Dyrektywy interpretacyjne

Powszechne dyrektywy wykładni językowej (wg Jerzego Wróblewskiego):

1. bez uzasadnionych powodów nie należy przypisywać interpretowanym zwrotom znaczenia różnego od tego jakie mają równokształtne terminy w naturalnym języku potocznym,

2. bez uzasadnionych powodów nie powinno się przypisywać różnych znaczeń terminu samemu zwrotowi używanemu w regułach prawnych,

3. bez uzasadnionych powodów nie powinno się przypisywać różnym terminom tego samego znaczenia,

4. nie powinno się ustalać znaczenia normy w taki sposób, by pewne jej części były traktowane jako zbędne,

5. znaczenie różnych zwrotów językowych należy ustalać zgodnie z regułami naturalnego języka potocznego.

Wykładnia systemowa

W myśl jej założeń akt prawodawczy nie jest luźnym zbiorem różnych przepisów, które można tłumaczyć w oderwaniu od pozostałych, lecz jest racjonalnie usystematyzowaną całością. Jak zauważył prof. Eugeniusz Smoktunowicz rozumny prawodawca robi wszystko, by takim ten akt uczynić, rozumny zaś interpretator w założeniu tym znajduje istotne wskazówki jak ten akt i poszczególne jego przepisy rozumieć.

Pierwszą z nich można ująć następująco: miejsce które zajmuje w akcie normatywnym nie jest przypadkowe. Toteż nie można ustalać znaczenia tego przepisu w oderwaniu od jego logicznych powiązań z otoczeniem. Odstąpić od tej wskazówki można jedynie wówczas, gdy są wystarczające argumenty na to, że miejsce przepisu jest przypadkowe, przy czym ciężar dowodu powinien spoczywać na tym, kto tak twierdzi.

Kontekst systemowy - ma bardzo ważne znaczenie dla ustalenia rzeczywistego znaczenia przepisu prawa. W związku z tym, że za fundament prawa w państwie została uznana jego konstytucja, a całość obowiązującego prawa zaczęto traktować jako system - rola kontekstu systemowego znacząco wzrosła. Akty prawodawcze są elementami składowymi tego systemu, powiązanymi ze sobą określonymi zależnościami. W znaczeniu formalnym wyraża się to w hierarchicznej strukturze tego systemu, a więc w tym, ze składa się z norm wyższych i niższych. Miejsce najwyższe zajmują w nim normy konstytucji. Normy te są podstawą obowiązywania wszystkich ustaw oraz innych aktów generalnych. Ustawy natomiast są podstawą obowiązywania norm niższych, normy niższe muszą być zgodne z tymi pierwszymi. Oznacza to, że muszą one mieścić się w granicach upoważnień, a także służyć tym celom, którym służy akt upoważniający. Fakt, że obowiązujące prawo traktatowe jako system ma istotne znaczenie dla jakości tego prawa, wiąże się to z wykluczeniem występującym w nim wewnętrznych sprzeczności oraz wymogiem by wszystkie normy będące ewentualnymi składowymi korespondowały ze sobą.

Hierarchiczna budowa systemu prawa umożliwia usuwanie sprzeczności między normami wyższymi i niższymi poprzez uznanie, że w takim wypadku te ostatnie tracą moc prawną.

Zapewnienie tego, by system prawa zachował wewnętrzną harmonię należy tak do prawodawcy jak i do stosujących prawo w związku z dokonywaniem właściwej jego wykładni.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz doktryna wypracowały szereg dyrektyw interpretacyjnych ułatwiających ustalenie znaczenia norm z uwagi na ich kontekst systemowy.

 

Wg Jerzego Wróblewskiego dyrektywy te brzmią w sposób następujący:

1. ustalając znaczenie normy interpretator powinien brać pod uwagę systematykę wewnętrzną aktu, w którym dana norma się mieści, może jednak od niej odstąpić, w tych wypadkach gdy wnioski uzyskane za pomocą innych dyrektyw interpretacyjnych zgodnie prowadzą do takiego ustalenia znaczenia normy, przy którym jej położenie w systematyce wewnętrznej aktu jest wadliwe,

2. nie należy przypisywać przepisowi prawnemu takiego znaczenia, przy którym byłby on z którąkolwiek z reguł systemu sprzeczny lub niekonkretny,

3. należy interpretowanemu przepisowi przypisać takie znaczenie przy którym jest on najbardziej koherentny (spójny) z regułami systemu. Dotyczy to zwłaszcza zasad prawa, przez które rozumie się normy prawa obowiązującego mające podstawowe znaczenie ze względu na cały system prawa lub jego część.

4. Stwierdzenie nieobowiązywania interpretowanej normy może nastąpić tylko w tym wypadku, gdy ona jest sprzeczna z ustaloną zasadą systemu prawa,

5. Jeżeli powołuje się na zasadę systemu lub jego części to należy ją skonkretyzować przez wskazanie określonego przepisu, czy ich grupy zawierając tę zasadę z której zasada ta w sposób niewątpliwy wynika.

 

Wykładnia funkcjonalna

Prawo formułowane jest w zasadzie w języku potocznym, naturalnym, a więc w języku nieścisłym. Znaczenie prawa jest w związku z tym często przedmiotem sporu. Wynik działalności prawodawczej często różni się od zamierzeń, zaś jego znaczenie budzi poważne wątpliwości. Dzieje się tak z uwagi na mankamenty procesu legislacyjnego takie jak pośpiech, regulowanie fragmentów zamiast całości określonej problematyki.

Prawo jest narzędziem celowego organizowania stosunków społecznych i ma swoją treść określaną jako dusza prawa (łac. ratio est anima legis). Ustalenie jego znaczenia nie może się w związku z tym ograniczać jedynie do badania jego formy, lecz musi uwzględniać także jego sens, a więc cel lub cele, które regulacja prawna ma realizować. Znaczenie decydujące ma nie znaczenie słowne ustawy lecz zawarte w nim dążenie do celu. Najczęstszym błędem w rozumieniu i stosowaniu prawa administracyjnego jest pomijanie celu regulacji prawnej i ustalanie jej znaczenia wyłącznie za pomocą analizy słów. Błąd ten pociąga za sobą nieskuteczność i brak akceptacji społecznej. Przyczyny takiego postępowania tkwią w przesadnym kulcie słowa oraz w konstrukcji prawa. Rzadko jest w nim bowiem zamieszczana preambuła formułująca „expresis verbic" - cel regulacji prawnej.

Najczęściej prawodawca koncentruje się jedynie na ustanawianiu określonych nakazów i zakazów i innych reguł zachowania się adresatów prawa jakby cele jego były oczywiste. Powoduje to, że cele te muszą być rekonstruowane na podstawie całej regulacji prawnej oraz materiałów wytwarzanych w procesie legislacyjnym. Istotne znaczenie w rekonstruowaniu celu ustawy ma założenie racjonalnego prawodawcy. Umożliwia ono postawienie pytania jakie oto cele w regulowanej dziedzinie powinien mieć na względzie racjonalny prawodawca.

W sytuacji, gdy potrafimy ustalić cel lub cele regulacji prawnej poddawanej analizie, wtedy staramy się poszczególnym jej przepisom nadać znaczenie najpełniej urzeczywistniające te cele, a jednocześnie zgodnie z ograniczeniami wynikającymi z wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej.

Należy też podkreślić, ze czasami sam prawodawca przesądza w sposób wyraźny ewentualne sprzeczności w znaczeniu prawa. Ponadto w umowach międzynarodowych zamieszczane są postanowienia eksponujące cel umowy przy interpretacji jej przepisów.

Teoretyczne dyrektywy interpretacyjne związane ze spójnością systemu prawa sformułowane przez Jerzego Wróblewskiego:

1. Jeżeli uwzględnia się cele, wartości i reguły pozaprawne w ustaleniu znaczenia interpretowanej reguły prawnej, to winny one być jednakowo uwzględnione w stosowaniu do wszystkich reguł z których składa się instytucja do jakiej interpretowana reguła należy.

2. Interpretowanej regule należy przypisać znaczenie zgodne z celem instytucji do której interpretowana reguła należy.

3. Interpretowanej normie należy przypisać znaczenie, przy którym jest ona najbardziej zgodna z uznanymi ocenami systemu aksjologicznego.

Dyrektywy interpretacyjne II stopnia:

Wskazują one sposób posługiwania się dyrektywami interpretacyjnymi I stopnia, tzn. służącymi do ustalania znaczenia przepisu w kontekstach: systemowym, językowym i funkcjonalnym oraz sposób wyboru znaczenia przepisu w wypadku uzyskania jego różnych znaczeń.

Na pierwszym miejscu znajduje się dyrektywa, w myśl której:

1. w procesie wykładni należy stosować kolejno dyrektywy wykładni: językowej, systemowej, funkcjonalnej. - treść dyrektywy pierwszej. (Z uwagi na to, że prawo wyrażone jest za pomocą języka, jego znaczenie słowne musi być pierwszą wskazówką odnośnie jego treści. Z tego też względu przyjmuje się, że wykładnia gramatyczna jest punktem wyjścia wszelkiej wykładni, a ponadto każda inna wykładnia odnosi się do elementu językowego).

2. Jeżeli norma nie ma dostatecznie określonego znaczenia na gruncie dyrektyw językowych, to należy stosować dyrektywy systemowe i logiczne, jeżeli zaś i one nie doprowadzają do potrzebnego uściślenia trzeba stosować dyrektywy funkcjonalne - treść II dyrektywy.

3. Ustalenia znaczeń należy dokonywać w sposób - by żaden ze zwrotów wchodzących w skład interpretowanych norm nie został uznany za zbędny, czyli nie został pozbawiony znaczenia ani też norma interpretowana nie została uznana za zbędną w ramach danego aktu prawnego - treść III dyrektywy.

4. Należy zatem eliminować taką wykładnie przy której pewne normy czy ich części byłyby zbędne - uzyskałoby się sprzeczność, nielogiczność, absurd lub choćby niezgodność z normami obowiązującymi. Eliminuje się też wykładnie której ustalenia prowadzą do skutków ujemnie ocenianych ze względu na cel normy - treść IV dyrektywy.

 

Wykładnia prawa jest ustalaniem znaczenia jego poszczególnych przepisów na płaszczyznach: językowej, systemowej i funkcjonalnej nie we wzajemnej izolacji i harmonii. Chodzi o poszukiwanie takiego znaczenia prawa, które miałoby potwierdzenie w analizie dokonywanej na trzech wymienionych płaszczyznach.

 

Dyrektywy i reguły pomocnicze w wykładni prawa - chodzi tu o reguły kolizyjne i inne ukształtowane w wieloletniej praktyce prawniczej, które mogą być traktowane jako dyrektywy interpretacyjne o charakterze ogólnym. Ich wartość jest zróżnicowana.

Wnioskowanie a fortiori - z uzasadnienia. Znane są 2 rodzaje uzasadnienia:

maiori ad minus - wnioskowanie z uzasadnienia silniejszego na słabsze. Jego podstawą jest przepis prawa o charakterze uprawniającym lub nakazującym. Jeśli ktoś jest uprawniony lub zobowiązany do czynienia więcej, to tym samym jest uprawniony do czynienia mniej. Np. skoro sąd jest uprawniony do pozbawiania kogoś władzy rodzicielskiej, to tym bardziej może tę władzę ograniczyć.

minori ad maius - wnioskowanie z uzasadnienia słabszego na silniejsze. Jego podstawą jest przepis o charakterze zakazującym. Jeśli nie wolno czynić mniej, to tym bardziej nie wolno czynić więcej. Np. skoro po drodze rowerowej nie może jechać obok siebie dwóch rowerzystów, to tym bardziej nie może trzech.

Lex superior derogat legi inferiori - przepis rangi wyższej uchyla przepis rangi niższej. Ustawa nie musi uchylać i nie uchyla aktów wykonawczych do niej, gdyż tracą one swoją moc z dniem uchylenia ustawy.

Lex posterior derogat legi priori - ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą. Z reguły każda ustawa zawiera klauzulę derogacyjną, tzn. postanowienie określające datę wejścia jej w życie. Na wypadek gdyby klauzuli takiej nie było wątpliwości co do obowiązywania aktu rozwiewa powyższa maksyma. Wówczas jednakże nie następuje uchylenie całego aktu, lecz tylko tych przepisów, których przedmiot został uregulowany w akcie późniejszym.

Lex specialis derogat legi generali - ustawa szczególna uchyla ustawę powszechną. U podstaw tej ryrektywy leży podział prawa na powszechne i szczególne.

Prawo powszechne (lex generalis) - to prawo regulujące sytuacje typowe np. art. 1481 KK „kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

Prawo szczególne (lex specialis) - odnosi się do sytuacji, w których występują jakieś istotne z prawnego punktu widzenia okoliczności dodatkowe w porównaniu z sytuacjami typowymi, (np. art. 148§4 KK) „kto zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10 ..."

Mianem lex specialis nazywane są całe akty prawne lub większe ich części.

Lex posterior generalis non derogat legi priori speciali - ustawa późniejsza powszechna nie uchyla ustawy wcześniejszej szczególnej, chyba że wyraźnie postanowi co innego. Pierwszeństwo przepisów szczególnych przed powszechnymi uzasadnia ich większe przystosowanie do normatywnych sytuacji niż czynią to przepisy powszechne.

Lex retro non agit - ustawa nie działa wstecz. Jest to podstawowa zasada państwa prawnego. Wynika ona z jedynie słusznego założenia, że prawo jako reguły zachowania się jego adresatów musi być ustanawiane wcześniej niż obowiązek przestrzegania. Od nikogo nie można bowiem wymagać, by stosował się do prawa, którego nie ma, a taka właśnie sytuacja powstaje, gdy prawu nadaje się moc wsteczną. Nie wzbudza natomiast sprzeciwu nadanie wstecznej mocy takim przepisom, które wyłącznie polepszają sytuację obywateli.

 

Wykładnia językowa. Z uwagi na to, że prawo jest formułowane za pomocą języka, wykładnia językowa musi być pierwszym sposobem ustalenia jego znaczenia. W zasadzie do jej prowadzenia może wystarczyć dobra znajomość języka polskiego oraz wiedza o języku prawnym, a więc o swoistych terminach i zwrotach, którymi najczęściej posługuje się prawo.

---