Prawo rzeczowe
Prawo rzeczowe - dział prawa cywilnego regulujący powstanie, treść, zmianę i ustanie prawa własności i innych praw do rzeczy (w wyjątkowych sytuacjach także nie do rzeczy - np. użytkowanie prawa). Prawo rzeczowe jest prawem bezwzględnym, czyli skutecznym erga omnes - "wobec wszystkich". Charakterystyczne jest również zamknięcie przez ustawodawcę katalogu tych praw - tzw. zasada numerus clausus praw rzeczowych.
W Polsce kwestie związane z prawem rzeczowym reguluje księga druga kodeksu cywilnego - Własność i inne prawa rzeczowe a także wiele ustaw szczególnych - np. ustawa o księgach wieczystych i hipotece, ustawa o własności lokali, ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów i inne.
Mają charakter praw bezwzględnych.
Skutkują względem wszystkich (erga omnes).
Z praw rzeczowych wynika dla każdego obowiązek powstrzymania się od czynienia czegokolwiek, co mogłoby godzić w ich treść.
Większość współczesnych prawodawstw przyjęło zasadę zamkniętej listy (numerus clausus) praw rzeczowych: zainteresowani mogą ustanowić jedynie takie prawo rzeczowe i tylko w takim kształcie, w jakim dopuszcza je dany system prawny.
Prawa rzeczowe "idą za rzeczą" (są związane z rzeczą) - mogą być realizowane bez względu na to, w czyim ręku rzecz się znajduje.
Zasadniczo nie polegają na obowiązku czynnych świadczeń (facere) - wyjątek: ciężary realne, przy których właściciel zobowiązany był do pozytywnych działań.
Uprawniony ma bezpośrednie władztwo nad rzeczą (wyjątkiem zastaw bez dzierżenia).
Jawność i trwałość praw rzeczowych.
Podstawowe pojęcia związane z prawem rzeczowym to:
Własność - prawo rzeczowe; prawnie zagwarantowana możliwość pełnego rozporządzania jakąś rzeczą. W szczególności właściciel względem rzeczy ma uprawnienia do jej posiadania, używania, pobierania pożytków i innych dochodów z rzeczy, zbycia, przetworzenia, zużycia lub zniszczenia. Granicami korzystania z rzeczy są przepisy ustaw, zasady współżycia społecznego i społeczno-gospodarcze przeznaczenie danej własności. Własność jest funkcją rozwoju stosunków społecznych, politycznych i ekonomicznych. Na temat początków własności rzymskiej istnieje wiele hipotez. Powszechnie przyjmuje się, iż wcześniej wykształciło się prawo jednostki na rzeczach ruchomych, a dopiero później na nieruchomościach.
Wskazywała, że właściciel mógł czynić ze swoją własnością wszystko, co nie jest sprzeczne z prawem, zasadami współżycia społecznego i społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa.
Występowanie: Kodeks Napoleona, Bürgerliches Gesetzbuch, Zivilgesetzbuch.
W polskim Kodeksie cywilnym z 1964 roku można wyróżnić negatywną stronę prawa własności, czyli możność wyłączenia przez właściciela ingerencji innych osób w sferę jego prawa, z pewnymi jednak ograniczeniami.
Ustawodawca w regulacjach prawnych wyliczał uprawnienia właściciela pełnego.
Pozytywna strona własności wyrażana rzymską triadą uprawnień: ius possidendi (prawo posiadania), ius utendi, fruendi, abutendi (prawo korzystania i pobierania pożytków, zużycia rzeczy) i ius disponendi (prawo rozporządzania).
W polskim Kodeksie cywilnym z 1964 roku można wyróżnić pozytywną stronę prawa własności, czyli uprawnienia - atrybuty składające się na prawo własności jako prawo podmiotowe.
Pierwotne sposoby nabycia własności:
zawłaszczenie (własność rzeczy ruchomej niczyjej nabywa się przez jej objęcie w posiadanie samoistne - art. 181 kc.)
zasiedzenie (nabycie własności wskutek upływu czasu);
przemilczenie (nabycie wskutek braku zgłoszenia się właściciela);
odłączenie pożytków naturalnych od rzeczy przez uprawnionego do ich pobierania
przetworzenie, pomieszanie, połączenie rzeczy ruchomych
nacjonalizacja
w drodze egzekucji sądowej
Pochodne sposoby nabycia własności:
przez dziedziczenie;
w drodze nadania przez władzę;
przez umowę przenoszącą własność.
Przeniesienie przez umowy zobowiązujące do przeniesienia własności:
Do przeniesienia własności rzeczy oznaczonej tylko co do gatunku lub rzeczy przyszłej potrzebne jest oprócz umowy zobowiązującej do przeniesienia własności rzeczy także przeniesienie posiadania rzeczy.
Istniały publicznoprawne ograniczenia z uwagi na dobro ogólne. Po raz pierwszy ujęte w ZGB.
Zasiedzenie to sposób nabycia określonego prawa wskutek upływu czasu, jedna z instytucji dawności. Funkcją zasiedzenia jest usunięcie rozbieżności pomiędzy stanem prawnym a stanem posiadania.
Przedmiotem zasiedzenia mogą być tylko prawa rzeczowe , ale nie wszystkie. Podstawą zasiedzenia jest posiadanie samoistne rzeczy (rozumianej jako przedmiot materialny) więc odnosić się ono może tylko do tych praw, z którymi wiąże się władza nad rzeczą. Rzeczy, które ze swojej natury nie mogą być przedmiotem własności (np. części składowe), nie mogą być przedmiotem zasiedzenia, np. pokój w hotelu, piwnica, strych.
Przedmiotem zasiedzenia może być:
służebność gruntowa (nigdy służebność osobista - art. 304 K.c.),
użytkowanie wieczyste (ale tylko już wcześniej ustanowione),
ruchomość.
Służebność gruntowa może być nabyta przez zasiedzenie tylko w wypadku, gdy polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia (art. 292 K.c.).
W latach 1961 - 1990 nie można było nabyć w drodze zasiedzenia nieruchomości stanowiącej własność Skarbu Państwa [1]
Można przez zasiedzenie stać się właścicielem części nieruchomości gruntowej. Na skutek zasiedzenia nastąpi wydzielenie nowej nieruchomości z nowym właścicielem.
Możliwe jest zasiedzenie udziału w prawie własności rzeczy, jako konsekwencja możliwości współposiadania.
Nie można nabyć przez zasiedzenie lokalu mieszkalnego lub użytkowego, jeżeli nie był on wcześniej wyodrębniony zgodnie z właściwymi przepisami. To samo dotyczy zasiedzenia prawa użytkowania wieczystego.
Kodeks cywilny do zasiedzenia nieruchomości wymaga upływu, od momentu objęcia rzeczy w posiadanie, lat dwudziestu dla posiadacza samoistnego w dobrej wierze a lat trzydziestu przy złej wierze. Dobrą lub złą wiarę ocenia się na stan z momentu obejmowania w posiadanie. Późniejsza utrata dobrej wiary nie wyklucza zasiedzenia (łac. mala fides superveniens non nocet).
Rzecz ruchomą można natomiast zasiedzieć jedynie w dobrej wierze po upływie lat trzech. Nie można dokonać zasiedzenia ruchomości w złej wierze. Dobra wiara musi obejmować cały okres posiadania, nie tylko moment objęcia w posiadanie, jak w przypadku nieruchomości. Tak więc utrata dobrej wiary wyklucza zasiedzenie (łac. mala fides superveniens nocet).
Dobra wiara posiadacza polega na usprawiedliwionym w danych okolicznościach przekonaniu, że przysługuje mu takie prawo do władania rzeczą, jakie faktycznie wykonuje. W złej wierze znajduje się jednak nie tylko ten, który wie, że nie jest właścicielem, ale również ten, który nie dołożył należytej staranności w sprawdzeniu, czy skutecznie nabywa własność - na przykład umowa przeniesienia własności nieruchomości nie została zawarta w formie aktu notarialnego [2] lub ruchomość została nabyta od osoby nie mającej zdolności do czynności prawnych[3]
Posiadacz samoistny nie musi udowadniać swojej dobrej wiary, gdyż ustawodawca wprowadził domniemanie dobrej wiary (art. 7 K.c.). Domniemanie to musi obalić właściciel broniący swojej własności przed zasiedzeniem.
Do zasiedzenia prowadzi tylko posiadanie samoistne. Musi mieć charakter władania rzeczą z zamiarem posiadania jej dla siebie (łac. cum animo rem sibi habendi). Dlatego też nie może doprowadzić do zasiedzenia posiadanie zależne - wynikające z objęcia rzeczy w wyniku zawarcia umowy najmu, dzierżawy czy użyczenia - chociażby było długotrwałe, chyba że posiadacz sam zmieni sobie podstawę posiadania to znaczy zacznie zachowywać się jak właściciel rzeczy.
Posiadanie samoistne musi być również nieprzerwane. Do biegu zasiedzenia stosuje się odpowiednio przepisy o biegu przedawnienia roszczeń (o czym niżej). Do zasiedzenia mają zastosowanie przepisy regulujące posiadanie (art. 336-352 Kodeksu cywilnego). I tak:
domniemywa się, że ten, kto rzeczą faktycznie włada, jest posiadaczem samoistnym (art 339 K.c.). Wystarczy udowodnić, że rzeczą się faktycznie włada, aby zostać uznanym za posiadacza samoistnego. Ciężar dowodu, że przechodzi na stronę, która zaprzecza aby posiadający był posiadaczem samoistnym.
domniemywa się ciągłość posiadania (art 340 zd. 1 K.c.). Posiadacz nie musi udowadniać, że posiadał rzecz ciągle, to właściciel, który nie chce dopuścić do zasiedzenia, musi udowodnić brak ciągłości posiadania,
przeszkoda przemijająca nie przerywa posiadania (art 340 zd. 2 K.c.),
posiadanie przywrócone poczytuje się za nieprzerwane (art 345 K.c.),
oddanie rzeczy w posiadanie zależne nie oznacza utraty posiadania samoistnego (art. 337 K.c.).
Jeżeli podczas biegu przedawnienia nastąpi przeniesienie posiadania, obecny posiadacz może doliczyć do czasu, przez który sam posiada, czas posiadania swojego poprzednika. Jeżeli jednak poprzedni posiadacz uzyskał posiadanie nieruchomości w złej wierze, czas jego posiadania może być doliczony tylko wtedy, gdy łącznie z czasem posiadania obecnego właściciela wynosi przynajmniej lat trzydzieści. To samo dotyczy wypadku, gdy obecny posiadacz jest spadkobiercą poprzedniego posiadacza (art 176 K.c.).
Podsumowanie
Przesłanki konieczne do zasiedzenia nieruchomości, służebności gruntowych i użytkowania wieczystego:
nieprzerwane posiadanie samoistne,
upływ czasu (20 lat przy dobrej wierze posiadacza a 30 przy złej, ocenianej w momencie objęcia w posiadanie).
Przesłanki konieczne do zasiedzenia rzeczy ruchomej:
nieprzerwane posiadanie samoistne,
upływ trzech lat,
dobra wiara posiadacza przez cały okres posiadania.
Bieg zasiedzenia rozpoczyna się z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie samoistne.
Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się a rozpoczęty ulega zawieszeniu:
przeciwko dzieciom, jeśli posiadaczem samoistnym jest rodzic, przez czas trwania władzy rodzicielskiej (art. 121 pkt 1 w zw. z art. 175 K.c.),
przeciwko osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych, jeśli posiadaczem samoistnym jest osoba sprawująca opiekę lub kuratelę - przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli (art. 121 pkt 2 w zw. z art. 175 K.c.),
przeciwko małżonkowi, jeśli posiadaczem samoistnym jest drugi małżonek - przez czas trwania małżeństwa (art. 121 pkt 23 w zw. z art. 175 K.c.),
w każdym przypadku, gdy z powodu siły wyższej niemożliwe jest podjęcie przed sądem właściwych czynności procesowych, przerywających bieg zasiedzenia - przez czas trwania przeszkody.
Po ustaniu określonej wyżej przyczyny zasiedzenie rozpoczyna się lub jego bieg jest kontynuowany.
Wstrzymanie zakończenia biegu zasiedzenia dotyczy osób, które nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych (z wyłączeniem zasiedzenia nieruchomości należącej do osoby małoletniej, o czy niżej). Bieg zasiedzenia w tych przypadkach nie może skończyć się wcześniej, niż z upływem dwóch lat od ustanowienia dla tych osób przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyn jego ustanowienia. Odpowiednio należy stosować to unormowanie do osób, co do których istnieją podstawy do ich całkowitego ubezwłasnowolnienia.
Ustawodawca polski wprowadził specjalny przepis chroniący małoletniego właściciela nieruchomości - zasiedzenie przeciwko niemu może się skończyć dopiero z upływem dwóch lat od uzyskania przez niego pełnoletności (art. 173 Kodeksu cywilnego). Jest to przepis szczególny wobec ogólnych przepisów o przedawnieniu roszczeń, stosowanych odpowiednio na mocy art. 175 K.c.
Jeśli zachodzą powołane wyżej przesłanki mimo upływu terminu zasiedzenia nabycie własności jest odroczone. Dopiero jeśli przez czas trwania dodatkowo wyznaczonego terminu nie dojdzie do przerwania biegu przedawnienia dochodzi do nabycia własności.
Bieg terminu zasiedzenia przerywa każda czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub do egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwzięta w celu dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczeń. W szczególności chodzi tu o roszczenie windykacyjne. Według Edwarda Gniewka bieg zasiedzenia przerywa także powództwo o ustalenie prawa własności, pozew o uzgodnienie treści prawa własności, wniosek o wpis do księgi wieczystej ostrzeżenia o niezgodności dotychczasowego wpisu z rzeczywistym stanem prawnym, wniosek o wszczęcie egzekucji wydania rzeczy. [4] Nie stanowi czynności przerywającej bieg zasiedzenia pozew, czy wniosek zwrócony, odrzucony lub oddalony przez wspomniany wyżej organ.
Doktryna prawnicza nie wypowiada się jednoznacznie co do skutków uznania przez posiadacza samoistnego, że nie jest właścicielem. Według jednych powoduje to jedynie utratę dobrej wiary (czyli uniemożliwia zasiedzenie ruchomości i wydłuża do 30 lat okres zasiedzenia nieruchomości), według innych oznacza, że posiadacz nie jest już posiadaczem samoistnym i nawet zasiedzenie nieruchomości w złej wierze nie jest już możliwe.
Jeżeli po przerwaniu biegu zasiedzenia nadal rzeczą włada posiadacz samoistny termin zasiedzenia biegnie od na nowo (art. 124 § 1, w zw. z art. 175 K.c.). Jeśli bieg został przerwany wszczęciem postępowania przed organem, to bieg zasiedzenia zaczyna się na nowo dopiero od zakończenia tego postępowania (art. 124 § 2, w zw. z art. 175 K.c.).
Skutkiem zasiedzenia jest pierwotne nabycie własności (czy innego wyżej wskazanego prawa rzeczowego) przez posiadacza, który może żądać, aby stwierdził to sąd w orzeczeniu. Nabycie następuje z mocy prawa i orzeczenie takie jest deklaratoryjne a nie konstytutywne i stanowi podstawę wpisu nowego właściciela do księgi wieczystej. Z drugiej strony upływ terminu zasiedzenia powoduje utratę prawa przez dotychczasowego właściciela.
Utrata prawa dotyczy jednak jedynie właściciela, nie zaś osób trzecich. Oznacza to, że nie wygasają wraz z prawem własności poprzedniego właściciela dotychczasowe obciążenia rzeczy - w szczególności ograniczone prawa rzeczowe - służebności i hipoteka. [5] Własność nieruchomości nabyta przez jednego ze współmałżonków w drodze zasiedzenia wchodzi w skład majątkowej wspólności ustawowej wówczas, gdy bieg terminu zasiedzenia zakończył się w czasie trwania wspólności ustawowej. [6]
Stwierdzenie zasiedzenia następuje w postępowaniu nieprocesowym, uregulowanym w Kodeksie postępowania cywilnego w art. 609-610. Wpis sądowy od wniosku o stwierdzenie nabycia służebności gruntowej przez zasiedzenie wynosi 200 zł a w przypadku nieruchomości 2000 zł (ustawa z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398)).
Użytkowanie wieczyste - specyficzne dla polskiego prawa cywilnego prawo podmiotowe dotyczące nieruchomości gruntowej, jeden z trzech rodzajów praw rzeczowych, obok własności i praw rzeczowych ograniczonych. Polega na oddaniu w użytkowanie nieruchomości gruntowej będącej własnością państwa, gminy lub związku gmin osobie fizycznej lub prawnej na czas określony 99 lat (wyjątkowo krócej, lecz nie mniej niż 40 lat). Dotyczy głównie gruntów położonych w granicach administracyjnych miast.
Zostało wprowadzone 14 lipca 1961 r. ustawą o gospodarce terenami w miastach i osiedlach. Aktualnie reguluje je tytuł II księgi drugiej kodeksu cywilnego. Konstrukcją nawiązuje luźno do wywodzącej się z prawa rzymskiego dzierżawy wieczystej i charakterystycznej dla prawa feudalnego własności podzielonej. Ratio legis wprowadzenia użytkowania wieczystego była zasada panująca w PRL, że nieruchomości gruntowe w miastach powinny być własnością państwa. Do 1989 r. użytkowanie wieczyste było praktycznie jedyną możliwością nabycia gruntów państwowych w miastach.
Użytkowanie wieczyste jest formą pośrednią pomiędzy własnością a prawami rzeczowymi ograniczonymi, z tym że bardziej zbliżone jest do własności. Prawo powstaje w wyniku zawarcia umowy w formie aktu notarialnego oraz wpisu do księgi wieczystej. Oddający w użytkowanie pozostaje właścicielem gruntu i pobiera z tego tytułu opłatę roczną od użytkownika. Użytkownik ma prawa zbliżone do właściciela. Korzysta z gruntu z wyłączeniem innych osób. Może prawem swobodnie rozporządzać, czyli sprzedać je, obciążać, zapisać w testamencie. Podlega ono egzekucji. Użytkownik wieczysty ma pełne prawo własności do budynków postawionych na gruncie. Przysługuje mu również prawo do żądania, przed zakończeniem umowy, przedłużenia użytkowania wieczystego na kolejne okresy od 40 do 99 lat. Właściciel może odmówić wyłącznie ze względu na ważny interes społeczny. Zastrzeżenie to ze względu na historyczną zmienność "interesu społecznego" może stanowić potencjalne zagrożenie dla prawa. Kolejnym ograniczeniem użytkowania wieczystego jest możliwość jego rozwiązania, gdy użytkownik wieczysty korzysta z gruntu w sposób oczywiście sprzeczny z jego przeznaczeniem określonym w umowie.
Po upadku PRL rozpoczęła się dyskusja nad zasadnością utrzymywania konstrukcji prawnej, której zamysłem była ochrona własności państwa i przydatnością użytkowania wieczystego. Obrońcy istnienia tego prawa jako główny argument podnoszą, że istnienie prawa użytkowania wieczystego stymuluje obrót gruntami gdyż użytkownicy wieczyści nie muszą płacić ceny nieruchomości jak w przypadku zakupu, lecz tylko roczne opłaty (pierwsza wynosi najczęściej około 15-25% wartości gruntu, następne 1%). Podnoszą również, że podobne konstrukcje prawne istnieją w innych państwach (Francja, Niemcy, USA, Szwecja).
Obawy społeczne związane z projektami reprywatyzacji i zbliżającym się wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej spowodowały uchwalenie w 1997 r. ustawy umożliwiającej przekształcenie użytkowania wieczystego we własność na wniosek użytkownika złożony do 31 grudnia 2000. W 2001 r. możliwość złożenia wniosku przedłużono o 2 lata. Obawy co do użytkowania wieczystego nasiliły się w okresie akcesji Polski do Unii Europejskiej. Zwolennicy likwidacji podnosili, że istnienie użytkowania wieczystego zamiast własności stwarza niepewność dla użytkowników wieczystych na Ziemiach Odzyskanych w przypadku roszczeń właścicieli niemieckich sprzed 1945 r. W 2005 r. Sejm uchwalił ustawę likwidującą dzierżawę wieczystą przyznając jednocześnie użytkownikom własność gruntów będących w użytkowaniu wieczystym. Senat zmienił ustawę w ten sposób, że użytkowanie wieczyste pozostało jako instytucja, a użytkownicy gruntów w momencie wejścia w życie ustawy, mają prawo do przekształcenia użytkowania wieczystego we własność. Poprawki zostały przyjęte przez Sejm.
Ustawa została zaskarżona do Trybunału Konstytucyjnego przez gminy którym nakazywała nieodpłatne przekształcenia i do dnia dzisiejszego sprawa pozostała nierozwiązana (2008). Gminy takie jak np. Jelenia Góra nie realizują zaskarżonej ustawy lecz swoje własne uchwały, inne w każdej gminie Polski.
Prawa rzeczowe ograniczone - w polskim prawie cywilnym jeden z trzech rodzajów praw rzeczowych, obok własności i wieczystego użytkowania. Zwane są także prawami na rzeczy cudzej (iura in re aliena), co jednak nie jest ścisłym określeniem.
Kodeks cywilny nie zawiera definicji praw rzeczowych ograniczonych, a tylko ich enumeratywne wyliczenie. Nauka prawa cywilnego definiuje prawa rzeczowe ograniczone jako prawa rzeczowe zapewniające uprawnionemu tylko ściśle określony zakres uprawnień względem rzeczy. To właśnie jest zasadnicza różnica między prawami rzeczowymi ograniczonymi a pozostałymi prawami rzeczowymi.
Jako charakterystyczne cechy praw rzeczowych ograniczonych wyróżnia się następujące:
są skuteczne wobec osób trzecich (erga omnes), co wynika z tego, że są to prawa rzeczowe,
obowiązki właścicieli rzeczy, będące odpowiednikami (korelatami) uprawnień służących beneficjentom praw rzeczowych ograniczonych, mają naturę bierną i polegają tylko na znoszeniu (pati) i powstrzymaniu się od działań (non facere) naruszających prawa beneficjenta (z wyjątkiem ciężaru realnego, spółdzielczego prawa do lokalu i niektórych wyjątkowo ukształtowanych służebności).
W polskim prawie cywilnym katalog ograniczonych praw rzeczowych jest zamknięty, tzn. strony nie mogą skutecznie ustanowić ograniczonego prawa rzeczowego nie znanego ustawie - tzw. zasada numerus clausus (liczby zamkniętej) ograniczonych praw rzeczowych. Również układ uprawnień i obowiązków stron takiego stosunku prawnego jest sztywny - strony nie mają dowolności w kształtowaniu wzajemnych uprawnień i obowiązków.
Katalog praw rzeczowych ograniczonych zmieniał się z biegiem czasu, przy czym zmiany te dotyczyły tylko rozmaitych wersji spółdzielczego prawa do lokalu. Obecnie prawami rzeczowymi ograniczonymi są:
Prawa cywilne innych państw znają również inne rodzaje praw rzeczowych ograniczonych, w szczególności ciężar realny. Prawo to znane było również polskiemu prawu rzeczowemu w okresie prawa zunifikowanego.
Prawa rzeczowe ograniczone powstają przede wszystkim w drodze umów, ale również, w przypadkach określonych w odpowiednich przepisach, na mocy orzeczeń sądów i rozstrzygnięć organów administracji. Prawo rzeczowe ograniczone (z wyjątkiem służebności gruntowej) nie może natomiast zostać nabyte przez zasiedzenie. Do ustanowienia prawa rzeczowego ograniczonego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące przeniesienia własności. Prawo rzeczowe ograniczone na nieruchomości można jednak ustanowić z zastrzeżeniem warunku lub terminu, a forma aktu notarialnego przy ustanawianiu prawa rzeczowego ograniczonego na nieruchomości jest wymagana tylko dla oświadczenia właściciela. Do powstania hipoteki jest wymagany wpis do księgi wieczystej.
Nie ma ogólnych reguł dotyczących przeniesienia prawa rzeczowego ograniczonego. Użytkowanie i służebność osobista są niezbywalne w ogóle, służebność gruntowa może zostać przeniesiona tylko wraz z własnością nieruchomości. Do przeniesienia hipoteki potrzebny jest wpis do księgi wieczystej. Poza tym prawa rzeczowe ograniczone na nieruchomościach przenosi się na mocy umowy stron. Do zmiany treści ograniczonego prawa rzeczowego jest potrzebna umowa między uprawnionym a właścicielem.
Ograniczone prawa rzeczowe, których jednoczesnego wykonywania nie da się pogodzić, wykonuje się w określonej przepisami kolejności:
prawo powstałe wcześniej ma pierwszeństwo przed prawem powstałym później (pierwszeństwo zwykłe),
prawo wpisane do księgi wieczystej ma pierwszeństwo przed prawem nie wpisanym (pierwszeństwo wieczystoksięgowe),
prawo wpisane wcześniej ma pierwszeństwo przed prawem wpisanym później (pierwszeństwo hipoteczne).
Pierwszeństwo praw rzeczowych ograniczonych może zostać zmienione umową między uprawnionymi.
Prawa rzeczowe ograniczone mogą (dla hipoteki wpis jest - co do zasady - konstytutywny) zostać wpisane do księgi wieczystej. Wtedy do ich przeniesienia lub zmiany ich treści oprócz umowy potrzebny jest wpis do tej księgi.
Prawo rzeczowe ograniczone może zostać zniesione umową stron. Wygasa na skutek zrzeczenia się przez uprawnionego, nabycia przez tę samą osobę własności obciążonej rzeczy i prawa rzeczowego ograniczonego (tzw. konfuzji), upływu czasu, na który prawo zostało ustanowione oraz w kilku innych przypadkach, zdecydowanie rzadziej spotykanych.
Zobacz też: przegląd zagadnień z zakresu prawa, Prawo rzeczowe.
Użytkowanie (łac. ususfructus) - jedno z ograniczonych praw rzeczowych, znane polskiemu prawu cywilnemu, wyrażające się w obciążeniu rzeczy prawem do jej używania i pobierania jej pożytków.
W okresie prawa zunifikowanego użytkowanie było regulowane przez dekret z 1946 - Prawo rzeczowe. Wtedy również było prawem rzeczowym ograniczonym, lecz miało charakter wyraźnie alimentacyjny. Obecnie użytkowanie jest regulowane przez Kodeks cywilny (art. 252-284, poza tym podlega ogólnym przepisom dotyczącym ograniczonych praw rzeczowych - art. 244-251). Kodeks wyróżnia trzy odmiany użytkowania - przez osoby fizyczne, przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne i "inne wypadki" (czyli w istocie przez osoby prawne pozostałych rodzajów). Pierwsza i trzecia odmiana są ukształtowane identycznie, natomiast użytkowanie przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne jest obecnie instytucją w praktyce martwą.
Na użytkowanie składają się dwa uprawnienia: uprawnienie do używania rzeczy i do pobierania jej pożytków. W klasycznej postaci użytkowania z tymi uprawnieniami użytkownika jest skorelowany obowiązek zachowania substancji rzeczy. W polskim prawie cywilnym obowiązek ten jest ograniczony do sytuacji, gdy użytkownik jest osobą fizyczną. Natomiast w każdym przypadku użytkownik winien wykonywać swoje prawo w sposób zgodny z zasadami prawidłowej gospodarki. Użytkowaniem może zostać obciążona rzecz ruchoma, nieruchomość (ewentualnie jej oznaczona część bądź udział we współwłasności) albo prawo (tylko zbywalne). Użytkowanie może być odpłatne albo nieodpłatne, ograniczone terminem albo bezterminowe.
Użytkowanie powstaje wyłącznie w drodze umowy stron (w przeszłości użytkowanie na rzecz rolniczych spółdzielni produkcyjnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych ustanawiano w drodze decyzji administracyjnych). Do ustanowienia użytkowania stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności. W praktyce oznacza to, że nawet użytkowanie nieruchomości może zostać ustanowione z zastrzeżeniem warunku lub terminu i że tylko oświadczenie właściciela obciążanej nieruchomości musi mieć formę aktu notarialnego. Użytkowania nie można natomiast nabyć przez zasiedzenie.
Użytkowanie jest prawem niezbywalnym, ściśle związanym z osobą, na rzecz której je ustanowiono, w związku z tym wygasa ze śmiercią użytkownika, jeśli jest nim osoba fizyczna, oraz z chwilą ustania bytu osoby prawnej. Ponadto użytkowanie wygasa, gdy użytkownik przez okres dziesięciu lat nie wykonuje swojego prawa. Oprócz tego użytkowanie wygasa w sytuacjach, które prawo cywilne przewiduje jako podstawę wygaśnięcia innych ograniczonych praw rzeczowych.
Użytkowanie w swojej treści jest w zasadzie identyczne z instytucją dzierżawy. Ma jednak zupełnie odmienną naturę prawną - o ile dzierżawa to stosunek czysto obligacyjny, wiążący tylko strony umowy, o tyle użytkowanie, jako prawo rzeczowe, jest skuteczna wobec osób trzecich (erga omnes). Ponadto rozkład uprawnień i obowiązków stron stosunku użytkowania jest sztywny (strony mogą go zmieniać tylko w ściśle określonym, niewielkim zakresie), natomiast dzierżawa dopuszcza praktycznie dowolne kształtowanie uprawnień i obowiązków stron.
Służebność - ograniczone prawo rzeczowe, obciążające nieruchomość służebną w celu zwiększenia użyteczności innej nieruchomości zwanej władnącą (służebność gruntowa), albo zapewnienie zaspokojenia określonych potrzeb osoby fizycznej (służebność osobista). Jak każde ograniczenie prawo rzeczowe służebność ogranicza możność dysponowania obciążoną nieruchomością przez jej właściciela.
Służebność może powstać w drodze umowy, której stroną musi być właściciel nieruchomości, która ma zostać obciążona, z mocy orzeczenia sądowego, na podstawie decyzji admistracyjnej lub też na skutek zasiedzenia.
służebność czynna - polega na korzystaniu z obciążonej nieruchomości w oznaczonym zakresie, np. w postaci przejazdu, przechodu, drogi koniecznej, czerpania wody
służebność bierna - polega na zakazaniu właścicielowi nieruchomości obciążonej podejmowania określonych zachowań, do których w braku służebności byłby uprawniony w ramach swego prawa własności np. zakaz budowy, zakaz zabudowy przy granicy (służebność światła)
Służebność wygasa na skutek upływu terminu określonego w umowie, niewykonywania jej przez lat 10 bądź zrzeczenia się uprawnionego. Służebność osobista wygasa przez śmierć uprawnionego.
Zastaw - ograniczone prawo rzeczowe ustanawiane w celu zabezpieczenia wierzytelności.
Najważniejszą cechą zastawu jest to, że może być ustanowiony jedynie na rzeczach ruchomych (oraz na niektórych prawach zbywalnych np: akcjach, obligacjach). Ponadto wraz z ustanowieniem zastawu powstaje więź łącząca go z wierzytelnością, którą zabezpiecza, wraz z zaspokojeniem wierzyciela zastaw upada (jest to więc prawem akcesoryjnym, a więc jego istnienie jest zależne od istnienia wierzytelności).
Zastawnik - wierzyciel, którego wierzytelność została zabezpieczona
Zastawca - dłużnik, na którego rzeczy został ustanowiony zastaw
W razie niemożności zaspokojenia wierzyciela przez dłużnika, wierzyciel ma prawo do sprzedaży rzeczy objętej zastawem w trybie egzekucji sądowej i zaspokojenia się z uzyskanej sumy. Ponadto wierzyciel ma pierwszeństwo do zaspokojenia się z rzeczy zabezpieczonej zastawem przed innymi wierzycielami (pod warunkiem, że nie mają oni także ustanowionego wcześniej zastawu na tej samej rzeczy).
na podstawie czynności prawnej (umowy)
na mocy samego prawa.
Zastaw umowny - powstaje na podstawie umowy między właścicielem rzeczy a wierzycielem. Sama umowa nie wystarcza do powstania zastawu. Jako, że zastaw jest czynnością realną to konieczne jest wydanie rzeczy wierzycielowi, bądź osobie trzeciej na którą strony się zgodziły
Zastaw ustawowy - powstaje na mocy przepisów szczególnych, z mocy samego prawa. Przysługuje on na przykład wynajmującemu na zabezpieczenie czynszu na rzeczach ruchomych najemcy wniesionych do przedmiotu najmu (art.670 kc).
Zastaw wygasa z chwilą wygaśnięcia wierzytelności. Również z przeniesieniem wierzytelności zabezpieczonej, bez przeniesienia zastawu (art. 323 § 1 kc). Zastaw wygasa w przypadku zwrócenia przez zastawnika rzeczy zastawcy (art.325 kc).
zastaw zwykły na rzeczy lub na prawie,
zastaw rejestrowy: istotną cechą tego zastawu jest możliwość pozostawania przedmiotu zastawu u zastawcy oraz obowiązek zgłoszenia zastawu do rejestru prowadzonego przez sądy rejonowe,
zastaw skarbowy: to instytucja funkcjonująca w prawie podatkowym mająca na celu zabezpieczenie zaległości podatkowych na rzecz Skarbu Państwa.
Posiadanie jest instytucją prawa rzeczowego oznaczającą stan faktyczny, polegający na władaniu określoną rzeczą przez osobę posiadacza. Stan ten pozostaje pod ochroną prawa, jak również niesie za sobą szereg skutków o zróżnicowanym charakterze prawnym. Może się wiązać, ale nie musi, z przysługującym posiadaczowi tytułem prawnym do rzeczy.
Patrząc na posiadanie z pozaprawnego punktu widzenia jest ono więc pojęciem oznaczającym władzę osoby nad rzeczą w najbardziej "naturalnym" tego słowa znaczeniu.
Zgodnie z powszechnie panującym poglądem przesłankami do stwierdzenia stanu posiadania są:
fizyczne władanie rzeczą przez posiadacza (łac. corpus possesionis),
manifestowany przez posiadacza zamiar władania rzeczą dla siebie (łac. animus rem sibi habendi).
Brak drugiej z wymienionych przesłanek oznacza, iż mamy do czynienia z innym istotnym prawnie stanem faktycznym, a mianowicie dzierżeniem (władaniem rzeczą za kogoś innego).
Jako pierwsze oddzieliło posiadanie od własności Prawo rzymskie. W epoce feudalizmu zwane dzierżeniem (w terminologii staropolskiej), gewere (z niemieckiego; oznaczało faktyczne władanie rzeczą), seisin (saisine; termin pochodził od obejmowania spadku), possessio (od łacińskiego sedere - siedzieć).
Z posiadaniem jako zjawiskiem prawnym Kodeks cywilny łączy skutki prawne, które można podzielić na cztery grupy:
domniemania związane z posiadaniem, których celem jest usunięcie trudności w ustaleniu stanu faktycznego i prawnego:
domniemanie posiadania samoistnego
domniemanie ciągłości posiadania
domniemanie zgodności posiadania ze stanem prawnym
domniemanie posiadania w dobrej wierze
ochrona posiadania w drodze przymusu państwowego albo pomocy własnej.
możliwość nabycia wykonywanego prawa przez zasiedzenie.
korzyści, przypadające posiadaczowi w dobrej wierze będące naturalnym następstwem faktycznego władania rzeczą. Dotyczy to w szczególności korzystania z rzeczy i czerpania z niej pożytków.
Kodeks cywilny dzieli posiadanie na samoistne i zależne. Posiadaczem samoistnym jest ten, który włada rzeczą jak właściciel, ale niekoniecznie musi nim być, natomiast posiadacz zależny włada rzeczą tak jak wykonujący inne prawo niż własność np. prawo dzierżawy, użytkowania, najmu.
W polskim prawie istnieje bezwzględny zakaz naruszania posiadania bez względu na to czy jest w dobrej czy złej wierze, samoistne czy zależne, prawne czy bezprawne, wadliwe czy niewadliwe. Ochrona posiadania przybiera dwojaką postać:
ochrony siłami samego posiadacza
dozwolona samopomoc
ochrony na drodze sądowej
roszczenia o przywrócenie posiadania (roszczenia posesoryjne)
Roszczenia posesoryjne wygasają jeśli nie będą dochodzone w ciągu roku od chwili naruszenia posiadania.
Zobacz też: przegląd zagadnień z zakresu prawa
7