1. Próchnica zębów

Stan uzębienia Polaków przedstawia się bardzo źle: 98% maturzystów ma próchnicę, a statystyczny Polak w wieku 35-44 lata nie ma 10-11 zębów! Na starcie dorosłego życia nasze dzieci mają nieodwracalne problemy z zębami. (głos Tyczyna)

Próchnica zębów jest jedną z najszerzej rozpowszechnionych chorób na świecie. Bez wątpienia trudno znaleźć człowieka, który nie miałby przynajmniej jednego zaatakowanego przez nią zęba. Próchnica zębów jest chorobą polegającą na demineralizacji oraz preotelitycznym rozpadzie twardych tkanek zęba. Skłonność do próchnicy jest związane z umiejscowieniem ubytków próchnicowych. Przy umiarkowanej skłonności próchnica rozwija się w bruzdach trzonowców i dołka anatomicznych. Przy średniej skłonności próchnica rozwija się na powierzchniach stycznych zębów trzonowych i przedtrzonowych, a przy dużej podatności ubytki próchnicowe pojawiają się na zębach przednich, które zazwyczaj są wolne od próchnicy.

Etiologia próchnicy

Obecnie przyjmuje się, że rozwój próchnicy uwarunkowany jest współwystępowaniem czterech czynników etiologicznych:

• bakterie płytki nazębnej,

• cukry obecne w jamie ustnej, -

• podatność zęba,-

• czas

Głównym czynnikiem etiologicznych próchnicy zębów są bakterie płytki nazębnej.
W 1960 roku przeprowadzono doświadczenia na szczurach. Grupę szczurów wyjęto z macicy w drodze cesarskiego cięcia i hodowano w warunkach jałowych dietą wysoko węglowodanową. Druga grupa karmiona była taką samą dietą w warunkach niejałowych. Okazał się, że u szczurów hodowanych jałowo nie doszło do powstania próchnicy, w przeciwieństwie do szczurów karmionych niejałowo. Badania te dają niezbity dowód na udział bakterii w powstaniu próchnicy.

W jamie ustnej człowieka obecnych jest na stałe około 50 miliardów bakterii należących do 300 gatunków. Nie wszystkie jednak biorą udział w niszczeniu tkanek zęba. Żeby można było uznać bakterie za próchnicotwórcze, muszą one posiadać pewne cechy tzn. produkować kwasy na drodze hydrolizy cukrów, dobrze tolerować kwaśne środowisko i tworzyć tzw. cukry zewnątrzkomórkowe (glukan i fruktan). Obecnie za najbardziej próchnicotwórczy gatunek bakterii uważany jest Streptococcus mutan i Lactobacilus acidophilus.

Właśnie te próchnocotwórcze bakterie tworzą miękką płytkę nazębną. Przylega ona ściśle do powierzchni zęba, a tworzy się w kilka minut po oczyszczeniu zębów. Na samym początku na powierzchni umytego zęba pojawia się tzw. błonka nabyta, która zbudowana jest wyłącznie z substancji pochodzenia ślinowego, a przede wszystkim glikoprotein. Dopiero później, dzięki dużej adhrencji błonki nabytej przyczepiają się bakterie. Z początku są to ziarniniaki, paciorkowce. W ciągu kilku dni błonka nabyta staje się dojrzałą płytką nazębną.

Węglowodany (cukry)

Związek między intensywnością próchnicy, a częstością i ilością spożywanych węglowodanów znany był od dawna. Pokarmy i napoje zawierające dużo cukru powodują szybki spadek pH płytki nazębnej, który aktywuje proces demineralizacji szkliwa. Niebezpieczne dla zębów są dwucukry - sacharoza, maltoza, laktoza oraz cukry proste - glukoza i fruktoza - stanowią one bowiem najlepszy substrat dla fermentacji bakteryjnej. Najgroźniejszym cukrem jest sacharoza, mniejszy mają glukoza, maltoza, fruktoza. Najmniej szkodliwym jest wielocukier skrobia, gdyż w jamie ustnej nie dochodzi do jej całkowitego rozkładu.

Po zjedzeniu pokarmów, które są słodkie, płytka nazębna pozostaje kwaśna około 60 minut, a następnie jej pH wraca do poziomu 6,5. Dlatego często spożywanie cukrów może powodować utrzymywanie się płytki poziomie krytycznym 5,0, co powoduje szybki proces demineralizacyjny i próchnicowy.

Podatność zęba

Na podatność zęba na próchnicę wpływa budowa anatomiczna oraz od ilościowego stosunku związków budujących zrąb zęba.

Do miejsc anatomicznych, które są szczególnie narażone na próchnicę zaliczamy dołki i bruzdy na powierzchniach żujących zębów trzonowych i przedtrzonowych, powierzchnie styczne, okolice przyszyjkowe. Jeśli chodzi o zrąb zęba duży wpływ ma ilościowy stosunek związków organicznych i nieorganicznych. Im więcej tego drugiego składnika tym ząb jest mniej narażony na próchnicę. Szkliwo zęba składa się z 96% związków nieorganicznych, głownie hydroksyapatytu oraz 4% substancji organicznych. W zębinie natomiast część organiczna stanowi 55% a nieorganiczna 45%. Dlatego prawidłowy skład ilościowy i właściwy stopień mineralizacji powoduje większą odporność na próchnicę. Twarde tkanki zęba kształtują się od 4 tygodnia życia płodowego w procesie zwanym odontogenezą do około 20 roku życia kiedy dobiega końca rozwój zębów mądrości. W związku z tym bardzo ważne jest w ty okresie dostarczyć organizmowi niezbędnych składników budulcowych tj. białka, witaminy A, C, D, wapń, fosfor, pierwiastki śladowe (fluor). Zobacz więcej na temat żywienia a stan zdrowia zębów i jamy ustnej w Vademecum.

Czas
Trudno konkretnie powiedzieć ile potrzeba czasu do rozwoju próchnicy a później ubytku. Czas ten uzależniony jest również od ilości śliny. Jeżeli ilość śliny będzie prawidłowa to rozwój procesu próchnicowego może trwać kilka miesięcy, lat, lub może nie rozwinąć się wcale. Jeśli natomiast wystąpi niedobór śliny, proces próchnicowy postępuje bardzo szybko.

(dentonet.pl)

Próchnica zębów jest chorobą zakaźną, zależną od cukru. Kwas zostaje wytworzony przez bakterie znajdujące się w płytce, jako produkt uboczny metabolizmu węglowodanów z pożywienia, co powoduje spadek pH na powierzchni zęba. W odpowiedzi na to jony wapniowe i fosforanowe dyfundują ze szkliwa, powodując demineralizację. Proces ten ulega odwróceniu, gdy pH ponownie wzrasta. Próchnica jest, więc procesem dynamicznym, charakteryzującym się epizodami demineralizacji i remineralizacji występującymi w czasie. Jeżeli przeważa niszczenie, następuje dezintegracja części nieorganicznej, prowadząca do powstania ubytku.

Próchnica szkliwa. Ognisko początkowe jest widoczne jako biała plama. Wygląd taki jest spowodowany demineralizacją pryzmatów w warstwie podpowierzchniowej, podczas gdy szkliwo powierzchni pozostaje bardziej zmineralizowane. Wraz z utrzymującym się atakiem kwasu powierzchnia zmienia się z gładkiej na szorstką i może się przebarwić. W miarę rozwoju zmiany chorobowej powstają zagłębienia i ostatecznie ubytek. Proces próchnicowy sprzyja naprawie, zremineralizowane szkliwo chłonie fluor i ma większe kształty, z obniżoną powierzchnią niż szkliwo zdrowe. Próchnica bruzd często zaczyna się jako dwie białe plamy próchnicowe na przeciwległych ściankach, które zlewają się.

Próchnica zębiny. Obejmuje demineralizację, po czym następuje inwazja bakteryjna, ale różni się od próchnicy szkliwa tworzenie się zębiny wtórnej oraz bliskością miazgi. Po osiągnięciu przez bakterie granicy szkliwo - zębinowej następuje rozprzestrzenienie się w kierunku bocznym i podminowanie wyżej leżącego szkliwa.

Szybkość postępu próchnicy. Średni czas, w którym zmiany ograniczają się na zdjęciu rtg do szkliwa, wynosi 3-4 lata.

Podatne miejsce. Miejscami szczególnie podatnymi na próchnicę są te, w których gromadzenie płytki przebiega bez przeszkód, np. szkliwo powierzchni stycznych, okolica przyszyjkowa oraz zagłębienia i bruzdy. Czynniki gospodarza, np. ilość i skład śliny, mogą również wpływać na podatność.

Rys. 1 Schemat przedstawiający czynniki uczestniczące w rozwoju próchnicy

Stan uzębienia u dorosłych 1988 (Anglia)

• 1988

Odsetek bezzębnych osób dorosłych 30% 21%

Średni stan uzębienia:

• brakujących 9 zębów 7,8 zębów

• z ubytkami próchnicowymi 1,9 zębów 1 ząb

• wypełnionych 8,1 zębów 8,4 zębów

• zdrowych 13 zębów 14,8 zębów

Stwierdzono znaczne różnice w zależności od miejsca zamieszkania.

Mikrobiologia jamy ustnej

Zasiedlanie jamy ustnej przez drobnoustroje, głównie tlenowce i fakultatywne beztlenowce, rozpoczyna się w kilka godzin po narodzinach. W okresie wyrzynania zębów kształtuje się skomplikowany ekosystem złożony z kilkuset gatunków mikroorganizmów (opisano ponad 250 gatunków bakterii). W zdrowej jamie ustnej zachowana jest równowaga pomiędzy środowiskiem a drobnoustrojami, która pozwala na koegzystencje bakterii bez uszkadzania struktur jamy ustnej.

Płytka nazębna. Płytkę nazębną (zwaną też płytką bakteryjną) stanowi masa drobnoustrojów mocno przytwierdzonych na matrycy z mukopolisacharydów. Nie można jej usunąć z jamy ustnej płukaniem, natomiast daje się usunąć w trakcie szczotkowania zębów. Stanowi główny czynnik etiologiczny zarówno próchnicy jak i chorób przyzębia.

Gromadzenie się płytki protez prowadzi do zmniejszania się wartości pH na błonie śluzowej podniebienia, a spożywanie węglowodanów sprzyja dalszemu spadkowi pH połączonemu z zaostrzeniem się stanu zapalnego i gwałtownym namnażaniem drożdżaków na protezie.

Mechanizmy adhezji. Płytka nazębna z łatwością gromadzi się we wszystkich miejscach retencyjnych w jamie ustnej. Kolonizacja drobnoustrojów na gładkich powierzchniach zębów jest możliwa dzięki obecności tzw. słonki nabytej. Jest to cienka warstwa glikoprotein śliny, która tworzy się na powierzchni zębów w ciągu kilku minut po nawet najbardziej dokładnym ich oczyszczeniu. Osłonka zawiera immunoglobuliny, składniki dopełniacza i lizozym, a jej znaczenie polega na regulacji jonowej pomiędzy zębem a śliną.

Rozwój. Ilość żywych bakterii na powierzchni zęba po 1 godzinie od szczotkowania zębów wynosi do 10⁶/mm². Są to paciorkowce namnażające się dzięki wytworzeniu selektywnych mechanizmów adhezji. Z uwagi na to, że większość paciorkowców wytwarza kwasy i składniki matriks płytki, istnieje sprawdzona zależność pomiędzy płytką a rozwojem próchnicy. Próchnica zębów jest jednak chorobą wieloprzyczynową i dlatego rozważając jej etiologię należy brać pod uwagę inne czynniki, m. in. rolę śliny, udział innych drobnoustrojów, strukturę powierzchni zęba.

Kamień. Jest zmineralizowanym złogiem odkładającym się na powierzchniach zębów (i innych twardych powierzchniach w jamie ustnej, np. na płytach protez), powstałym w wyniku mineralizacji płytki nazębnej. W 80% składa się z soli nieorganicznych, w większości o strukturze krystalicznej. Główne pierwiastki to wapń i fosfor. Oglądany pod mikroskopem wykazuje nieuporządkowaną strukturę kryształów o przypadkowej orientacji. Kamień (zwłaszcza poddziąsłowy) odgrywa ważną rolę w etiologii chorób przyzębia, przy czym najistotniejsze jest to, że kamień zawsze pokrywa świeża płytka nazębna. Innymi słowy, kamień jest o tyle szkodliwy, o ile stanowi miejsce retencyjne dla powstającej płytki nazębnej i toksyn bakteryjnych. Obecność kamienia utrudnia prawidłowe przeprowadzanie zabiegów higienicznych.

Ząb dotknięty chorobą przyzębia może zmienić swoje ustawienie w łuku zębowym i ulec urazowi. Z drugiej strony, przy zębie z węzłem urazowym, może się rozwinąć choroba przyzębia i oba te czynniki mogą się wzajemnie zaostrzać. Wzrastająca ruchomość zęba może być wynikiem utraty przyczepu i podparcia kostnego. Może również być jedynie skutkiem miejscowych, dużych przeciążeń zgryzowych, wywołujących poszerzenie przestrzeni ozębnej, choć zazwyczaj jest to wynik uszkodzeń jatrogennych.

---