1. Proces kształcenia (nauczania-uczenia się) jest systematycznym, planowym, zamierzonym i długotrwałym zbiorem ściśle ze sobą powiązanych dydaktycznych czynności nauczyciela i czynności uczniów. Może inicjować go nauczyciel, ale także uczeń (samokształcenie).
Proces złożony jest z czynności nauczania i uczenia się, zmierza do osiągnięcia wcześniej zaplanowanych rezultatów programu nauczania.
2. Modele kształcenia na przestrzeni wieków:
-eksponowana rola nauczyciela (guru), encyklopedyzm;
-Dewey- najważniejszy uczeń, nauczyciel to obserwator, zbyt pełen luz;
-uczeń = nauczyciel;
W nowoczesnym systemie kształcenia czynności nauczyciela i uczniów tworzą zintegrowaną całość- przy zachowaniu kierowniczej roli nauczyciela oraz aktywnego i samodzielnego udziału uczniów. Okoń zaobserwował wspólne elementy procesu kształcenia.
Cechy nowoczesnego modelu kształcenia według Kupisiewicza:
-jedność uczenia się i nauczania;
-jedność oddziaływań dydaktycznych i wychowawczych;
-wszechstronność- łączenie tego, co się dzieje w szkole z życiem;
-możliwość obejmowania działalnością dydaktyczno- wychowawczą o różnym tempie pracy, zasobie wiedzy, stopniu zaawansowania w przedmiocie, stopniu uzdolnienia, albo trudności z nauką;
-elastyczność metodyczna i organizacyjna;
Modele kształcenia funkcjonujące w historii dydaktyki:
przewaga roli nauczyciela (encyklopedyzm)
przewaga roli ucznia (Dewey)
zrównoważenie roli uczenia i nauczyciela
Nowoczesny system kształcenia charakteryzuje się tym, iż rola nauczyciela i podległych mu uczniów stanowią pewną zintegrowaną całość. W procesie tym nauczyciel posiada kierowniczą rolę natomiast uczniowie wykazują aktywny i samodzielny udział w lekcję. Wincenty Okoń stworzył teorię dotyczącą wspólnych elementów procesu kształcenia. Kupisiewicz podaje następujące właściwości nowoczesnego modelu kształcenia:
integracja procesu uczenia się z procesem nauczania
integracja dydaktycznych i wychowawczych oddziaływań
wszechstronność procesu kształcenia polegająca na łączeniu szkoły z prawdziwym życiem
indywidualizacja procesu kształcenia polegająca na różnym tempie wykonywanych czynności, różnym zasobie wiedzy oraz zaawansowania w danym przedmiocie, różnym stopniu uzdolnienia lub trudności
organizacyjna i metodyczna elastyczność
CHARAKTERYSTYKA OGNIW : ad. 3i 4
Okoń jest twórcą teorii 7 ogniw (elementów wspólnych) procesu kształcenia- łańcuch tych ogniw jest rozerwalny:
Elastyczność teorii ogniw polega na tym, że nie wszystkie ogniwa muszą pojawiać się na każdej lekcji, czasem korzystne jest pominięcie któregoś z ogniw, (ale nie jest dobre, gdy pomijamy 2 lub 3 ogniwa); nie musi być przestrzegana kolejność pojawiania się ogniw na lekcji; niektóre ogniwa mogą występować jednocześnie- mogą wchodzić ze sobą w jakieś związki; teoria ta nie jest schematem pracy, lecz propozycją, z której nauczyciel może skorzystać w dowolny sposób;
Ogniwa procesu kształcenia są to wyodrębnione przez Okonia momenty wspólne dla wszelkiego kształcenia, zostały one wyodrębnione na podstawie informacji wielu działań szkolnych np. matematyki, fizyki, biologii, wywnioskowano, że najważniejsze momenty to 7 ogniw procesu dydaktycznego
Okoń jest autorem koncepcji siedmiu ogniw (czyli elementów wspólnych) procesu kształcenia, których łańcuch jest rozerwalny. Elastyczność tej teorii wyraża się w tym, iż na jednej lekcji niekoniecznie należy stosować wszystkie te ogniwa, czasami nawet korzystniej jest pominąć któreś z nich (jednak nie więcej niż 2-3). Ponadto, niektóre z ogniw występują czasami jednocześnie w czasie lekcji, wchodzą w różne jakieś związki. Teoria siedmiu ogniw nie stanowi schematu pracy lecz pewną propozycję dla nauczyciela.
Wyróżnione przez Okonia ogniwa procesu nauczania i uczenia się stanowią pewne momenty wspólne występujące w każdym procesie kształcenia. Ogniwa te wyodrębnione zostały w oparciu o informacje dotyczące różnych działań szkolnych (matematyka, fizyka, biologia itd.), na podstawie których wywnioskowano siedem najważniejszych momentów procesu dydaktycznego:
uświadamianie sobie przez uczniów celów i zadań dydaktycznych
poznawanie nowych faktów
nabywanie pojęć
utrwalanie wiadomości
przechodzenie od teorii do praktyki
wykonywanie zadań dydaktyczno - wytwórczych
kontrola i ocena wyników nauczania
Ad. 4
Istota ogniwa :
-sprowadza się do wytworzenia u uczniów pozytywnej motywacji sprzyjającej uczeniu się, a niekiedy warunkujące jego efekty końcowe;
-w tym celu nauczyciel opierając się uprzednio na planie lub konspekcie lekcji zaznajamia uczniów z zadaniami danej lekcji lub jednostki metodycznej, jej zamierzonym efektom końcowym lub planom;
-przygotowanie jest ogniwem wstępnym, którego jednak nie należy lekceważyć gdyż uwarunkowuje ono odpowiednie myślenie i kształtuje wolę uczniów uświadamiając im, czego i po co mają się uczyć;
-uświadomienie sobie przez uczniów, pracujących pod kierunkiem nauczyciela, określonej trudności o charakterze teoretycznym lub praktycznym, jest punktem wyjścia do samodzielnego sformułowania przez nich problemu, który mają rozwiązać przede wszystkim na drodze poznania bezpośredniego;
-ogniwo to inicjuje poszukujący tok pracy dydaktycznej na lekcji, ma ono istotne znaczenie dla ukształtowania pozytywnych motywów uczenia się i dla wyznaczenia głównych kierunków dalszej nauki.
Istotą jest stworzenie ładu wewnętrznego i zewnętrznego.
Jak stworzyć dobrą atmosferę na lekcji( sposoby realizacji ):
-wprowadzaj reguły i procedury;
-przedstawiaj zasady w formie pozytywnej;
-twórz zasady obowiązujące przy zmianach aktywności;
-podkreślaj znaczenie zasad;
-egzekwuj ich zachowanie;
-czujność nauczyciela;
-odpowiednie tempo i rytm pracy na lekcji;
-płynność przebiegu lekcji;
-podzielność uwagi nauczyciela;
-trafne interpretowanie werbalnych i niewerbalnych zachowań ucznia;
-liczne strategie i techniki, które sprawdzają, że uczniowie są czujni i śledzą tok lekcji.
Błędy nauczycieli:
-pomijanie uświadamiania celów na lekcji;
-wytyczanie zbyt trudnych lub łatwych celów;
-ograniczanie się do podawania tematu bez wytyczania celów szczegółowych (potrzebna jest precyzja określenia celu lekcji);
-nieokazywanie przydatności materiału np. w życiu;
Trudności uczniów:
-nieuświadomienie celów lekcji;
-stosunek rodziny do szkoły (aspiracje rodziców);
-wpływ starszego rodzeństwa;
-postawa ucznia w sytuacji, gdzie stwierdza się, że sam musi, powinien się tego nauczyć, aby zobaczył cel, korzyści płynące z nauki;
-nie ma motywacji, nie rozumie tematu;
-jest chaos, nie ma porządku w umyśle ucznia;
Dodatkowa literatura :
1. Uświadamianie sobie przez uczniów celów i zadań dydaktycznych
cechy tego etapu kształcenia:
celem jest wytworzenie u uczniów pewnej pozytywnej motywacji do nauki, która może warunkować jej końcowy efekt
nauczyciel w oparciu o uprzednio skonstruowany plan lub konspekt lekcji zapoznaje uczniów z ich zadaniami związanymi z celem lekcji oraz założonym efektem końcowym lub planem
jest to ogniwo wstępne lecz bardzo istotne, gdyż jest odpowiedzialne za odpowiedni sposób myślenia uczniów oraz ukształtowanie w nich woli poprzez uświadomienie im, czego oraz w jakim celu mają się nauczyć
świadomość uczniów (działających pod kierownictwem nauczyciela) danej trudności teoretycznej lub praktycznej stanowi punkt wyjścia dla ich samodzielnego formułowania problemów, jakie mają oni rozwiązać głównie poprzez bezpośrednie poznanie
następuje tutaj inicjacja poszukującego toku pracy dydaktycznej co posiada istotne znaczenie w procesie kształtowania się pozytywnej motywacji do nauki oraz w wyznaczeniu kierunku dalszej pracy
celem tego etapu pracy jest stworzenie wewnętrznego i zewnętrznego ładu:
ład wewnętrzny - nauczyciel stara się poprzez stawiane uczniom zadania uświadomić im, czego oraz w jakim celu mają się nauczyć; ład wewnętrzny polega zatem na wytworzeniu u uczniów pewnej wewnętrznej perspektywy nadającej jego wysiłkom określonej wartości, czyli wzbudzenie motywacji
ład zewnętrzny - nauczyciela stara się zapewnić spokojny przebieg lekcji, co wiązane jest z zaprowadzoną przez niego dyscypliną, wykorzystywanymi sposobami zaczynania oraz kończenia zajęć; brak tego rodzaju ładu zaburza koncentrację uczniów
Stworzenie odpowiedniej atmosfery na lekcji wymaga:
wprowadzenia określonych reguł i procedur
przedstawiania zasad w pozytywnej formie
tworzenia zasad obowiązujących przy zmianie aktywności
podkreślania znaczenia zasad
egzekwowania przestrzegania zasad
czujności nauczyciela
odpowiedniego tempa i rytmu pracy
płynnego przebiegu zajęć
podzielności uwagi nauczyciela
trafnej interpretacji zachowań uczniów o charakterze werbalnym i niewerbalnym
wielu strategii i technik sprawdzających czujność i skupienie uczniów na lekcji
Do popełnianych przez nauczycieli błędów na tym etapie kształcenia zalicza się:
brak uświadamiania uczniom celów lekcji
zbyt łatwe lub zbyt trudne cele wytyczane uczniom
podawanie jedynie tematu lekcji bez celów szczegółowych
brak ukazywania przydatności przerabianego materiału w praktyce
W czasie tego etapu kształcenia uczniowie wykazują następujące trudności:
brak świadomości celów lekcji
stosunek rodziców do szkoły - aspiracje rodziców
wpływ ich starszego rodzeństwa
przejawiana postawa w sytuacji zmuszającej go do samodzielnej nauki prowadzącej do ujrzenia jej celu
brak motywacji
niezrozumienie tematu zajęć
chaos - brak porządku w jego umyśle
2. Poznawanie nowych faktów
Proces ten opiera się zarówno na czynnościach teoretycznych jak i praktycznych, które są dostosowane do wieku oraz zdolności uczniów, co umożliwia przyswojenie przez nich określonych wiadomości, umiejętności i nawyków. Spostrzeganie - uczeń patrząc na pewne przedmioty zauważa to, co się "rzuca w oczy"; obserwacja - od spostrzegania różni się w ten sposób, iż pozwala ona dochodzić do pewnych sądów spostrzeżeniowych umożliwiających udzielenie odpowiedzi na pytanie. Obserwacja zazwyczaj jest poprzedzana przygotowaniem wszelkich niezbędnych dla przeprowadzenia pokazu lub zajęć laboratoryjnych - pomocy naukowych. Istnieją następujące sposoby poznania:
empiryczne sposoby poznania:
poznanie bezpośrednie (na przykład spostrzeganie, obserwacja lub eksperyment)
poznanie pośrednie (na przykład mapy, strategie, schematy czy modele)
werbalne sposoby poznania:
słowo mówione (na przykład opowiadanie, pogadanka, opis, wykład, dyskusja)
słowo drukowane (na przykład opowiadanie, opis czy praca z książką)
Do popełnianych na tym etapie kształcenia błędów nauczycieli zaliczyć można:
zmuszanie uczniów do podawania szybkich wypowiedzi oraz formułowania wniosków czy uogólnień
odpowiadanie za uczniów, samodzielne formułowanie wniosków (tzw. "niecierpliwy nauczyciel")
nieodpowiedni dobór obiektów do przeprowadzanej obserwacji oraz warunków w jakich ona przebiega
Wykazywane na tym etapie trudności uczniów to:
brak koncentracji na najważniejszych cechach
problemy wynikające ze słabego wzroku
problemy wynikające z trójwymiarowości
problemy związane z używaniem pojęć w ich właściwym znaczeniu
problemy związane z rozumieniem i przyswajaniem treści typowo teoretycznych
trudności wiążące się z wyciąganiem odpowiednich wniosków
trudności związane z umiejętnością uchwycenia wszystkich elementów
brak zainteresowania tematem lekcji
3. Nabywanie pojęć
Proces ten ma dość złożony charakter - formowanie się określonego pojęcia w świadomości uczniów polega na "odkrywaniu" przez nich cech, a więc na abstrahowaniu. Pojęcie - stanowi podstawową jednostkę organizacyjną procesu myślenia, komunikacji międzyludzkiej. Pojęcia są wytworami poznawania otaczającej nas rzeczywistości, które posiadają cechy opisujące ją oraz umożliwiające jej definiowanie. Odróżnienie danego pojęcia od pozostałych jest możliwe dzięki jego cechom istotnym. Proces kształtowania się pojęć ogólnych ma następujących przebieg:
a. skojarzenie nazwy z odpowiednim przedmiotem
b. stworzenie przedpojęcia (dzięki znajomości zewnętrznych cech rzeczy lub zjawiska)
c. nabywanie pojęcia naukowego
Arends wyróżnił następujące metody nauczania pojęć na podstawie ich cech istotnych i nieistotnych (postuluje on uczenie się pojęć na podstawie podziału na przykłady i nieprzykłady):
metoda dedukcyjna polegająca na przechodzeniu od rzeczy ogólnych do szczegółowych, czyli od danej reguły do przykładu (jest to nauczanie bezpośrednie)
metoda indukcyjna polegająca na przechodzeniu od rzeczy szczegółowych do rzeczy ogólnych, zatem od danego przykładu do reguły
Błędy popełniane przez nauczycieli na tym etapie kształcenia to:
brak uwzględniania wszystkich etapów
podawanie gotowych definicji nie powiązanych z ich analizą
nieodpowiednia realizacja kolejnych etapów kształtowania się pojęć
próba zestawiania nieporównywalnych przedmiotów
zbyt duża liczba pojęć
źle dobrane przykłady pojęć
uogólnienie cech przedmiotów w oparciu o zbyt małą liczbę przykładów
egzekwowanie definicji i pojęć od uczniów nie sprawdzając uprzednio rozumienia przez nich ich treści
wdrażanie uczniów do posługiwania się pojęciami w nowych sytuacjach
Trudności przejawiane przez uczniów to:
błędne wnioskowanie
zbyt wiele pojęć
przekazywanie gotowych pojęć bez uprzedniego ich kształtowania
4. Utrwalanie wiadomości
Do warunków skuteczności utrwalania zdobytych przez uczniów wiadomości zalicza się:
występujące u uczniów nastawienie na trwałe zapamiętywanie
właściwe rozumienie utrwalanego materiału przez uczniów
zastosowanie odpowiednich technik zapamiętywania
Metody utrwalaniawiadomości według Poplucza:
bierne polegające na powtarzaniu i przypominaniu; jest to uczenie się pamięciowe ze zrozumieniem
aktywne (czynne) polega na systematyzowaniu oraz klasyfikowaniu wiadomości, kształtowaniu umiejętności i nawyków w toku ćwiczeń i samodzielnej pracy
Utrwalanie materiału powinno polegać w ten sposób, że zaraz po wprowadzeniu nowych treści należy je powtarzać w kolejności ich uprzedniego podawania; najważniejsze i najtrudniejsze treści należy powtarzać w trakcie lekcji powtórzeniowych co wytwarza systematyczną wiedzę. Istnieją następujące sposoby powtarzania:
pogadanka, czyli tradycyjne odpytywanie
praca z tekstem
uczenie się pamięciowe
pytanie jednocześnie kilku uczniów oraz konfrontowanie ich odpowiedzi
stosowanie różnych sposobów uporządkowania określonego materiału
Błędy popełniane przez nauczycieli na tym etapie kształcenia:
utrwalanie wiadomości bez ich rozumienia
brak postawy u uczniów nastawienia na trwałe zapamiętywanie
niestosowanie systematycznej kontroli uzyskiwanych wyników nauczania
zapamiętywanie błędnych skojarzeń
utrwalanie treści niezrozumiałych dla uczniów
pomijanie najistotniejszych faktów i uogólnień
utrwalanie wiadomości w sytuacji, gdy uczeń już nie pamięta poprzednio przerobionego materiału
stosowanie tylko jednej metody utrwalania wiadomości
Trudności przejawiane przez uczniów:
problemy związane z zapamiętywaniem wiadomości
trudności w zapamiętywaniu nazw, dat lub wzorów
problemy z zapamiętywaniem treści, które nie interesują uczniów
problemy związane z warunkami zapamiętywania nowych wiadomości
mieszanie podobnych do siebie pojęć, które zostały wprowadzone w krótkim okresie czasu
5. Przechodzenie od teorii do praktyki
Łączenie teorii z praktyką polega na wiązaniu bezpośredniego poznania (czyli praktyki) z pośrednim (czyli teorią), oraz na łączeniu nabywanych wiadomości z posługiwaniem się nimi w działaniu. Podstawowe pojęcia tego etapu stanowi teoria oraz praktyka. Teoria to zbiór twierdzeń z danej dziedziny nauki, prawa i zasady, natomiast praktyka stanowi najlepszy sprawdzian wiedzy, dzięki niej wiadomości stają się głębsze oraz pełniejsze. Praktyka pobudza uczniów do aktywności myślowej oraz sprzyja rozwojowi ich samodzielności
Do błędów popełnianych przez nauczycieli na tym etapie zalicza się:
oddzielanie teorii i praktyki
samodzielne wykonywanie ćwiczeń przez nauczyciela
nieodpowiednie przygotowanie do lekcji przez nauczyciela
Do trudności uczniów zaliczyć tutaj można:
problemy związane z wykorzystaniem wcześniej przyswojonych wiadomości do opracowywanego materiału
trudności związane z rozwiązywaniem zadań tekstowych
trudności związane ze znalezieniem związku pomiędzy wielkością daną i szukaną
problemy w zastosowywaniu pojęć
6. Wykonywanie zadań dydaktyczno - wytwórczych
Umiejętności to sprawność posługiwania się odpowiednimi regułami w trakcie wykonywania określonych zadań. Dzięki systematycznemu powtarzaniu, czyli ćwiczeniu, umiejętności są stopniowo przekształcane w nawyk, czyli działanie wykonywane przy coraz mniejszym wysiłku i świadomości. Dzięki systematycznym ćwiczeniom, umiejętności stopniowo są przekształcane w przyzwyczajenie. Proces kształtowania się umiejętności i nawyków obejmuje następujące etapy:
a. nauczyciel uświadamia uczniom nazwę i znaczenie danej umiejętności
b. uczniowie formułują w oparciu o przypomniane wiadomości jedną lub kilka reguł działania
c. nauczyciel pokazuje uczniom wzór danej czynności
d. uczniowie zaczynają wykonywać daną czynność pod stałą kontrolą nauczyciela
e. uczniowie wykonują systematyczne, samodzielne ćwiczenia przyswojonej umiejętności
Nauczyciele na tym etapie kształcenia popełniają następujące błędy:
pomijanie jednego lub więcej etapów kształcenia umiejętności oraz nawyków
nieodpowiednia dydaktyczna realizacja etapów kształcenia
rezygnacja z kształcenia umiejętności i nawyków
pokazywanie uczonej czynności tylko raz
niekontrolowanie pierwszych samodzielnych czynności uczniów
niewłaściwe rozłożenie ćwiczeń w czasie
zadawanie do domu zbyt trudnych ćwiczeń w stosunku do tych realizowanych podczas lekcji
za szybkie tempo realizacji ćwiczeń
jedynie powtarzanie i pomijanie części ćwiczeń
brak dostosowania ćwiczeń do wieku, zręczności oraz umiejętności uczniów
Trudności uczniów na tym etapie kształcenia:
brak motywacji
nuda i zniechęcenie
niewłaściwe objaśnienie przydatności danej czynności
brak adekwatności wykonywanych czynności z tempem uczniów
nieodpowiedni sposób wyjaśniania
braki uczniów w zakresie poprzedniego materiału
zbyt skomplikowane umiejętności
brak odpowiedniego wprowadzenia do wykonywania samodzielnej pracy
7. Kontrola i ocena wyników nauczania ( Sprawdzanie umiejętności uczniów )
Kontrola polega na sprawdzaniu osiągnięć uczniów, a więc czy opanowali oraz na w jakim stopniu opanowali oni materiał nauczania (jakich pojęć, reguł i umiejętności nabyli). Ocena stanowi konieczny element pracy dydaktycznej, polegający na kontrolowaniu stanu wiadomości oraz umiejętności uczniów. Oceny mogą występować:
w postaci stopni (cyfry)
w postaci słownej (pochwała czy ocena opisowa)
w postaci graficznej (kwiatki, serduszka)
Ocenianieobejmuje czynności nauczyciela według określonych kryteriów, które są oparte na systematycznej kontroli pracy uczniów. Wyprowadzane są następujące zarzuty wobec stopni:
brak głębszego sensu:
proces oceniania różni się w poszczególnych szkołach oraz u poszczególnych nauczycieli
jeden symbol nie jest w stanie odpowiednio przedstawić skomplikowanych osiągnięć pedagogicznych
często stosuje się przypadkowe oceny
często oceny są stosowane jako kara lub środek dyscyplinujący, zamiast jako miara osiągnięć uczniów
pedagogiczna błahość stopni:
są to tylko symbole
najbardziej istotne są wyniki nieuchwytne, których nie da się wycenić czy ustopniować
oceny nauczycieli są mniej ważne dla uczniów niż ich własna samoocena
stopnie nie umożliwiają na poprawne przewidzenie późniejszych osiągnięć
stopnie są niepotrzebne:
brak skuteczności w motywowaniu do prawdziwych osiągnięć
opanowanie przez uczniów wszystkich założonych wiadomości powoduje, iż nie ma czego różnicować stopniami
trwałość stosowania stopni wynika ze stosowania przez nauczycieli tradycyjnych sposobów działania
szkodliwość stopni:
niskie oceny zniechęcają często mało zdolnych uczniów do dalszego wysiłku
powodują u pewnych uczniów ponoszenie nieuniknionych porażek
często zdarza się, iż rodzice uczniów stosują kary za słabe oceny oraz nie stosują odpowiednich nagród za oceny wysokie
oceny stanowią uniwersalny wzór obowiązujący wszystkich uczniów pomimo wielu różnic między nimi występujących
oceny akcentują wspólne cele dla wszystkich uczniów zniechęcając do podejmowania indywidualnych celów
nagradzają one konformizm karząc twórczą postawę
zamiast współpracy powodują rywalizację
nacisk na osiąganie wysokich ocen może prowadzić do oszustw
Rodzaje sprawowanej kontroli:
diagnostyczna (sprawdzanie)
dydaktyczna (sprawdzenia, czy uczniowie opanowali dany materiał)
motywująca
prognostyczna
wychowawcza (nauka samodzielności oraz samooceny)
Metody kontroli:
kontrola ustna
kontrola pisemna w postaci kartkówek, klasówek czy wypracowań
ćwiczenia i działania praktyczne
praca z książką
Błędy popełniane przez nauczycieli w trakcie kontroli:
subiektywizm ocen
wieloaspektowość stopni
brak systematyczności w kontrolowaniu
niejawność ocen oraz ich uzasadnienia
nieodpowiednia atmosfera w trakcie kontroli
stosowanie nieodpowiednich metod kontroli
brak stosowania ocen lub ich nadmierne stosowanie
ocenianie na podstawie ogólnego zachowania uczniów podczas lekcji
Trudności uczniów na tym etapie kształcenia:
brak samokontroli u uczniów
mechaniczna kontrola niezrozumiana przez uczniów przez co wywierająca na nich negatywny stosunek
brak umiejętności koncentracji w trakcie podczas kontroli
brak umiejętności wypowiadania swoich opinii przez uczniów