazywał, że stosunki gospodarcze nie mogą polegać na dobroczynności czy dobroci jednych dla zaspokajania potrzeb innych ludzi: pojedynczy człowiek cały czas potrzebuje współpracy i pomocy wielkiej liczby ludzi, podczas gdy całe jego życie wystarcza dla zdobycia przyjaźni kilkudziesięciu (...). Z tym większym prawdopodobieństwem uda mu się osiągnąć sukces jeśli pobudzi ich osobisty interes i przekona ich, że robienie tego, na czym mu zależy, jest w ich własnym, osobistym interesie".

Ekonomizacja Proces porówny­wania korzyści prowadzący do wyboru najlepszej dostępnej możliwości nazywamy ekonomizacją. Ekonomizacja to droga do najlepszego wyko­rzystania dostępnych zasobów.

Funkcja celu (function of the objective) Kryterium, według którego można oceniać dokonany wybór rozwiązania najlepszego spośród dopuszczalnych rozwiązań (wariantów), czyli jak dany system w procesie swego działania zbliża się do osiągnięcia wyznaczonego celu. Działając zgodnie z zasadami ekonomii (zasadą oszczędności i zasadą wydajności) dąży się każdorazowo do maksymalizacji lub minimalizacji funkcji celu w zależności od postawionego celu działania. Funkcja celu określa, więc w sposób formalny zależność między celem systemu (firmy) a środkami służącymi do jego realizacji

HOMO OECONOMICUS powstałe w poł. XVIII w. pojęcie ekon. mające charakteryzować "człowieka gospodarującego", który kieruje się w swym postępowaniu jedynie dążeniem do maksymalizacji zysku. A. Smith, któremu przypisuje się autorstwo tego pojęcia (pisał o tym także J.S. Mill), przedstawił w Bogactwie narodów obraz skrajnie racjonalnego, kapitalistycznego przedsiębiorcy działającego w warunkach wolnej konkurencji; ma on szansę przetrwać i funkcjonować na rynku tylko, dlatego, że wyzbywa się wszelkich ocen moralnych swego postępowania wobec innych uczestników rynku, szacuje jedynie korzyści (zyski) płynące z podejmowanych działań. Krytykę tego poglądu przedstawili w XIX w. ekonomiści niemieckiej szkoły historycznej i marksiści.

Homo oeconomicus (homo oeconomicus) Koncepcja człowieka, według której podstawowym wyznacznikiem jego aktywności produkcyjnej jest motywacja ekonomiczna. Motorem działania ludzi jest więc dążenie do maksymalizacji korzyści, a unikanie strat i niepowodzeń. W działaniu kierują się oni prawem psychologicznym: wolą zawsze korzyść większą od mniejszej, przy czym starają się osiągnąć maksymalne efekty przy minimalnym wysiłku i nakładzie środków.

Koncepcja ta mocno zubaża motywację ludzkich działań. Nie uwzględnia ona faktu i konieczności zaspokajania przez człowieka innego rodzaju potrzeb niż potrzeby materialne, takich jak potrzeby psychiczne, społeczne czy emocjonalne.

HOMO OECONOMICUS [łac.], człowiek, którego postępowaniem rządzi wyłącznie racjonalność ekonomiczna.; abstrakcyjna konstrukcja pojęciowa stosowana w ekonomii.

Koszt alternatywny wartość najbardziej preferowanej, ale niewykorzystanej alternatywy Miara nieuzyskanych w momencie dokonywania wyboru korzyści z najbardziej atrakcyjnej, ale pominiętej alternatywy

Korzyść własna (self-interest) Wszystko to, co w percepcji każdej jednostki fizycznej i gospodarczej służy jej interesom. Dążenie do zwiększania korzyści własnej podmiotów jest podstawowym założeniem ekonomii - siłą napędową ich działania. Założenie to nie wyklucza naturalnie postępowania bezinteresownego (dobroczynnego), ale dowodzi, iż u podstaw ekonomii leżą założenia filozofii utylitaryzmu, tj. dążenia do osiągania celów praktycznych, korzyści, wygód, dobra własnego itp.

Krańcowe (marginalne) wielkości, rodzaj kategorii ekonomicznych (o charakterze współczynników), wyrażających relację dodatnich lub ujemnych zmian globalnych wielkości ekonomicznych powiązanych zależnością funkcyjną.

Najpowszechniej znanymi tego typu kategoriami są koszty krańcowe i utargi krańcowe. Pierwsze - będące stosunkiem przyrostu kosztów do przyrostu produkcji - wyrażają koszt uzyskania każdej kolejnej jednostki produkcji, drugie informują o wzroście (spadku) utargu przedsiębiorstwa w wyniku zwiększenia (zmniejszenia) sprzedaży o jednostkę.

Wielkości krańcowe zostały upowszechnione przez przedstawicieli nurtu myśli ekonomicznej zwanego marginalizmem, którzy zastosowali je w rachunku ekonomicznym.

Przedstawienie za pomocą wykresu wszystkich możliwych zestawień ilości dwóch dóbr przynoszących jednakowy poziom użyteczności (zadowolenia); krzywa obrazująca różne kombinacje dwóch dóbr dające ten sam poziom zadowolenia.

Są one także wykorzystywane do badania i opisywania pewnych zależności makroekonomicznych (np. kapitałochłonność).

Marginalny (marginal) Dobro lub podmiot ekonomiczny znajdujący się na granicy jednorodnego zbioru. W znaczeniu ogólnym termin ten określa najczęściej jednostkę znajdującą się na marginesie pewnej zbiorowości (jednostkę mało znaczącą). W znaczeniu ekonomicznym termin ten jest używany dla określenia ostatniej jednostki dodanej do pewnej jednorodnej całości.

Marginalizm, ogólna nazwa różnych szkół ekonomii subiektywistycznej (subiektywistyczny kierunek w ekonomii) ukształtowanych w ostatnim ćwierćwieczu XIX w. w Anglii, Austrii, Szwajcarii i USA (W.S. Jevons, C. Menger, L. Walras, J.B. Clark). Nazwa pochodzi stąd, że podstawową metodą tych szkół było oparcie rozumowania na pojęciu przyrostów krańcowych (Krańcowe wielkości). Marginalizm oznacza zatem określoną metodę ekonomii politycznej, nie zaś treść różnych kierunków, które tą metodą się posługują.

Marginalny rachunek, rachunek ekonomiczny opierający się na założeniu ciągłości funkcji mających charakteryzować zjawiska gospodarcze, co w praktyce występuje rzadko. Marginalny rachunek posługuje się najczęściej wykresami geometrycznymi. Polega na zastąpieniu wielkości globalnych i przeciętnych wielkościami krańcowymi.

Początkowo metodę tę stosowano do mierzenia przyrostów wartości (użyteczność krańcowa), następnie rozszerzono ją na takie kategorie, jak koszty, zyski, a wreszcie skłonność do konsumpcji, skłonność do oszczędzania. Najpełniej zasady marginalnego rachunku opracowane zostały przez przedstawicieli szkoły lozańskiej oraz przez szkołę neoklasyczną.

Natura człowieka (nature of man) Pewien zespół właściwości przypisywanych człowiekowi jako gatunkowi. Zdaniem T. Bielickiego właściwości te można podzielić na:

1. Właściwości uniwersalne ludzkie, wspólne wszystkim ludziom (a przynajmniej ogromnej ich większości) we wszystkich epokach historycznych i bez względu na przynależność do takiej czy innej rasy, kultury, grupy etnicznej i warstwy społecznej.

2. Pewne właściwości psychiczne raczej niż fizyczne, raczej postawy, nastawienia i sposoby zachowania się lub fizjologiczne właściwości organizmu.

3. Zachowanie (lub predyspozycje) "wrodzone" raczej niż nabyte w toku wychowania lub w wyniku własnych doświadczeń życiowych.

4. Zachowanie szczególnie ważne z punktu widzenia stosunków międzyludzkich, takie, w których wyraża się stosunek człowieka do siebie samego, do innych ludzi i do przyrody.

Każdy człowiek ma dwa zakodowane w sobie programy zachowań: genetyczny i kulturowy. Programy te w niektórych punktach są wzajemnie zgodne, częściej jednak wzajemnie sprzeczne. Człowiek ma zazwyczaj pewną możność nie poddawania się dyktatowi żadnego z nich. Na styku tych dwóch zaprogramowań leży strefa indywidualnej wolności wyboru między różnymi stanami (np. konformizmem i buntem, tolerancją i fanatyzmem, egoizmem i altruizmem, miłością i nienawiścią itp.). Genetycznie zaprogramowana natura jest dość plastyczna; naturalne skłonności jednostki mogą być w toku wychowania i przeżywania przez nią życia odpowiednio modyfikowane: wzmacniane lub tłumione, dzięki czemu dominować może natura ukształtowana przez kulturę, a więc zachowania kooperacyjne, zachowania altruistyczne, a także różne formy współdziałania.

Motyw działania (motive for action) bodziec skłaniający do działania w określonym celu, pobudka, powód; wypływająca z niezaspokojonej potrzeby siła pobudzająca i ukierunkowująca zachowanie się człowieka w celu zaspokojenia danej potrzeby.

Wyróżnia się motywy:

• biologiczne (zwane też popędami) związane z utrzymaniem organizmu przy życiu i z jego rozwojem, np. głód, pragnienie, ochrona przed zimnem i zagrożeniem, unikanie bólu, ulżenie zmęczeniu itp.;

• społeczne, sprzyjające życiu w środowisku społecznym (grupie, instytucji itd.) związane z dominacją, uległością, agresywnością, komunikowaniem się itp.;

• psychologiczne (osobiste), skupione wobec własnego "ja", np. motyw osiągnięć, rozwoju, niezależności, samodzielności itp.

Motywy, a właściwie ich zespoły, decydują o motywacji działania tj. wzbudzeniu u człowieka stanu dążenia do jakiegoś celu. Motywacja kształtuje tendencję do działania, która trwa, jeśli motywy (siły tendencji) są do siebie paralelne i skorelowane (działają w jednym kierunku).

Ograniczenia racjonalności działania (limits of rational action) Bariery wynikające z fizycznej i umysłowej konstytucji ludzi, którymi są zwłaszcza: poziom inteligencji, posiadany gust i "smak", inklinacja do zachowań impulsywnych, uprzedzenia, przyzwyczajenia, nawyki itp. Umysł ludzki jest w stanie przetworzyć tylko skończoną ilość informacji i podjąć skończoną liczbę decyzji w ciągu określonego czasu. Nie jest więc w stanie zasymilować całej informacji, która jest potrzebna do podejmowania racjonalnych wyborów. Nie zawsze też posiada właściwe informacje, a mając niedoskonałe, może popełniać błędy przy podejmowaniu decyzji. Poza tym zadowolenie jest kwestią indywidualnego odczucia i wielu ludzi utożsamia racjonalne postępowanie z tym, co uważa za dobre, co daje im zadowolenie, choć ma ono charakter nieracjonalny.

Racjonalność nie cechuje wszystkich działań każdego przez cały czas. Ludzie, więc popełniają różne błędy. Nie mniej starają się zachować w sposób wewnętrznie spójny i mimo różnych ograniczeń wybierać te alternatywy, których oczekiwane korzyści przewyższają oczekiwane koszty.

Ograniczona racjonalność (limited rationality) Zasada głosząca, że zachowanie konsumenta jest zorientowane na określony cel a nie ma maksymalizację satysfakcji, co oznacza, że konsument dąży do osiągnięcia pewnego pożądanego stanu wyrażanego w kategoriach poziomu aspiracji, który to poziom jest reprezentowany przez potrzeby i wartości zaspokajane przez nabyty produkt (usługę). Konsument często kieruje się przesłankami irracjonalnymi, (np. naciskami reklamy, wymaganiami otoczenia, chęcią imponowania itp.) wyrażającymi jego preferencje, które ulegają zmianie w czasie i przynoszą mu w danej chwili pożądaną satysfakcję, co wcale nie musi być równoważne z podejmowaniem racjonalnych decyzji. Nie zachowuje się on zgodnie z tradycyjnymi modelami formułowanymi przez naukę ekonomii. Nie jest wcale zdolny do maksymalizacji swojej satysfakcji, ponieważ nie może znać całego układu alternatyw i nie ma możliwości dokonania wyboru tej, która mogłaby mu dostarczyć najwięcej zadowolenia (np. brak środków finansowych, brak dostatecznych informacji o jakości wyrobów, brak odczuwania pewnych potrzeb, zmiana struktury potrzeb itp.)., Zamiast więc "maksymalizującego" zachowania się poszukuje on rozwiązań dostatecznie dobrych, a często też działa pod wpływem impulsu, nawyków i zwyczajów, czy naśladowania sposobów życia, gustów i poglądów innych ludzi.

Optymalizacja (optimization) Działania mające na celu poszukiwanie najlepszych rozwiązań, to znaczy rozwiązań optymalnych w danych warunkach, czyli przy ustalonych założeniach i przyjętych kryteriach racjonalności; proces polegający na minimalizacji bądź maksymalizacji określonej funkcji czasu na podstawie wybranego kryterium. Na przykład minimalizacja czasu wykonania ciągu operacji technologicznych polegająca na takim ich rozłożeniu, aby łączny czas realizacji zadania był najmniejszy z możliwych w danych warunkach, czy określanie ilości pracy w określonych warunkach i przyjętej jednostce czasu, aby osiągnąć najlepszy efekt pracy, nie wywołując nadmiernego zmęczenia pracownika.

Do uzyskania optymalnych rozwiązań stosuje się najczęściej modele matematyczne. Aby umożliwić dokonanie wyboru rozwiązania najkorzystniejszego z możliwych (dopuszczalnych) opisuje się w języku matematycznym warunki i cel działania, tworząc w ten sposób model matematyczny badanej sytuacji. Model ten oznacza zadanie polegające na wyznaczeniu układu wartości na zmienne x1, ..., xn, który minimalizuje (maksymalizuje) wartość funkcji f(x1), ..., f(xn) przy warunkach ograniczających, które określają zbiór rozwiązań dopuszczalnych. To spośród rozwiązań dopuszczalnych, w którym funkcja (zwana funkcją celu, funkcją wyboru lub kryterium) przyjmuje wartość najmniejszą (największą) na zbiorze rozwiązań dopuszczalnych nazywa się rozwiązaniem optymalnym.
Aby uzyskać taki zbiór rozwiązań dopuszczalnych i wyznaczyć rozwiązania optymalne stosuje się odpowiednie algorytmy. Zarówno budowa modeli jak i stosowanie takich algorytmów są przedmiotem badań dyscypliny zwanej programowanie matematyczne.

Podmiot gospodarczy, osoba fizyczna, zorganizowana grupa osób fizycznych lub osoba prawna prowadząca w zorganizowany sposób działalność gospodarczą, polegającą na produkcji dóbr względnie świadczeniu usług.

Wspólną cechą wszystkich podmiotów gospodarczych jest posiadanie podmiotowości prawnej, związanej z przypisaniem im własności i odpowiedzialności oraz ryzyka za skutki działania. Podmiot gospodarczy funkcjonujący w gospodarce określa się terminem przedsiębiorstwo.

Podmioty rynku (market subjects) osoby fizyczne i prawne występujące w roli sprzedawców lub (i) nabywców, a więc reprezentujące podaż lub (i) popyt.

Podstawowymi podmiotami rynku są:

• gospodarstwa domowe (konsumenci);

• przedsiębiorstwa produkcyjne (przemysłowe przedsiębiorstwa produkcyjne, rolne, budowlane, wydobywcze itp.);

• przedsiębiorstwa usługowe (handlowe, transportowe, ubezpieczeniowe, turystyczne itp.);

• banki oraz państwo;

• samorządy lokalne.

Postępowanie irracjonalne postępowanie, które jest wewnętrznie niespójne lub też jest oczywiście sprzeczne z najlepiej pojętym interesem własnym jednostki i za takie jest uznawane przez daną osobę w chwili jego podjęcia

Postępowanie racjonalne takie wewnętrznie spójne postępowanie ,które umożliwia jednostce maksymalizację satysfakcji

Prawo minimalnego wysiłku (principle of minimal effort) Skłonność ludzi do podejmowania tylko takiego wysiłku, jaki jest konieczny do osiągnięcia celu. W pracy zawodowej niezależnie od tej zasady minimum, wysiłek musi być na tyle duży, aby odpowiadał wymogom zadania: do wyższego poziomu wykonywania dochodzi się najczęściej przez wzmożenie wysiłku (np. przekraczanie normy). W życiu codziennym zasada ta jest stosowana powszechnie; ludzie wybierają rzeczywiście zawsze łatwiejsze drogi do osiągnięcia celu. Na przykład starają się skracać sobie drogę do budynku leżącego po przekątnej i wielu z nich nie odstrasza nawet tabliczka z napisem "Nie deptać trawników". Zdrowy rozsądek nakazuje zaakceptowanie tej zasady.

Podmiot (object) Określona forma organizacji, która podejmuje samodzielne decyzje, kierując się własnym interesem i związanym z tym ryzykiem. W gospodarce rynkowej wszystkie podmioty są ze sobą powiązane głównie za pośrednictwem rynku.

Prawo malejących przychodów (law of diminishing revenues (returns)) Prawo głoszące, że po przekroczeniu pewnego poziomu czynnika zmiennego dalsze zwiększanie jego zużycia przynosi coraz mniejsze przyrosty produkcji (czyli spada jego produktywność krańcowa). Oznacza to, że krańcowy przyrost czynnika zmiennego zmniejsza się po przekroczeniu pewnego punktu. Prawo to działa przy założeniu, że nakłady wszystkich pozostałych czynników produkcji nie ulegają zmianie.

Przedsiębiorstwo, zespół osobowych, rzeczowych oraz finansowych czynników wytwórczych zorganizowanych i skoordynowanych w celu prowadzenia działalności gospodarczej związanej z wytwarzaniem dóbr oraz świadczeniem usług - a zatem podejmowanym przedsięwzięciem gospodarczym - i wytwarzania w ten sposób nowych wartości, tworzących w sumie dochód narodowy.

Ten ostatni element odróżnia przedsiębiorstwo od gospodarstwa domowego, będącego drugim podmiotem sfery realnej gospodarki, które jest tylko beneficjentem wytwarzanych przez przedsiębiorstwo dóbr i usług. Cechami charakteryzującymi przedsiębiorstwa są odrębności: ekonomiczna, organizacyjna, prawna oraz techniczno-produkcyjna, jak również racjonalność ekonomiczna oraz przedsiębiorczość.

Osoba tworząca przedsiębiorstwo z rozproszonych i często pojedynczo nieproduktywnych składników zasobów gospodarczych jest określana mianem przedsiębiorcy. W polskiej praktyce gospodarczej przedsiębiorstwa funkcjonują w różnych formach organizacyjno-prawnych, którymi są: spółki prawa cywilnego i handlowego, przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie oraz jednoosobowe formy prowadzenia działalności gospodarczej.

Przedsiębiorstwo prywatne, podmiot gospodarczy, którego celem jest dostarczanie dóbr i usług potencjalnym nabywcom oraz maksymalizacja zysku. Ponadto musi ono się znajdować w rękach prywatnych, a nie państwowych i może przyjąć formę firmy jednoosobowej lub któregoś z rodzajów spółek.

Racjonalne gospodarowanie (rational economy) Rozsądne postępowanie w procesach gospodarczych polegające na poprawnym myśleniu oraz skutecznym działaniu. W teorii ekonomii racjonalne gospodarowanie występuje w dwóch równoważnych wariantach: jako zasada największej wydajności (największego efektu) oraz jako zasada oszczędności środków (najmniejszego nakładu). Racjonalne gospodarowanie oznacza więc dążenie do tego, aby przy danym nakładzie środków uzyskać maksymalny stopień realizacji celu lub przy danym stopniu realizacji celu użyć minimalnego nakładu środków, naturalnie bez zubożenia jakości efektu.
Takie pojmowanie racjonalności gospodarowania jest zbyt wąskie i bardzo upraszcza jego rzeczywistą naturę. Oznacza ono utożsamianie racjonalności z efektywnością, czyli korzystną relacją odpowiednio zdefiniowanych nakładów i efektów. Tymczasem efektywność nie zawsze jest równoznaczna z racjonalnością.
Celem racjonalnego gospodarowania nie może być tylko systematyczne podnoszenie efektywności ekonomicznej, lecz doskonalenie jakości życia społeczeństwa, a to wymaga uwzględnienia nie tylko kryteriów ekonomicznych (wyższa rentowność, wyższa produktywność czynników wytwórczych, wyższe tempo wzrostu itp.), lecz także kryteriów etycznych, moralnych i ekologicznych zapewniających lepsze i pełniejsze zaspokojenie wielorakich potrzeb (zwłaszcza potrzeb rozwoju) (growth needs) społeczności lokalnych i całego narodu. Za racjonalne można więc uznać dzisiaj te działania i decyzje, które dobrze służą podnoszeniu jakości życia społeczeństwa i respektują nie tylko wymagania wysokiej efektywności ekonomicznej, ale także uwzględniają inne (różne) aspekty sytuacji życiowej członków społeczeństwa gwarantujące ich rozwój duchowy.
Tradycyjne pojmowanie racjonalności gospodarczej nie dostarcza już inspiracji użytecznych we współczesnych warunkach, gdzie wymagana jest tzw. wielowymiarowość gospodarowania.

Racjonalność gospodarowania, racjonalność ekonomiczna, zasada racjonalnego gospodarowania, sposób postępowania podmiotów gospodarczych, które uświadamiając sobie cel swojej działalności oraz ograniczoność (rzadkość) środków służących jego realizacji, dążą do uzyskania maksymalnych efektów przy określonych, założonych nakładach (zasada największej wydajności) albo do minimalizacji nakładów ponoszonych dla osiągnięcia założonego efektu (zasada oszczędności).

Warunkami racjonalności gospodarowania podmiotu gospodarczego są: umiejętność określenia i uporządkowania według ważności celów, które mają być zrealizowane, posiadanie wiedzy na temat sposobów ich realizacji oraz znajomość i uwzględnianie zewnętrznych i wewnętrznych warunków ograniczających jego działania.

Racjonalność gospodarowania związana jest z konkretnym podmiotem gospodarczym, ma zatem charakter subiektywny. Wybór racjonalny z punktu widzenia jednego podmiotu gospodarczego nie musi być racjonalny z punktu widzenia innego podmiotu gospodarczego.

Racjonalne postępowanie (rational behaviour) wewnętrznie spójne postępowanie, które umożliwia jednostce maksymalizację satysfakcji. Pojęcie racjonalnego postępowania opiera się na trzech założeniach:

• po pierwsze, jednostka ma preferencje i potrafi w pewnych granicach określić swoje chęci;

• po drugie, jednostka zdolna jest uporządkować swoje chęci w sposób wewnętrznie spójny, od najbardziej intensywnie przeżywanych do najmniej pożądanych;

• po trzecie, jednostka będzie dokonywać wewnętrznie spójnych wyborów w celu maksymalizacji swego zadowolenia.

Oznacza to, że racjonalnie działająca jednostka zawsze wybierze więcej tego, czego chce niż mniej i że jest zawsze gotowa dążyć do osiągania lepszej sytuacji, tj. podejmować działania przynoszące więcej korzyści niż kosztów.

Racjonalność wyboru (rationality of choice) postępowanie klienta polegające na dążeniu do maksymalizacji korzyści (użyteczności) związanych z zakupem dóbr i usług. Racjonalność ta nazywa się racjonalnością klientów i oznacza ona (według W. S. Jevonsa), że indywidualny nabywca, dysponując określonym dochodem oraz stojąc wobec określonego układu cen dokonuje wyboru zgodnie z zasadą maksymalizacji użyteczności. Dobra i usługi mają bowiem własność zwaną użytecznością, realizowaną w procesie konsumpcji. Klient, postępując racjonalnie, przyporządkowuje każdemu zestawowi dóbr i usług pewną liczbę wyrażającą użyteczność całkowitą i wybiera ten zestaw, który jest najlepszy, czyli ten, któremu przyporządkowuje liczbę największą. Zgodnie z koncepcją P. Samuelsona zwaną hipotezą ujawnionych preferencji, racjonalność klienta polega raczej nie na konsekwencji wyboru spośród całego zbioru możliwych teoretycznie przypadków, lecz na wewnętrznie zgodnych wyborach w bliskim sąsiedztwie wyboru rzeczywiście realizowanego. Według J. O'Shaughnessy'ego stopień, w jakim konsumenci podejmują przemyślane i rozsądne (właściwe) decyzje zależy od:

• racjonalności samej potrzeby, gdyż sprawą dyskusji jest to, czy wszystkie potrzeby są racjonalne;

• tego, czy wśród rozważanych produktów lub marek znajduje się najlepszy zakup dla klienta;

• tego, czy klient właściwie dostrzega istotne fakty dotyczące poszczególnych możliwości wyboru;

• stopnia, w jakim konsument racjonalnie przetwarza informacje.

RACHUNEK EKONOMICZNY całość technik stosowanych przy podejmowaniu decyzji gosp.; pozwala na dokonanie ocen i porównań opłacalności rozwiązań alternatywnych, najczęściej związany z poszukiwaniem optimum i teoriami marginalistycznymi (wielkości krańcowych); wykorzystując koncepcje dotyczące gł. warunków produkcji, konsumpcji dóbr i usług oraz redystrybucji dóbr próbuje się racjonalnie dokonać optymalnego wyboru prowadzącego do kompromisu pomiędzy często przeciwstawnymi celami, określanego stanem równowagi ekonomicznej.

Rachunek ekonomiczny (economic calculation) Zespół metod i środków umożliwiający podjęcie najlepszej, tj. optymalnej decyzji dotyczącej alokacji oraz zastosowania posiadanych sił i środków w celu osiągnięcia najlepszych rezultatów zgodnie ze społeczną racjonalnością działań gospodarczych.

Podstawowym elementem rachunku ekonomicznego jest ilościowe określenie efektywności gospodarowania, czyli konfrontowania osiągniętych wyników (efektów) z ponoszonymi na nie nakładami. Rachunek ten jest więc metodą realizacji zasady racjonalnego gospodarowania, kalkulacją nakładów i wyników przy różnych alternatywach kształtowania się kosztów oraz cen, i w tym znaczeniu jest on procedurą umożliwiającą osiąganie maksymalnego stopnia realizacji celu przy danych nakładach lub minimalizacji nakładów przy danym stopniu realizacji celu.

Rachunek ekonomiczny towarzyszy człowiekowi od początku jego dziejów związanych z procesem gospodarowania. Jego znaczenie wzrasta w szczególności w gospodarce rynkowej, albowiem od trafności kalkulacji i przewidywań zależy kondycja ekonomiczna przedsiębiorstwa, jego pozycja na rynku i możliwości rozwoju.
Z uwagi na fakt, że kalkulacja kosztów działalności gospodarczej ma dzisiaj ścisły związek ze środowiskiem i że nie może się ograniczać do efektów mierzonych wyłącznie w kategoriach ekonomicznych przedsiębiorstwo powinno prowadzić szerszy rachunek zwany rachunkiem sozoekonomicznym (sozologia - nauka o ochronie środowiska). Rachunek ten na równi uwzględnia przesłanki korzyści ekonomicznych i korzyści zachowania środowiska przyrodniczego. W świetle tego rachunku działania gospodarcze będą opłacalne, gdy będą równocześnie urzeczywistniać cele gospodarcze (produkcyjne) z celami ochrony środowiska. Rachunek ekonomiczny powinien być zatem uznawany za właściwy, jeśli spełnia jednocześnie kryteria ekonomiczne i ekologiczne.

Rachunek ekonomiczny, konfrontowanie osiąganych wyników (efektów) z ponoszonymi na nie nakładami, wyrażonymi w jednostkach pieniężnych, co umożliwia ich porównywalność. Stosowanie i rozwój rachunku ekonomicznego jest wyrazem zasady racjonalnego gospodarowania umożliwiającej osiąganie maksymalnych efektów przy danych nakładach lub minimalizowanie nakładów na realizację określonych wyników.

Rachunek ekonomiczny odpowiada na pytania: co?, jak?, ile? i kiedy? produkować - stanowi zatem podstawę ustalania programów produkcji, kierunków i warunków jej sprzedaży, w dostosowaniu do warunków dyktowanych przez rynek.

Będąc podstawą procesu podejmowania decyzji, stanowiąc o kryteriach i uwarunkowaniach ich realizacji, rachunek ekonomiczny jest podstawowym narzędziem zarządzania działalnością gospodarczą oraz służy realizacji zarobkowego celu prowadzenia takiej działalności (najczęściej - maksymalizacji wyniku finansowego).

RACHUNEK EKONOMICZNY całość technik stosowanych przy podejmowaniu decyzji gosp.; pozwala na dokonanie ocen i porównań opłacalności rozwiązań alternatywnych, najczęściej związany z poszukiwaniem optimum i teoriami marginalistycznymi (wielkości krańcowych); wykorzystując koncepcje dotyczące gł. warunków produkcji, konsumpcji dóbr i usług oraz redystrybucji dóbr próbuje się racjonalnie dokonać optymalnego wyboru prowadzącego do kompromisu pomiędzy często przeciwstawnymi celami, określanego stanem równowagi ekonomicznej.

Reguła maksymalizacji użyteczności (utility maximizing rule) Zasada postępowania konsumenta, według której konsument, aby osiągnąć maksymalną użyteczność, rozdziela swój ograniczony budżet w taki sposób, by użyteczność krańcowa uzyskana z ostatniej złotówki wydanej na jeden produkt równała się użyteczności krańcowej uzyskanej z ostatniej złotówki wydanej na każdy inny produkt. Zastosowanie się do tej reguły wymaga zrównania ilorazu krańcowej użyteczności jednego produktu (preferowanego) i jego ceny z ilorazem krańcowej użyteczności każdego innego produktu i jego ceny.

Reguła maksymalizacji zysku (profit maximizing rule) Zasada ustalania poziomu produkcji w punkcie zrównania kosztu krańcowego z przychodem krańcowym. W warunkach konkurencji doskonałej przychód krańcowy równa się cenie rynkowej, przeto firma maksymalizując zysk ustala poziom produkcji w punkcie zrównania się ceny z kosztem krańcowym (ekonomiczne optimum produkcji).

Rozwiązywanie problemu (problem resolving) Całokształt operacji myślowych związanych z identyfikowaniem, definiowaniem i tworzeniem koncepcji nowych konfiguracji zjawisk i procesów korzystnych dla zachowania się firmy w otoczeniu. Proces rozwiązywania problemu można podzielić na następujące etapy:

1. Rozpoznawanie problemu: sformułowanie, rozpoznanie rodzaju, określenie powodów (celu) rozwiązania problemu, pokazanie ujemnych stron dotychczasowej sytuacji lub rozwiązania.

2. Zgromadzenie pomysłów: zebranie informacji i faktów, które mają stanowić podstawę dla nowych rozwiązań, zebranie sposobów i środków, które pomogą opracować rozwiązania, przestudiowanie odpowiedniej literatury, która wzbogaci koncepcje rozwiązań, wyszukanie osób, które mają odpowiednie doświadczenie i mogą wziąć udział w rozważaniach lub współdziałać.

3. Organizacja pracy: określenie praktycznego postępowania, użycie personelu i środków rzeczowych, zapewnienie współpracy, określenie terminów i ustalenie priorytetów.

4. Poszukiwanie rozwiązań: hipotetyczne obmyślenie rozwiązania, formułowanie łatwiejszych do rozwiązania problemów częściowych, poszukiwanie rozwiązań wariantowych, tworzenie modeli roboczych, poszukiwanie analogii i kombinacji rozwiązań (metody heurystyczne), posłużenie się intuicją itp.

5. Wybór rozwiązania optymalnego: krytyczna ocena różnych rozwiązań, wybór rozwiązań, które wydają się najwłaściwsze, obmyślenie dalszego ich doskonalenia, (jeśli jest to możliwe), wybór alternatywy optymalnej, opracowanie szczegółowej koncepcji i podjęcie decyzji.

6. Realizacja i kontrola: wprowadzenie rozwiązania w życie, zabezpieczenie środków dla jego realizacji, ocena i kontrola postępów w jego realizacji, ewentualna korekta w zakresie i sposobie jego realizacji.

Sektor (sector) Grupa przedsiębiorstw wytwarzających wyroby lub usługi o podobnym przeznaczeniu. Poprawna definicja sektora, do którego należy dane przedsiębiorstwo jest trudna do określenia. Każda taka definicja jest w istocie sprawą wyboru, gdzie wyznaczyć granicę między istniejącymi konkurentami, a wyrobami substytucyjnymi, między istniejącymi firmami a potencjalnymi nowo wchodzącymi, między istniejącymi firmami a dostawcami i odbiorcami. Przy definiowaniu sektora ważne jednak jest, aby nie pominąć utajonych źródeł konkurencji, które mogłyby pewnego dnia zagrozić temu sektorowi. M. Porter jako podstawowe typy sektorów stwarzających różne warunku konkurencji wymienia sektory różniące się stopniem koncentracji (sektory rozproszone, sektory skoncentrowane) oraz stopniem podatności na konkurencję międzynarodową (sektory globalne, sektory nieglobalne).

Sektory rozproszone to takie, które składają się z dużej liczby przedsiębiorstw małej i średniej wielkości, z których żaden nie ma znaczącego udziału w rynku i nie może silnie oddziaływać na wyniki całego sektora. Sektory te wytwarzają produkty zróżnicowane lub identyczne i występują w takich dziedzinach, jak handel detaliczny, usługi, przetwórstwo metali i drewna, produkcja rolna i sektory "twórcze".

Sektory globalne, to takie, w których sytuacja strategiczna konkurentów na podstawowych rynkach regionalnych lub krajowych zależy w znacznym stopniu od ich ogólnej sytuacji w skali światowej. Konkurencja w sektorach globalnych wymaga skoordynowanego konkurowania w skali światowej. O globalnym charakterze sektora decydują względy strategiczne. Warunki i strategie konkurencji w skali globalnej podobnie jak w skali krajowej są różne. Różnice te uwidaczniają się zazwyczaj przy opracowywaniu międzynarodowych strategii konkurencji, a wynikają one z faktu, iż w poszczególnych krajach różne są koszty wytwarzania, warunki rynkowe, polityka rządów, różne cele, zasoby i możliwości konkurencji

Sektor publiczny, ogół przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą, których zarządzanie leży w gestii państwa.

System wartości (value system) Rangowo uporządkowany system pewnych ideałów lub wartości w kategoriach ich ważności. Stanowi on podstawę dokonywania wyborów i rozwiązywania konfliktów pomiędzy dwoma lub większą liczbą sposobów działania, czy też pewną liczbą wartości. System ten pełni rolę kryterium wyboru dążeń i indywidualnej drogi życia w określonych społecznie ramach, różnicuje społeczną sferę osobowości ludzkiej i ludzkie dążenia. Brak rzeczywistego "zakorzenienia" jednostki w systemie wartości swojej społeczności jest powodem jej wyobcowania.

Systemy wartości kształtują nie tylko rezultaty bieżącego, racjonalnego procesu wartościowania. Są one także przekazywane z pokolenia na pokolenie w konkretnych społeczeństwach, narodach, klasach i grupach społecznych. Rozpowszechniają się one przez upodabnianie do środowiska, są wdrażane w procesie wychowawczym przez różne instytucje itp. Wpływają na postawy wszystkich uczestników życia społecznego, a także na ich zachowania w różnych sferach życia.

Umiejętność działania (skill of action) Stała zdolność osiągania konkretnych rezultatów w sposób sprawny i skuteczny. Umiejętność ta zasadza się na mądrości i rozsądku. Mądrość jest sztuką wyboru z wielu możliwości tego, co dla wybierającego jest rozwiązaniem optymalnym w danej sytuacji, zaś rozsądek (roztropność) jest trwałą dyspozycją do działania opartego na trafnym rozważeniu tego, co dla człowieka jest dobre lub złe. Obecnie ważną rolę w kształtowaniu tej umiejętności odgrywa także rozbudzenie wiary w siebie. Dużą przeszkodą w życiu intelektualnym menedżera, a zwłaszcza w podejmowaniu przez niego decyzji jest brak zaufania do własnych sił, wynikający z poczucia niskiej wartości własnej i własnej niemocy. Brak ten wywołuje dezorganizację wewnętrzną, napięcia i stresy oraz hamowanie myślenia.

Użyteczność produktu (utility of product) Satysfakcja płynąca z posiadania lub użytkowania jakiegoś produktu. Każdy produkt rozumiany jako środek zaspokojenia potrzeby lub pragnienia ma dwa rodzaje użyteczności: podstawową i dodatkową. Użyteczność podstawowa jest wyrażona przez rzeczywiste właściwości produktu, tj. poddające się kwantyfikacji parametry techniczno-fizyczne, których jakość i zróżnicowanie decydują o lepszym lub gorszym zaspokojeniu potrzeby wchodzącej w zakres potrzeb życiowych, które uważa się za biologicznie i społecznie niezbędne. Użyteczność dodatkowa (komplementarna) produktu obejmuje zazwyczaj jego właściwości estetyczno-ergonomiczne, jak kolor, kształt, wymiary, funkcjonalność, wygoda użytkowania (np. przystosowanie do budowy somatycznej człowieka) itp. Te cechy produktu są zazwyczaj niemierzalne, a nawet dość trudno porównywalne, ale są one bardzo ważne, zwłaszcza przy zaspokajaniu potrzeb ponadpodstawowych czy luksusowych, które wiążą się z długofalową satysfakcją czy dobrobytem konsumenta, pojmowanym naturalnie w kontekście lansowanej jakości życia (np. ostentacyjnej konsumpcji), która w wielu krajach, a także i u nas, traktuje posiadanie dóbr luksusowych w kategoriach satysfakcji życiowej, sukcesu i prestiżu.

Użyteczność satysfakcja,którą dana osoba uzyskuje ze spożycia jakiegoś dobra lub usługi lub też z udziału w jakiejś działalności

Wartości (values) wyobrażenia tego, co jest godne pożądania, wszystko to, czemu jednostki i grupy społeczne przypisują ważną rolę w swoim życiu i dążą do jego osiągnięcia, a więc przedmioty, zjawiska i ich właściwości, idee, motywy jako normy, cele lub ideały. Wartości obejmują, więc zarówno elementy świata materialnego jak i duchowego. Powstają one lub trwają w wyniku jednorazowego aktu wartościowania, bądź w wyniku trwałego przeświadczenia o ich "wartości".

Wartości są różnie grupowane. Najczęściej jednak wyróżnia się:

• wartości atrakcyjne i repulsywne (wzbudzające wstręt, niechęć, odpychające)

• wartości ostateczne (autoteliczne) i instrumentalne;

• wartości uznawane, odczuwane i realizowane;

• wartości ogólne (abstrakcyjne) i wartości życia codziennego;

• wartości ogólnoludzkie i wartości specyficzne dla danej społeczności, grupy społecznej itp.;

• wartości ekonomiczne, społeczne, ekologiczne, hedonistyczne, estetyczne i moralne.

Wartości kierunkują ludzkie dążenia (stanowią siły dostarczające energii do działania w określonym kierunku), wyznaczają postawy wobec różnych obiektów, determinują zakresy poznawcze jednostki, wpływają na emocje, a także sprzyjają motywacji i samoocenie. Układają się one w pewne systemy cech, co wynika ze zróżnicowania rozmaitych wartości (czyli wartościowania) i jako elementy świadomości wywierają wpływ na wybór spośród dostępnych jednostce sposobów, środków, kierunków i celów działania.

W społeczeństwie musi istnieć wspólny system przekonań i wartości, z którego wywodzą się cele i reguły zachowania indywidualnego i zbiorowego, w przeciwnym przypadku między celami osobistymi i społecznymi występuje sprzeczność nie do przezwyciężenia. W takim przypadku integralność społeczeństwa musi być utrzymana przez przymus zewnętrzny. Rzeczywista współpraca ludzi i spoistość społeczeństwa może być zachowana wówczas, gdy jednostki internalizują system wartości, który skłania je do działania w taki sposób, w jaki wymaga tego system ekonomiczny i społeczny. Takie warunki stwarza system gospodarki rynkowej.

Wartości realizowane (values to achieve, values driven) Koncentracja firmy na wartościach, które kształtują jej "filozofię" działania. Wpojone pracownikom systemy wartości wyznawanych przez firmę i rzeczywista ich akceptacja nie tylko, że skutecznie zastępuje rozbudowany system służb i kontroli, ale stwarza wręcz podstawy do samodzielnej inicjatywy podejmowanej dla dobra firmy. Te ogólne wartości są formułowane w sposób konkretny i dotyczą podstawowych zasad funkcjonowania firmy. Tak na przykład firma Mc Donald's o bardzo rozwiniętej sieci tanich restauracji, znana choćby ze sprzedaży hamburgerów, realizuje konsekwentnie cztery podstawowe wartości: jakość, usługa, czystość i atrakcyjność.

Wartość bieżąca

Wartość dóbr (value of goods) Termin ekonomiczny określający dobra ze względu na ich właściwości służące do zaspokajania potrzeb. Wartość dóbr zależy od ich użyteczności w zaspokajaniu potrzeb oraz podaży.

Wartość przyszła (future value) Wartość, którą uzyska jednostka dzięki zastosowaniu reguły procentu składanego do aktualnie posiadanej kwoty pieniężnej. Na przykład wartość przyszła zdeponowanego wkładu bankowego po upływie pewnego okresu wyniesie:

FVt = PV (1+k)t

gdzie:
FVt - przyszła wartość wkładu obcego po t latach,

PV - wartość obecna,

t - liczba lat utrzymywania wkładu,

k - bankowa roczna stopa oprocentowania wkładu

mnożnik (1+k)t nazywany jest czynnikiem przyszłej wartości i zestawiany jest w tabelach ułatwiających prowadzenie obliczeń.

Wartość zaktualizowana uaktualniona (present value) Wartość obecna; wartość wpływów czy wydatków

, które zostaną zrealizowane dopiero po upływie pewnego czasu, wyrażona w jednostkach pieniężnych o dzisiejszej sile nabywczej. Obliczanie wartości uaktualnionej nazywa się dyskontowaniem i polega na uwzględnieniu odsetek, które można byłoby uzyskać (lub które trzeba byłoby zapłacić), gdyby pieniądze były otrzymane (lub należne) obecnie a nie w jakimś momencie w przyszłości.

W celu obliczenia obecnej wartości, określonej nominalnie, przyszłej kwoty pieniężnej można zastosować wzór:

PV = FV1 [1 / (1 + k1)] + FV2 [1 / (1 + k2)] + ... + FVn [1 / (1 + kn)]

lub, przy założeniu stałości stopy procentowej w całym okresie obliczeniowym, równanie:

PV = FV [1 / (1 + k)n]

gdzie:

PV - początkowa kwota pieniężna,

FV - przyszła wartość kwoty PV,

k1, 2, ..., n - stopa procentowa,

t = 1, 2, ..., n - liczba lat okresu obliczeniowego.

Mnożnik [1 / (1 + k)n] nazywany jest czynnikiem obecnej wartości i zestawiany jest w tabelach ułatwiających przeprowadzenie obliczeń.

Zasada gospodarności (principle of economical production) powszechnie obowiązująca w ekonomii zasada działania podmiotu gospodarczego głosząca, że wszelkie działania wytwórcze i usługowe powinny uwzględniać opłacalność ich realizacji. Stosowanie tej zasady polega na tym, aby:

• z dysponowanego zasobu sił i środków otrzymać jak największą ilość dobrych jakościowo produktów w jak najkrótszym czasie;

• na wytworzenie danego produktu (dobra czy usługi) zużyć jak najmniej sił i środków.

Podstawową realizacji tej zasady jest sprawna organizacja działania, tj. świadomy dobór elementów działania (ludzie, narzędzia pracy, przedmioty pracy i informacje) oraz metod działania, aby poszczególne elementy systemu funkcjonowały na zasadzie współprzyczynania się części do powodzenia całości i umożliwiały najbardziej ekonomiczne i sprawne osiąganie wyznaczonego celu.

Zasada wyznaczania celu (targeting rule) Zasada polegająca na poszukiwaniu rozwiązań, w których wprowadzenie jakiegoś instrumentu bezpośrednio wpływającego na pożądany stan rzeczy jest najlepszym sposobem jego osiągnięcia. Takie rozwiązanie nazywa się first-best, co oznacza "najlepsze z możliwych".
W wielu sytuacjach trzeba się jednak ograniczać do rozwiązań o charakterze, suboptymalnym, stosując inne także skuteczne środki, chociaż nie zapewniające takiej sprawności, czy skali korzyści. Takie suboptymalne rozwiązanie określa się jako second-best (drugie po najlepszym).

W miarę możności powinno się dążyć do wprowadzania rozwiązań optymalnych (first-best), ale nie należy też pomniejszać znaczenia rozwiązań suboptymalnych (second-best), gdyż mogą być one realizowane po niższym koszcie społecznym, czy mniej obciążać gospodarkę i środowisko naturalne.

W każdym przypadku powinny być rozważane zarówno korzyści jak koszty i to w szerokim kontekście społecznym, a nie tylko ich wartości krańcowe (koszty krańcowe i krańcowe przychody).

MATERIAŁY FAKULTATYWNE

Czego nie twierdzi zasada racjonalności postępowania?

( Zob Kamerschen Ekonomia

Pojęcie racjonalności postępowania stanowi często źródło wątpliwości dla nie ekono­mistów. Większość trudności dotyczących tej koncepcji wynika z błędnego rozumienia treści pojęcia racjonalności. Najczęściej występujące zastrzeżenia są następujące:

1. Ludzie robią wiele rzeczy, które nie przynoszą im korzyści. Kierowca przyciska pedał gazu i trafia do szpitala. Student oszukuje przy egzaminach, zostaje schwytany i wyrzucony z uczelni. Można przytaczać wiele innych przykładów. Gdy się mówi, że ludzie postępują racjonalnie, nie znaczy to, że nigdy nie popełniają błędów. Możemy obliczyć nasze koszty i korzyści z pewnym prawdopodobieństwem, ale nigdy nie mamy pełnej informacji, ani też nie jesteśmy w stanie w pełni kierować przyszłością. Jest prawdopodobne, że w którymś momencie popełnimy błąd, ale opieramy nasze decyzje wyboru na podstawie tego, czego spodziewamy się, a nie na podstawie tego, co się rzeczywiście stanie. Przyśpieszamy, ponieważ spodziewamy się, że nie wpadniemy do rowu i oszukujemy, ponieważ liczymy na to, że nie zostaniemy schwytani. Oba sposoby postępowania mogą być racjonalne.

2. Racjonalne postępowanie implikuje, że osoba jest całkowicie nastawiona na siebie, na osiąganie bezpośrednich osobistych korzyści. Racjonalne postępowanie nie musi być egoistyczne. Altruizm może być racjonalny; ktoś może chcieć być przydatny dla innych tak samo jak może chcieć kupić nowy samochód. Większość z nas cieszy się widząc szczęście innych - szczególnie, gdy ich szczęście jest wynikiem naszych działań. Altruizm nie musi zawsze wypływać z racjonalnej analizy rachunku kosztów i korzyści; nie jest on jednak zawsze sprzeczny z racjonalnością ekonomiczną. Własny interes ponadto nie musi koniecznie ograniczać się do danej jednostki. W wielu sytuacjach, działanie „dla siebie" obejmuje działanie na rzecz rodziny lub przyjaciół. Gdy ojciec przeznacza swój weekend na budowę szałasu dla swoich dzieci, ekonomiści powiedzą, że był zaangażowany w postępowanie zgodne z jego własnym interesem.

3. Postępowanie ludzi jest poddane wpływom psychologicznych uprzedzeń, przyzwyczajeń czy doraźnych impulsów. Z pewnością takie zachowanie nie może być uznawane za racjonalne. Działania ludzi rządzone są przez ograniczenia naszej fizycznej i umysłowej konstytucji. Podobnie jak nasza inteligencja, nasza inklinacja do zachowań aberracyjnych i impulsywnych jest jednym z tych ograniczeń. Powoduje ona, że nasze decyzje są mniej precyzyjne i popełniamy błędy, ale nie wyklucza to racjonalnego postępowania.

Ponadto, to co wygląda na działanie pod wpływem impulsu lub przyzwyczajenia może w rzeczywistości być wynikiem jakiegoś poprzednio dokonanego racjonalnego wyboru. Umysł ludzki jest w stanie przetworzyć tylko skończoną ilość informacji! i jesteśmy w stanie podjąć skończoną ilość decyzji w ciągu dnia. W związku z tym możemy próbować oszczędzać nasze możliwości decyzyjne przez sprowadzenie pew­nych zachowań do odruchów. Palenie tytoniu może być działaniem czysto impulsyw­nym, a głód nikotynowy, który się z nim wiąże może rzeczywiście ograniczyć skalę wyboru palacza. Dlaczego dana osoba może wyciągnąć papierosa „bez namysłu"? Być ; może dlatego, że poprzednio uznała, że zastanawianie się co przemawia za i przeciw paleniu za każdym razem gdy pomyśli się o papierosach, jest zbyt kosztowne.. Pozwalając na to, by palenie się stało czynnością bardziej lub mniej odruchową palący j przypuszczalnie zwiększają liczbę dziennie wypalanych papierosów, ale redukują i trudność decyzji podejmowanej przy wyciągnięciu każdego kolejnego papierosa.

4. Racjonalne postępowanie implikuje, że ludzie wiedzą, czego chcą, że wiedzą, jakie alternatywy są im dostępne oraz że wiedzą jak postępować na podstawie tej informacji. Jednakże ludzie nie są w stanie zasymilować całej informacji, która jest im potrzebna do podejmowania racjonalnych wyborów. Ludziom brakuje informacji i mogliby podejmować lepsze decyzje gdyby można było łatwiej zdobyć informacje. Jednakże racjonalne postępowanie nie wymaga doskonałej informacji. Ludzie będą dokonywać wyboru na podstawie informacji, którą posiadają lub mogą racjonalnie uzyskać. Jeśli mają niedoskonałą informację, mogą popełniać błędy przy dokonywania wyborów. Odniesiony sukces lub poniesiona porażka musi być oceniana przy wzięciu

Ludzie niekoniecznie maksymalizują swoje zadowolenie. Na przykład wielu ludzi nie wykorzystuje w pełni swoich możliwości. Zadowolenie jest kwestią osobistego smaku. Dla niektórych swobodne włóczenie się jest dobrem ekonomicznym; spędzając w ten sposób czas podnoszą swój dobrobyt. Krytyka takiego zachowania jest obciążona wartościowaniem. Obserwator, który utożsamia racjonalne postępowanie z tym, co uważa za dobre, nie będzie miał kłopotów z wykazaniem, że znaczna część ludzkich zachowań ma charakter nieracjonalny. Ale dla ekonomisty wartości uznawane przez autora czynu a nie przez obserwatora lub krytyka zachowań społecznych określają jego racjonalność. Harold, a nie Jennifer czy Maks, określa racjonalność postępowania Harolda.

Niektóre rodzaje postępowania mają rzeczywiście charakter irracjonalny, ale pojęcie działania nieracjonalnego wymaga starannego zdefiniowania. Postępowanie irracjonalne jest to postępowanie, które jest wewnętrznie niespójne lub też jest oczywiście sprzeczne z najlepiej pojętym interesem własnym jednostki i za takie jest uznawane przez daną osobę w chwili jego podjęcia. Istnienie tego typu zachowań zmniejsza jedynie precyzję teorii ekonomii. Nie podważa jednak jej treści.

Homo shopiens, czyli mózg na zakupach

 Wojciech Moskal  G.W. 2007-01-04,

Amerykańscy naukowcy odkryli w mózgu człowieka "centrum handlowe". Decyduje ono o tym, czy wyprawa na zakupy kończy się sukcesem, czy nie

Wyprzedaż, sales, promocja - te hasła biją po oczach ze sklepowych witryn, szczególnie teraz, w okresie poświątecznym. Kuszą klientów, którzy z koszykiem krążą wśród regałów, wypatrując okazji. Potem już tylko kolejka do kasy, gdzie z reguły następuje chwila zawahania: kupić - nie kupić?

Okazuje się, że decyzja zależy od wyniku potyczki rozgrywanej w mózgu. Hedonistyczna chęć posiadania walczy tam z bólem płacenia. Trwa zacięty pojedynek między ośrodkami, które wspólnie tworzą swoiste "centrum handlowe". Jak donosi ostatnie wydanie pisma "Neuron", naukowcom z Uniwersytetu Stanforda w USA udało się znaleźć i opisać pole owej bitwy.

Kupić, nie kupić, pomyśleć warto

Zespół kierowany przez Briana Knutsona zabrał na wirtualne zakupy grupę ochotników. Na ekranach komputera wyświetlano im różnego rodzaju produkty. Dano też czas na zastanowienie się, czy chcą je kupić i ile są skłonni zapłacić. Na koniec pokazywała się cena proponowana przez sprzedawcę. Wtedy klient musiał podjąć decyzję o zakupie.
Przy tym cały czas obserwowano uczestników eksperymentu za pomocą tzw. funkcjonalnego rezonansu magnetycznego. To metoda polegająca na mierzeniu przepływu krwi w mózgu, dzięki czemu wiadomo, które jego elementy są najbardziej aktywne.

Okazało się, że proces zakupów znajduje dokładne odbicie w centralnym systemie nerwowym. Jeżeli ochotnik bardzo chciał posiadać produkt, w jego mózgu natychmiast zapalał się region zwany jądrem półleżącym. Gdy pokazywała się cena, do gry włączała się wyspa leżąca w głębi bruzdy bocznej kory mózgowej.

Badacze przygotowali dla ochotników jeszcze jedną niespodziankę, często stosowaną przez sprzedawców. Najpierw podawali dość wysoką cenę, a w chwili, gdy klient bił się z myślami, informowali o korzystnej obniżce. W mózgu badanych zapalało się wtedy kolejne światełko - uaktywniała się tzw. środkowa kora przedczołowa.

Zdaniem Knutsona to właśnie te trzy ośrodki grają kluczową rolę w podejmowaniu decyzji przez kupującego. Co więcej, porównując ich aktywność, naukowcy byli w stanie dokładnie przewidzieć, czy ostatecznie zdecyduje się on na zakup, czy też nie. Gdy sygnał z jądra półleżącego był silniejszy od tego płynącego z wyspy - chęć posiadania wygrywała z bólem płacenia.

Debet w zwojach mózgowych

Wnioski? "Dowiedliśmy, że podczas zakupów w umyśle działa emocjonalna waga" - pisze Knutson. Jego badania są kolejnym przyczynkiem do szybko rozwijającej się dziedziny nauki - neuroekonomii. Stara się ona wyjaśnić prawa rządzące handlem za pomocą konkretnych procesów, jakie zachodzą w centralnym systemie nerwowym.

Wyniki mają wymiar praktyczny. - Tłumaczą pewne niepokojące zachowania konsumentów. Na przykład łatwość robienia zakupów na kredyt, a więc za pomocą pieniędzy, których tak naprawdę nie mamy. Takie transakcje bowiem znieczulają ośrodek związany z bólem płacenia i przeważają szalę na korzyść chęci posiadania - wyjaśnia Knutson.
- Nasze decyzje, które podejmujemy w sprawach finansowych, wydają się często irracjonalne i dlatego pełne ręce roboty wciąż mają spece od reklamy, pracownicy kasyn czy sprzedawcy polis - komentuje w "Neuronie" odkrycie kolegów dr Alain Dagher z Instytutu Neurologicznego w Montrealu. - Być może dzięki badaniu tego, co dzieje się w mózgu podczas zakupów, będziemy mogli lepiej niż dziś pomagać zakupoholikom lub nałogowym hazardzistom - dodaje Dagher.

Jądro walczące z wyspą

Jądro półleżące odgrywa kluczową rolę w mózgowym systemie nagradzania. Jest fragmentem tzw. prążkowia, które sprawia, że zamysł czy motywacja przekształcają się w realne działanie. Wcześniejsze eksperymenty pokazały, że jądro półleżące jest aktywne wtedy, kiedy np. spodziewamy się dużego zastrzyku pieniędzy lub podczas jedzenia ulubionej potrawy. Niestety, najprawdopodobniej jest również zaangażowane w uzależnienie od narkotyków.

Z kolei wyspa jest wiązana np. z oczekiwaniem dużej straty pieniężnej, bólu, a także z reakcją emocjonalną na pokazywanie odrzucających, przykrych dla oglądającego zdjęć. Obydwa regiony są też aktywne podczas podejmowania bądź rezygnowania z bardzo ryzykownych operacji finansowych (np. na giełdzie).

Wojciech Moskal

Kupujemy mądrze i z przyjemnością

ALEKSANDRA FANDREJEWSKA

Ponad połowa Polaków uważa, że odróżnia prawdę zawartą w reklamach i informacjach o produktach od przesady - wynika z najnowszych badań UOKiK, do których dotarła "Rz"

Z badań Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wynika, że dla dwóch trzecich Polaków cena jest wciąż najważniejsza przy zakupach. Ale sprawdzają ją nawet ci, którzy nie kierują się nią przy kupowaniu. Połowa kupujących robi to odruchowo i prawie zawsze. Kolejnych 30 procent - często. Choć staramy się w sklepach być rozsądni i ok. 77 proc. z nas planuje zakupy, to co druga osoba przyznaje, że zdarza jej się kupować pod wpływem impulsu.

18 procent ankietowanych nie planuje w ogóle zakupów spożywczych i artykułów codziennego użytku. Jednak i oni, i ci, którzy przygotowują sobie ich listę, ulegają przyjemności kupowania pod wpływem impulsu, bo zobaczyli to, co im się akurat spodobało. Powszechnie robi to co siódmy klient w sklepie.

Ponad połowa Polaków kupuje ubrania, jedzenie i drobny sprzęt, którego nie potrzebuje. Robią to z dużą przyjemnością osoby młode - ok. 70 procent w przedziale 18 - 29 lat. Ale także impulsywne zakupy nie są obce starszym. Przyznaje się do nich prawie co trzeci z klientów po sześćdziesiątce.

Coraz bardziej popularne staje się oddawanie do sklepów towaru, który kupiliśmy niepotrzebnie. Robi tak co dziewiąty klient. UOKiK zwraca uwagę na to, że choć sprzedawca nie musi przyjąć powtórnie wartościowego towaru, to w większości przypadków (68 proc.) to robi.

Zbadania wynika, że gdy kupujemy większy sprzęt (RTV czy AGD), to jesteśmy bardziej rozważni. Prawie połowa klientów szuka promocji, sprawdza ceny w kilku sklepach. Co trzecia osoba czyta broszury, ulotki reklamowe i informacje zawarte w Internecie przez producentów. Polacy znacznie chętniej przyznają się do tego, że oglądają lub słuchają reklamy (ok. 51 proc.), niż do tego, że mają one wpływ na ich decyzje (14 proc.). Ale jednak cztery na dziesięć pytanych osób uważa, że reklamy pomagają dokonać najlepszego wyboru.

- Ludzie patrzą na reklamy, bo nie mają alternatywnych źródeł informacji o produktach czy usługach -tłumaczy socjolog Anna Giza-Poleszczuk z UW. - Ale to dość oczywiste, gdy zdamy sobie sprawę z tego,jak krótka jest w Polsce historia konsumpcji.

Rozsądne zakupy

Czy kupujemy pod wpływem impulsu rzeczy, które okazują się niepotrzebne.

źródło: UOKiK

Podatki są przyjemne, dobroczynność przyjemniejsza

Łukasz Partyka 2007-06-25, ostatnia aktualizacja 2007-06-25 19:02:54.0

Płacenie podatków zaspokaja nasze podstawowe potrzeby i wywołuje w mózgu reakcję taką jak przy jedzeniu słodyczy albo karaniu nieuczciwych. A dobrowolne wpłaty na akcje charytatywne są jeszcze przyjemniejsze - twierdzą naukowcy.

Badacze z Uniwersytetu Oregońskiego (USA) odkryli, że nasze zachowania altruistyczne takie jak datki charytatywne - a nawet płacenie podatków - są wynagradzane przez ukryte w głębi mózgu stare ewolucyjnie struktury.

- To pierwszy znany nam dowód na to, że obowiązkowe podatki mogą pobudzać w mózgu obszary, które wiązano z poczuciem osobistej satysfakcji - podkreślają autorzy pracy opublikowanej w tygodniku "Science".

Ekonomiści nie mogli do tej pory zrozumieć, dlaczego właściwie ludzie chcą płacić z własnej nieprzymuszonej woli na rzecz rozmaitych przedsięwzięć dobroczynnych. Stworzyli koncepcję czystego altruizmu, która zakłada, że darczyńca odczuwa satysfakcję z tego, że całemu społeczeństwu powodzi się lepiej. Znaczyłoby to, że podatki też dają nam taką satysfakcję. Eksperyment to potwierdził!

Tajemnica dobroczynności

Podatki i akcje dobroczynne to dwa różne sposoby finansowania różnorodnych potrzeb społeczeństwa. Podatki są przymusowe, a filantropia to kwestia wyboru.

Ekonomiści i psycholodzy zastanawiają się, co jest lepsze. Czy wydajniejszy będzie system, w którym podatki będą minimalne, a np. darmowa opieka zdrowotna dla najuboższych albo zasiłki dla bezrobotnych będą zapewniane przez organizacje

charytatywne?

A może ludzie nie chcą się dzielić i państwo powinno ich do tego zmuszać? Może lepiej zbierać olbrzymie podatki i transferować je do wszystkich potrzebujących? Przeciwnicy silnego państwa od dawna wskazywali na marnotrawstwo urzędników i wysokie koszty rozbuchanej biurokracji. Teraz psychologia eksperymentalna dała im do ręki dodatkowy argument.
"W Stanach Zjednoczonych podatki i wydatki rządowe są niższe niż w większości krajów europejskich - piszą autorzy pracy. - Dla ekonomistów datki charytatywne są zagadką: pieniądze są fajne, więc właściwie, dlaczego ludzie chcą je oddawać?" - zastanawiają się.

Zespół trzech naukowców badał 19 ochotniczek za pomocą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego. Każdy eksperyment trwał godzinę, zastosowano superczuły sprzęt - magnesy były chłodzone ciekłym helem, a odczyty aparatury analizował potężny komputer.
Gdy czujniki zaglądały badanym do mózgów, te miały przed oczami monitor i sto dolarów do dyspozycji. Na monitorze obserwowały, jak ich pieniądze wędrują na konto organizacji charytatywnej. Na niektóre wpłaty nie miały wpływu, tak jak to ma miejsce w przypadku podatków. Innych przelewów uczestniczki eksperymentu dokonywały dobrowolnie. Część pieniędzy zatrzymały dla siebie.

Podatki jednak są fajne

Naukowcy odkryli, że dwa regiony głęboko w mózgu - jądro ogoniaste i jądro półleżące - gwałtownie zwiększały swoją aktywność, gdy badane widziały, jak organizacja charytatywna dostaje od nich przekaz pieniężny.

Aktywność tych starych ewolucyjnie fragmentów naszego układu nerwowego była jeszcze większa, gdy pieniądze były przekazywane dobrowolnie, a nie oddawane przymusowo jak podatek.

Te obszary mózgu uruchamiają się - jak niedawno odkryto - gdy zaspokajamy podstawowe potrzeby takie jak głód albo kontakty z innymi. Badacze uważają, że znajduje się tam ośrodek nagrody i to właśnie w nim należy szukać źródła przyjemności, którą czujemy, jedząc słodycze. Z pieniędzmi kojarzono te fragmenty mózgu tylko w wypadkach, gdy badany spodziewał się wypłaty albo właśnie ją otrzymał. Ten rodzaj satysfakcji odczuwamy również, gdy ktoś inny zostanie sprawiedliwie ukarany. Niedawno badacze zaczęli łączyć aktywność tych partii mózgu także z sytuacjami, gdy dajemy pieniądze potrzebującym. Ale podatki?

Badacze zwracają uwagę, że system podatkowy odwołuje się do głęboko zakorzenionych w naszej naturze potrzeb - takich jak głód i podstawowe potrzeby społeczne. Istnienie czystego altruizmu zostało tym samym potwierdzone.

- Ludzie odczuwają frajdę, gdy oddają pieniądze z własnej woli, nawet kiedy wszystko jest anonimowe - mówi ekonomista, profesor William T. Harbaugh. - To zaskakujący i bardzo optymistyczny wynik. - Nasze badania pokazują, że płacenie podatków uszczęśliwia obywateli. Ludzie są - w różnym stopniu, ale jednak - czystymi altruistami - dodaje jego kolega, profesor psychologii Ulrich Mayr. Dotychczas nie potrafiliśmy zobaczyć tego w mózgu - podkreśla psycholog.

Niestety, uzyskane wyniki nie dają jeszcze podstawy do tego, żeby podatki obniżyć. Naukowcy planują dalsze badania, nim zaczną przekonywać do tego polityków.

Wykrywacze hojności?

Dziesięć badanych kobiet silniej reagowało na wypłaty dla potrzebujących niż na wypłaty dla samych siebie. Ale są na świecie również egoiści. Mózgi pozostałej dziewiątki reagowały większą satysfakcją na zostawianie pieniędzy sobie.

- Opierając się na tym, co zobaczyliśmy na monitorze, możemy przewidzieć, ile ludzie są skłonni oddać, jeśli to oni decydują - mówi Mayr.

Profesor Harbaugh uspokaja z uśmiechem, że rządy nie użyją w najbliższym czasie ich metody badawczej do sprawdzania, czy ludzie nie uchylają się od płacenia podatków. Organizacje charytatywne nie będą też kontrolować naszych mózgów, żeby sprawdzić, ile od kogo można wyciągnąć. - Żeby to zrobić, potrzeba skanera za 3 mln dol., trochę ciekłego helu i kilku tygodni obliczeń - powiedział naukowiec.

- Gdy uczestniczka poruszyła głową, musieliśmy zaczynać całe badanie od nowa - narzeka jego asystent Dan Burghart. - Upłynie jeszcze trochę czasu, nim ta technologia pojawi się w telefonach komórkowych.

Łukasz Partyka

Prawo polskie za podmioty gospodarcze uważa osoby fizyczne , osoby prawne lub ułomne osoby prawne

Co do zasady (art. 10 par. 1 k.c.) osoba fizyczna uzyskuje pełnoletność ukończywszy 18 lat. Warto jednak pamiętać, że - w świetle art. 10 par. 2 k.c. - małoletni przez zawarcie małżeństwa uzyskuje pełnoletność, której nie traci w razie unieważnienia małżeństwa. Stąd przesłanką pełnej zdolności do czynności prawnych jest pełnoletność, nie wiek.

Czynność prawna - świadome i zgodne z przepisami prawa zachowanie ludzkie, zmierzające do wywołania skutków prawnych mocą odpowiednich oświadczeń woli składających się na treść czynności prawnej. Jest to stan faktyczny zawierający co najmniej jedno oświadczenie woli. Czynności prawne są podstawowym źródłem stosunków prawnych w obrębie prawa cywilnego. Aby dokonywać czynności prawnych trzeba mieć zdolność do czynności prawnych. Dla skuteczności czynności prawnej może być niekiedy wymagana szczególna forma.

Więcej o tej instytucji znajduje się w materiałach fakultatywnych

W Polsce kwestie wspólne dla wszystkich osób prawnych są regulowane przez kodeks cywilny , który też ustanawia jedną z tych osób, o specjalnym statusie - Skarb Państwa.

Źródło „http://pl.wikipedia.org/wiki/Gospodarstwo_domowe

W Polsce w 2002 r. istniało ponad 13 mln gospodarstw domowych o różnej liczbie osób. Najwięcej było gospodarstw jednoosobowych (24,8%). Spośród wszystkich gospodarstw domowych, aż 67,2% było w miastach. W miastach najwięcej było gospodarstw jednoosobowych (27,7%), a na wsi - pięcioosobowych i większych (24,4%). Przeciętne miesięczne dochody na jedną osobę w 2001 r. wynosiły 620 zł, a wydatki 610 zł. Najwięcej wydawano na bieżącą konsumpcję, tzn. na zakup żywności, środków czystości, odzieży, obuwia, a pozostałą część pieniędzy - na opłaty mieszkaniowe oraz usługi zdrowotne (w tym zakup leków).

Osoby samotne, utrzymujące się samodzielnie, to jednoosobowe gospodarstwa domowe.

Najważniejsze sposobu klasyfikowanie gospodarstw domowych to :

a) według liczby osób w gospodarstwie:

- jednoosobowe- osoba utrzymująca się samodzielnie, tj. nie łącząca swoich dochodów z dochodami innych osób, bez względu na to "czy mieszka sama, czy z innymi osobami",

- wieloosobowe- zespół osób zamieszkujących razem i wspólnie utrzymujących się; część wspólnego majątku, część wspólnych dochodów oraz wydatków;

b) według kryterium aktywności zawodowej i źródeł dochodów:

- podsektor gospodarstw indywidualnych- gospodarstwa domowe osób fizycznych pracujących najemnie,

- gospodarstwa osób fizycznych mających niezarobkowe źródło dochodów np. emeryci,

- podsektor gospodarstw domowych pracodawców i pracujących na własny rachunek w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie,

- podsektor gospodarstw domowych pracodawców i pracujących na własny rachunek poza gospodarstwami indywidualnymi w rolnictwie

c) według fazy rozwojowej gospodarstwa domowego:

- gospodarstwa samotnej, młodej osoby,

- gospodarstwa młodego małżeństwa bez dziecka,

- gospodarstwa młodego małżeństwa z dzieckiem bądź dziećmi,

- gospodarstwa małżeństwa w wieku 30-45lat, z dziećmi w wieku szkolnym (6-19lat)

- gospodarstwa małżeństwa w wieku średnim (46-60lat) z dorastającymi i usamodzielniającymi się dziećmi,

- gospodarstwa małżeństwa w starszym wieku po usamodzielnieniu się dzieci i opuszczeniu przez nie domu rodzinnego,

- gospodarstwo samotnej starszej osoby (na ogół po śmierci małżonka).

Użyteczność - zdolność dobra do zaspokajania potrzeb . Określa subiektywną przyjemność , pożytek lub zadowolenie płynące z konsumowanych (ew. posiadanych) Kategoria użyteczności jest abstrakcją i ma charakter subiektywny.

Wartość użyteczności, pozwala subiektywnie określić ile zadowolenia dostarczają konsumentowi konsumowane przez niego dobra i usługi. Możliwe jest też istnienie ujemnej użyteczności, która informuje o tym, że konsumpcja danego dobra (czy danej ilości dobra, czy w dany sposób) sprawia konsumentowi przykrość. Przykładowo, konsumpcja pierwszego pączka dla przeciętnego człowieka, będzie miała wysoką użyteczność, drugiego - wciąż użyteczność dodatnią, jednak już mniejszą. Spożycie trzeciego pączka, może się okazać dla konsumenta obojętne (nie jest już ani przyjemnością, ani też nie sprawia mu przykrości - zerowa użyteczność). Natomiast zjedzenie czwartego i kolejnych pączków, może już sprawiać spożywającemu przykrość (objedzenie, ból brzucha, zbyt duża ilość cukru, rozterki związane z przytyciem itp.). Do takiej sytuacji odnosi się prawo malejącej użyteczności

(Źródło „http://pl.wikipedia.org/wiki/U%C5%BCyteczno%C5%9B%C4%87_(ekonomia)”_

Ponadto na strukturę i zachowania gospodarstw domowych istotny wpływ wywiera środowisko, czyli otoczenie, w którym gospodarstwo funkcjonuje. Wyróżnia się

* Otoczenie geograficzne- przestrzeń wokół miejsca zamieszkania gospodarstwa domowego, tj. ukształtowanie terenu, środowisko przyrodnicze i sztuczne oraz klimat.

Otoczenie gospodarcze- przestrzeń otoczona przez różne instytucje, jak: państwo (dobra publiczne, podatki), sektor ubezpieczeń (odszkodowania, składki), sektor bankowy (kredyty, depozyty), przedsiębiorstwa (płaca,praca), rynek dóbr konsumpcyjnych (dobra konsumpcyjne, dochody), rynek kapitałowy (zysk z inwestycji, oszczędności), organ użyteczności publicznej (potrzeby, pomoc społeczna), samorządy (podatki lokalne, dobra publiczne).

* Otoczenie społeczno-kulturowe:

- w wymiarze bliższym: sąsiedzi, grupa towarzyska, administracja lokalna, instytucje religijne;

- w wymiarze dalszym: instytucje administracji regionalnej, państwowej, instytucje kultury, szkoły wyższe.

Należy zwrócić uwagę na podobieństwo znaczeniowe (a nawet występującą w szerokim zakresie równoznaczność) pojęć: " przedsiębiorstwo " i "przedsiębiorca". Ta sama spółka handlowa dla ekonomisty jest "przedsiębiorstwem", a dla prawnika obrotu gospodarczego - "przedsiębiorcą".

W języku potocznym i publicystyce utrwaliło się nazewnictwo: "przedsiębiorca" w odniesieniu do osoby fizycznej (np. właściciela przedsiębiorstwa) i "przedsiębiorstwo" w odniesieniu do podmiotu gospodarczego będącego jego własnością. Tymczasem z punktu widzenia prawa gospodarczego "przedsiębiorcą" jest właśnie podmiot gospodarczy, a nie jego właściciel (osoba fizyczna), zaś "przedsiębiorstwo" to termin prawa cywilnego oznaczający zespół składników przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej. Oba znaczenia terminu "przedsiębiorca" zlewają się w jedno w wypadku najprostszej formy podmiotu gospodarczego, jaki stanowi działalność gospodarcza osoby fizycznej

Zmiana ustroju gospodarczego w Polsce po 1989 r. stała się impulsem do podejmowania działalności gospodarczej na własny rachunek, co przełożyło się na dynamiczny wzrost liczby przedsiębiorstw. W 2000 r. było zarejestrowanych ponad 3185 tys. podmiotów gospodarczych, a w 2002 r. ich liczba wynosiła 3468 tys., tj. o ponad 8% więcej. Ponad 78% (2714 tys.) to firmy jednoosobowe działające w handlu i obsłudze nieruchomości.

Strukturę i wielkości firm określa ustawa o swobodzie działalności gospodarczej, w której dzieli się przedsiębiorstwa w zależności od rozmiaru na: mikroprzedsiębiorstwa, małe, średnie i duże.

Zmiana ustroju gospodarczego w Polsce po 1989 r. stała się impulsem do podejmowania działalności gospodarczej na własny rachunek, co przełożyło się na dynamiczny wzrost liczby przedsiębiorstw W 2000 r. było zarejestrowanych ponad 3185 tys. podmiotów gospodarczych, a w 2002 r. ich liczba wynosiła 3468 tys., tj. o ponad 8% więcej. Ponad 78% (2714 tys.) to firmy jednoosobowe działające w handlu i obsłudze nieruchomości.

Ten typ przedsiębiorstwa zaczął tworzyć się w USA na zasadzie eksperymentu w końcu ubiegłego wieku i rozwinął się na przełomie lat 50 - tych i 60 - tych pod nazwą ESOP ( Employee Stock Ownership Plan, czyli plan pracowniczej własności akcji).Była to forma samoobrony pracowników przed zamknięciem przedsiębiorstwa i utratą miejsc pracy. Ponieważ z reguły akcje są sprzedawane pracownikom po niższej cenie, można je przyrównać do akcji uprzywilejowanych.

Kolebką ruchu spółdzielczego była pod koniec XIX wieku Anglia. Tu w roku 1843 w miejscowości Rochdale powstała jedna z pierwszych spółdzielni. Równolegle ze spółdzielniami produkcyjnymi czy rolniczymi w całej Europie rozwijały się spółdzielnie kredytowe, między innymi Kasy Raiffaisena. Animatorami wczesnych form spółdzielczości byli w wielu krajach (Wielka Brytania, Belgia, Skandynawia) socjaliści, którzy budowanie gospodarki spółdzielczej uważali za metodę zbudowania alternatywy dla kapitalizmu.

Na terenach polskich jednym z prekursorów spółdzielczości był Stanisław Staszic, który w 1816 roku założył w swoich dobrach Hrubieszowiskie Towarzystwo Rolnicze.

Na dobre ruch spółdzielczy rozwinął się w Polsce w okresie zaborów. Był wtedy formą zrzeszania się i edukacji chłopów przez ziemiaństwo. Pozwalał na potrzebną konsolidację poziomą produkcji rolnej będą zaczątkiem zrzeszeń producenckich oraz na polepszenia lokalnego zaopatrzenia przez tworzenie prostego przetwórstwa rolnego i rzemiosła. Ruch spółdzielczy wspierał się na wydawanych gazetkach edukacyjnych i politycznych - działalność ta wiązała się z pozytywistyczną ideą pracy u podstaw prowadzonej przez wyżej wykształcone warstwy społeczne ówczesnej Polski. Ponadto powstałe na terenie Wielkopolski Kasy Stefczyka ułatwiają finansowanie rzemiosła, rolnictwa i drobnego przemysłu. Ocenia się że w okresie międzywojennym w Polsce działało do 16 tys. spółdzielni.

W okresie międzywojennym w Polsce zwolennikiem koncepcji spółdzielczości jako alternatywy dla kapitalizmu był m.in. Edward Abramowski. W dwudziestoleciu międzywojennym ruch spółdzielczy blisko współpracował z Polską Partią Socjalistyczną,

Jedną z najstarszych w Polsce Spółdzielni Mieszkaniowych jest Spółdzielnia Mieszkaniowa Kopernik w Toruniu. Została założona 4 października 1902 jako Stowarzyszenie Urzędników dla Budowy Domów i Mieszkań w Toruniu. Pierwszym domem, który wybudowała, była kamienica przy ul. Konopnickiej na Bydgoskim Przedmieściu. Działa do dzisiaj. Łącznie wybudowała w Toruniu już ponad 17 tysięcy mieszkań.

Zakładamy, że wewnętrzna organizacja przedsiębiorstwa nie ma związku z tymi decyzjami. Pomijamy zatem problemy wewnętrzne w rodzaju: kto podejmuje poszczególne decyzje i jak są one podejmowane. Dzięki temu traktujemy przedsiębiorstwo jako jednolity podmiot zachowań po stronie produkcji, tak, jak gospodarstwa domowe są traktowane jako jednolity podmiot zachowań po stronie konsumpcji i popytu.

Polskie gospodarstwa rolne można podzielić na trzy subsektory. Mamy subsektor gospodarstw podobnych do tych, które istnieją w rozwiniętych krajach o gospodarce rynkowej. Należy do niego mniej niż 10 proc. gospodarstw, które angażując 20 proc. zatrudnionej w całym rolnictwie siły roboczej, dają 70 proc. jego produkcji.

Na przeciwległym biegunie mamy około 70 proc. gospodarstw, które angażując połowę nakładów pracy, dostarczają 5 proc. polskiej produkcji rolniczej.

Jest to subsektor wiejskiej nędzy i zastoju, omalże przydomowych działek, podtrzymujących wegetację rodziny swych właścicieli albo w ogóle odłogowanych. To on właśnie odpowiada za tak duże (18-27 proc.) rozbieżności w szacunkach dotyczących odsetka ludności rolniczej. Zależą one od tego, czy uznamy za rolnika mieszkańca wsi, który nie uprawia niczego, nawet na własny użytek, a utrzymuje się z całą rodziną z zasiłku, renty lub emerytury jednego z członków rodziny.

Między dużymi i karłowatymi gospodarstwami lokuje się grupa gospodarstw niewielkich i mało produktywnych. Te albo rozwiną się w nowoczesne agroprzedsiębiorstwa, albo stoczą się i powiększą obszar wiejskiej biedy.

Polskie gospodarstwa rolne można podzielić na trzy subsektory. Mamy subsektor gospodarstw podobnych do tych, które istnieją w rozwiniętych krajach o gospodarce rynkowej. Należy do niego mniej niż 10 proc. gospodarstw, które angażując 20 proc. zatrudnionej w całym rolnictwie siły roboczej, dają 70 proc. jego produkcji.

Na przeciwległym biegunie mamy około 70 proc. gospodarstw, które angażując połowę nakładów pracy, dostarczają 5 proc. polskiej produkcji rolniczej. Jest to subsektor wiejskiej nędzy i zastoju, omalże przydomowych działek, podtrzymujących wegetację rodziny swych właścicieli albo w ogóle odłogowanych. To on właśnie odpowiada za tak duże (18-27 proc.) rozbieżności w szacunkach dotyczących odsetka ludności rolniczej. Zależą one od tego, czy uznamy za rolnika mieszkańca wsi, który nie uprawia niczego, nawet na własny użytek, a utrzymuje się z całą rodziną z zasiłku, renty lub emerytury jednego z członków rodziny. Między dużymi i karłowatymi gospodarstwami lokuje się grupa gospodarstw niewielkich i mało produktywnych. Te albo rozwiną się w nowoczesne agroprzedsiębiorstwa, albo stoczą się i powiększą obszar wiejskiej biedy.

Zob A. Matysek-Jędrych, 2007, s. 41

Przeważająca więk­szość banków komercyjnych zorganizowana jest w formie spółki akcyjnej, natomiast ban­ki centralne od czasu II wojny światowej są w przeważającej większo­ści krajów bankami państwowymi.

Przed II wojną światową istniały w Polsce banki komunalne, które były własnością gmin lub miast. Odgrywały one ogromną rolę w pozyskiwaniu pieniędzy na budowę wodociągów, kanalizacji, ulic. Obecnie banków takich nie ma.

Polski system instytucji finansowych jest jeszcze dość słabo rozwinięty, stąd dominują w nim głównie banki komercyjne, które działają na podstawie prawa bankowego po uprzednim uzyskaniu licencji (pozwolenia) od Narodowego Banku Polskiego (NBP). Licencja ta jest niezbędnym warunkiem rozpoczęcia działalności bankowej. W końcu 2002 roku funkcjonowało 61 banków komercyjnych i 606 banków spółdzielczych.

Obywatelstwo - więź prawna łącząca jednostkę (osobę fizyczną) z państwem, na mocy której jednostka ma określone prawa i obowiązki wobec państwa, a państwo - analogicznie - ma obowiązki i prawa wobec jednostki. Określenie spraw związanych z obywatelstwem, a w szczególności sposobów jego nabycia i ewentualnie także utraty, należy do samego państwa - jest to jego kompetencja wyłączna. Istnieją także regulacje prawa międzynarodowego dotyczące spraw związanych z obywatelstwem, a w szczególności unikania sytuacji bezpaństwowości i wielokrotnego obywatelstwa.

W prawie międzynarodowym, w odróżnieniu od organizacji międzyrządowych organizacje pozarządowe grupują nie państwa lecz osoby fizyczne lub prawne, i to z reguły z różnych krajów (najczęściej przyjmuje się, że minimum z trzech). Działają w oparciu o prawo krajowe siedziby organizacji, a powstają w wyniku nie umowy międzynarodowej ale umowy cywilno-prawnej.

Preambuła (łac. praeambulum, od praeambulare, iść wcześniej) - wstęp do aktu prawnego, zwykle o istotnym znaczeniu politycznym (umowy międzynarodowe, konstytucje, rzadziej ustawy i akty niższego rzędu), opisujący okoliczności wydania aktu oraz określający cele, jakim powinien on służyć.

Przykładem mogą być preambuły do Karty Narodów Zjednoczonych, Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej czy Konstytucji Stanów Zjednoczonych a także do ustawy o języku polskim.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uchwalona została przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 10 grudnia 1948 roku w Paryżu, prace nad nią trwały od roku 1947. 10 grudnia 1948 roku Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych przyjęło i proklamowało Powszechną Deklarację Praw Człowieka. W następstwie tego historycznego wydarzenia Zgromadzenie Ogólne wezwało Państwa Członkowskie do opublikowania tekstu Deklaracji i do "spowodowania, aby Deklaracja była rozpowszechniana, pokazywana, czytana i objaśniana przede wszystkim w szkołach i innych instytucjach oświatowych, wszędzie bez względu na status polityczny kraju lub terytorium".

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych - (często używany skrót MPPOiP) Powstał w wyniku konferencji ONZ w Nowym Jorku w 1966 roku obok Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Zakładał podstawowe prawa i wolności człowieka oraz zobowiązania Państwa wobec obywateli. Posiadał wiążący charakter prawny w przeciwieństwie do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku. Dokument został otwary do ratyfikacji przez państwa, które zobowiązywały się przestrzegać jego postanowień na własnym terytorium. Czwarta część Paktu powoływała do życia Komitet Praw Człowieka, który stoi na straży przestrzegania postanowień Paktu. Szczegóły działalności Komitetu określał wydany tego samego roku Pierwszy Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. W 1989 roku, w Nowym Jorku sporządzony został Drugi Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, postulujący zniesienie kary śmierci.Polska ratyfikowała Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych w 1977 roku.

Etymologicznie wyraz korporacja pochodzi od łacińskiego corporatio oznaczającego związek; połączenie części. W znaczeniu związek (przymiotnik "związany"). Można kogoś związać sznurem i taki człowiek "związany" to nasz niewolnik.

Słowo substrat ma wiele znaczeń W jest ogólną nazwą każdej substancji chemicznej, która podczas reakcji chemicznej, ulega przemianie - w odróżnieniu od produktów które są wynikiem reakcji.

W naukach doświadczalnych substrat oznacza wyjściowy element (obiekt, materiał, podłoże) stanowiący podstawę, na którą nanosi się jakieś inne elementy lub substancje.

W filozofii jest synonimem substancji , czyli podłożem, tworzywem wszelkich rzeczy i zjawisk.

W językoznawstwie jest pierwotnym podłożem etniczno-językowym na określonym obszarze, na którym ukształtowała się później ludność posługująca się innym językiem.

W ogrodnictwie to inaczej podłoże, w którym sadzi się roślinę (najczęściej jest to ziemia).

W większości współczesnych państw demokratycznych ustrój władzy lokalnej opiera się na zasadzie dualizmu, ale np. w Stanach Zjednoczonych Ameryki zamiast owego dualizmu obowiązuje znacznie większy wachlarz rozwiązań - od autonomii (mającej w szczególności postać home rule ) po szczegółowe wyznaczanie kompetencji władz lokalnych w ustawach stanowych (Dillon rule ). Zawsze jednak amerykański samorząd lokalny wywodzi swą legitymację z konstytucji lub ustawy stanowej (a political subdivision of a state exists at state's will and it is connected to the state as a child is connected to a parent), co w dużym uproszczeniu odpowiada polskiej zasadzie samorządności z tą jednak poprawką, że nie towarzyszy temu dualizm w znanej nam w Polsce postaci.

Polsce samorząd terytorialny (gminny) został przywrócony w 1990 r. Natomiast od 1 stycznia 1999 r. wprowadzono trójstopniowy podział terytorialny i trzy szczeble samorządu: gminny , powiatowy, i wojewódzki. Obecnie w Polsce jest 16 województw, 314 powiatów i 2478 gmin.

---