Gospodarka a innowacje technologiczne - powstawanie narodowych systemów innowacyjnych 3.1. Nauka - innowacja - gospodarka - zależności Pojęcie narodowego systemu innowacji (NSI) 3.3. Mierzenie poziomu inno- wacyjności gospodarki czyli siły NSI Przykłady narodowych systemów innowacji Od narodowych do regionalnych systemów innowacji

Część ta poświęcona jest wskazaniu, że innowacje technologiczne wywierają wpływ nie tylko na działania firmy, ale zastosowane przez przedsiębiorcę oznaczają też ich wprowadzenie do gospodarki wywołując różnego rodzaju konsekwencje. Wszystkie te zjawiska instytucjonalizują się w ramach narodowego systemu innowacji, wymaga on więc szerszego omówienia. Ponadto w różnych krajach cechują go różnice narodowe - stąd propozycja przykładów systemów innowacji zbudowanych w wiodących krajach świata. W warunkach globalizacji traci znaczenie sens granic narodowych a nabiera go przestrzeń. Najbardziej aktywną przestrzenią staje się region, dlatego warto prześledzić powstawanie i efekty regionalnych systemów innowacji

3.1.Nauka - innowacja - gospodarka - zależności

Innowacja nie może być traktowana jako pojedyncze zdarzenie ale jako proces kumulatywny. Dlaczego? Bowiem przedsiębiorca wykorzystując tkwiące w gospodarce możliwości, wprowadzając je do swej firmy jako innowację, wprowadza je tym samym do systemu ekonomicznego wymuszając uczenie się nowych zachowań wśród wielu grup członków społeczeństwa /np. nowy produkt - wymusza nowe doświadczenia pracowników, organizatorów, sprzedawców, specjalistów od marketingu, użytkowników - wreszcie/. Następuje więc, poprzez uczenie się, gromadzenie wiedzy i jej wykorzystywanie, dostosowywanie w układzie instytucjonalnym. Jeśli jest ono wspierające innowacje, gospodarka i społeczeństwo mogą osiągać nowe jakościowo korzyści. Uczenie ma więc charakter instytucjonalny, dokonuje się albo na podstawie istniejących w społeczeństwie tradycji, albo dzięki przenikaniu zwyczajów, także na skutej ustanowionych norm oraz potrzeb wynikających zarówno z problemów codziennego życia, jak i potrzeb procesu gospodarczego. Motywem jest osiąganie korzyści na różnych szczeblach struktury społecznej i gospodarczej.

Z punktu widzenia praktycznego należy jednak odpowiedzieć sobie na pytanie, jakie opcje winny być preferowane w strategii rozwoju nauki by zapewniała ona osiąganie korzyści.. Odpowiedzi można szukać w studiach przeprowadzonych w ostatnich latach przez OECD. Mianowicie, uważa się, że zapotrzebowanie społeczeństw przemysłowych na nauki podstawowe w krajach OECD musi zostać zweryfikowane. Uwaga winna być skoncentrowana na dyscyplinach, które stworzą pomost pomiędzy dwoma typami wiedzy, pomiędzy którymi wytworzyła się przez lata luka. Chodzi mianowicie o połączenie typu wiedzy wytwarzanej przez nauki podstawowe i typu wiedzy potrzebnej przez przedsiębiorstwa lub agendy rządowe w ich codziennym działaniu. Ze strony przemysłu „przekładnię” taką stanowią laboratoria, ośrodki B+R oraz specyficzne stowarzyszenia badawcze prowadzące badania przemysłowe, natomiast musi być również organizowany proces budowania takiego pomostu ze strony ośrodków badawczych skupionych wokół uniwersytetów i rządowych centrów badawczych. Tego rodzaju wysiłki mogą być komplementarne w stosunku do zabiegów ze strony przemysłu a też są koniecznym pierwszym krokiem w sytuacji, gdy firmy nie są jeszcze gotowe do samodzielnego podjęcia niezbędnych działań łączących ich ze światem nauki. Historycznie rzecz biorąc, dla przykładu rządy podejmowały tego rodzaju aktywność w rolnictwie poprzez popieranie rozwoju agronomii, szkolenia agronomów i świadczenie szeroko zakrojonych usług rolniczych. W rezultacie rolnictwu można przypisać długookresowe i szczególnie pozytywne sukcesy w kreowaniu i przyswajaniu pojęcia „ nauki przeniesionej” („transfer science”). W polskiej literaturze za takie nauki prowadzące badania tzw. przeddecyzyjne, ewaluacyjne pozwalające na właściwe wkomponowanie do istniejących warunków wyniki badań podstawowych bądź też wyników badań w postaci importu nowych technologii .

3.2. Pojęcie narodowego systemu innowacji (NSI)

W analizach OECD zmianę technologiczną traktuje się jako wewnętrzną w stosunku do gospodarki i społeczeństwa. Jest to więc spojrzenie bardziej praktyczne, wskazujące, z jednej strony, jak badać w życiu gospodarczym źródła, proces rozwoju, efekty zmian technologicznych, które rozumiane są bardzo szeroko (zarówno jako metoda działania, jak i efekty "odbicia" w gospodarce i społeczeństwie). Z drugiej zaś, jak tworzyć warunki wspomagające i podtrzymujące pozytywne zmiany technologiczne zapewniające konkurencyjną innowacyjność danej gospodarki. Kreowanie innowacyjnego środowiska w danej gospodarce dokonuje się w ramach narodowego systemu innowacji (NSI), który oczywiście jest zdeterminowany wieloma czynnikami.

Najbardziej autorytatywną współcześnie grupę badaczy narodowego systemu innowacji stanowią: Ch.Freeman, R.Nelson, N.Rosenberg, B.A.Lundvall, P.Patel i K. Pavitt, przy czym inspiracje badawcze zapoczątkował niewątpliwie Ch.Freeman w 1987. Dlatego oparto się tu na czterech najbardziej znaczących definicjach NSI proponowanych przez wskazanych autorów.

Ch. Freeman - twierdzi, iż narodowy system innowacji to sieć współdziałających instytucji w publicznym i prywatnym sektorze, których aktywność i interakcje inicjują import, modyfikację i dyfuzję nowych technologii. Na podstawie swych badań w Japonii twierdzi on, iż w przypadku japońskim kluczową rolę odgrywały:

• polityka rządu realizowana przez MITI, (Ministerstwo Handlu Międzynarodowego i Przemysłu)

• skupianie B+R, szczególnie w relacji do importowanej technologii,

• edukacja i szkolenia,

• podstawowa struktura przemysłu i atmosfera winny być sprzyjająca dla biznesu.

Według R.Nelsona & N.Rosenberg - NSI est to zespół instytucjonalnych aktorów, którzy razem odgrywają podstawowa rolę poprzez wpływanie na innowacyjne osiągnięcia, nie ograniczają bowiem firm w dążeniu do wiodącej pozycji światowej technologii, skłaniają do powadzenia najbardziej postępowych badań naukowych po to, by uaktywnić w najwyższym stopniu narodowe możliwości technologiczne. Kluczem tego systemu jest osiąganie korzyści technologicznych w procesie interakcji wielu aktorów będących też komponentami systemu innowacji. Głównie chodzi o interakcje pomiędzy systemami producentów, wiodącymi firmami, uniwersytetami i przemysłami, agendami rządowymi - a więc uniwersytetami i przemysłami.

Z kolei B.A.Lundvall - uważa, iż system innowacji jest skonstruowany z elementów i współzależności, które tworzą interakcje w produkcji, dyfuzji i stosowaniu nowej oraz ekonomicznie przydatnej wiedzy a obejmuje elementy i współzależności albo ulokowane wewnątrz albo posiadające tylko korzenie wewnątrz granic danego państwa.

Narodowy system innowacji wg Lundvalla można rozpatrywać w wąskim i szerokim sensie. Wąskie definiowanie NSI traktuje go jako system obejmujący organizacje i instytucje dotyczące poszukiwania, penetracji i badania, a więc takie, jak sfera B+R, instytuty technologiczne i uniwersytety. W szerokim ujęciu NSI obejmuje wszystkie elementy i aspekty struktury ekonomicznej i konstrukcji instytucjonalnej oddziałujących /wymuszających/ zarówno na proces uczenia się, jak i poszukiwania i badania, a więc - system produkcji, system marketingu i system finansowy, które same w sobie stanowią rodzaj subsystemu, w którym ma miejsce proces uczenia się. Znaczenie poszczególnych systemów jest zdeterminowane zarówno historyczne, jak i podstawą teoretyczną przyjętą do badań. Specyfikując, możemy uchwycić podstawowe różnice w historycznym doświadczeniu, języku i kulturze, co ma swoje odzwierciedlenie w narodowych rozwiązaniach takich spraw, jak:

- wewnętrzna organizacja firm,

- partnerskie stosunki pomiędzy firmami,

- rola sektora publicznego w danej gospodarce,

- szczegółowa instytucjonalizacja sektora finansowego,

- intensywność działania i organizacja sfery B+R.

Należy tu jeszcze dodać takie elementy, jak narodowy system edukacji i szkolenia, jako konieczne do uwzględnienia w bazowej konstrukcji analitycznej, bowiem integracja systemu edukacji i szkoleń ma ważne znaczenie dla przyszłości badań.

Natomiast P.Patel & K.Pavitt - NSI opisują jako narodowe instytucje, ich pobudzającą strukturę i ich kompetencje, które determinują poziom i kierunek technologicznego uczenia się lub wielkość i kompozycję generowanych zmian w aktywności w danym kraju. W podstawowej, dokładniej rozpoznanej konstrukcji narodowego systemu innowacji w każdym kraju wyróżnić można cztery rodzaje instytucji i odpowiadające im działania :

• firmy, szczególnie te, które inwestują w generowanie zmian w aktywności innowacyjnej,

• uniwersytety i małe instytucje, prowadzące badania podstawowe, stosowane i odpowiadające im szkolenia,

• mieszane publiczne i prywatne instytucje, prowadzące podstawową edukację i odpowiedni trening zawodowy,

• rządy finansujące i uskuteczniające zróżnicowane działania, które łącznie promują i regulują zmiany technologiczne.

Formułując definicję narodowy system innowacji podkreśla się w literaturze, że narodowe gospodarki są zróżnicowane pod względem struktury systemów produkcyjnych i konstrukcji instytucjonalnych. Ale nawet, jeśli te elementy będą w procesie ewolucji upodabniać się, to pozostaną cechy specyficzne narodów, stanowiące ich istotę, takie, jak: historyczne doświadczenie, wykształcony język czy kultura. One też będą szczególnie uwrażliwiać proces wykształcania się elementów narodowego systemu innowacji i rodzaj występujących pomiędzy nimi zależności. Pomimo faktu, iż nauka i technologia nie znają już dziś granic i przybierają wymiar globalny, to jednak zależności, jakie zachodzą między nauką, technologią a państwem jako nadsystemem społecznym mają wciąż charakter narodowy. Wyróżnienie państwa jako głównego nadsystemu społecznego nauki i technologii jest uzasadnione charakterem i rolą państwa w terytorialnej organizacji życia społecznego i działalności społecznej. Państwo stanowi główny samoorganizujący się nadsystem, który integruje, reguluje i kontroluje główne rodzaje działalności, a więc i działalność naukową oraz technologiczną promując ich współpracę poprzez politykę innowacyjną. W relacjach między państwem a nauką i technologią konkretyzują się zależności między wynikami nauki a społeczeństwem. Mają one interakcyjny charakter, z jednej strony zachodzi oddziaływanie nauki i technologii na społeczeństwo, na jego kulturę, gospodarkę, politykę, a z drugiej - społeczeństwa na powiązania między nauką i technologią.

Patrząc z punktu widzenia historycznego procesu przemieszczania się punktu ciężkości w rozważaniach problemu można dostrzec, że we wczesnym okresie angielskiej industrializacji nowe technologie były inspirowane i doświadczane wewnątrz firmy, która rozwijała, testowała nowe produkty, wypróbowywane potem w domach pracowników firmy, czy wśród kooperujących drobnych warsztatów. Rozwój ery nowej industrializacji przeniósł ten proces do laboratoriów sfery B+R ulokowanych w pobliżu firm. Współcześnie, widoczne jest kolejne przemieszczenie i powiązanie sfery badawczej ze sferą wytwarzania ze względu na powstanie zupełnie nowych przemysłów /biotechnologia, mikroelektronika, nowe materiały/. Stąd często używane jest określenie dla nowej formuły firmy: "fabryka jako laboratorium".

Biorąc pod uwagę różnorodność w definiowaniu NSI, przyjąć można prostą definicję, że narodowy system innowacji oznacza całokształt powiązanych z sobą instytucjonalnych i strukturalnych czynników w gospodarce narodowej i społeczeństwie, które generują, selekcjonują i wchłaniają innowacje technologiczne wyzwalając procesy uczenia się i nabywania cech cywilizacyjnych.

Pomimo zróżnicowanych podejść i definicji NSI da się na ich podstawie określić najważniejsze cechy narodowych systemów innowacji. Po pierwsze, w każdym NSI występują instytucjonalne czynniki, które odróżniają jeden kraj od drugiego. Odnoszą się one np. do:

• struktury i jakości systemu edukacyjnego i jego efektów,

• form instytucjonalnego finansowania i ich wrażliwości na ryzyko,

• rodzaju instytucji B+R i ich zdolności do kreowania czy dyfuzji technologii,

• instytucji prawnych i protekcji prawa do własności intelektualnej.

• rodzaju polityki państwa w danym kraju, zarówno w od strony jej formy - np. bezpośredniego finansowania i kontroli sfery B+R, czy pośredniego motywowania do wzrostu innowacyjności

• aktywności innowacyjnej, obejmującej np. lokalny popyt na innowacje technologiczne, ceny wyrobów, prywatną i publiczną aktywność inwestycyjną w przedsięwzięcia innowacyjne, zasoby naturalne, efektywność szkoleń, kulturę zarządzających, poziom rywalizacji między firmami, itd.

Do opisu wskazanych cech służą określone miary i wskaźniki statystyczne pozwalające na oceny i rankingi poszczególnych narodowych systemów innowacyjnych. Jednak wszystkie te elementy znajdują się w pewnym historycznie ukształtowanym środowisku, o którym decyduje system edukacji, jego jakość i efekty w postaci tzw. permanentnego uczenia się oraz szkolenia formalnego i nieformalnego, kultura intelektualna i akademicka, systemy wartości. Środowisko to jest bardzo zróżnicowane w różnych krajach dlatego trudno dokonywać analiz porównawczych.

Jedna z grup badaczy NSI proponuje dla ułatwienia prowadzenia analiz porównawczych podejście bardziej ilościowe i systemowe. Na przykład, wprowadzając 179 parametrów udało się określić różnice i podobieństwa pomiędzy systemami innowacji 12 krajów i na tej podstawie zidentyfikować główne modele NSI. Włączając to grupę krajów posocjalistycznych można ten schemat ująć następująco:/rys.1

Rysunek 1. Główne systemy innowacji i produkcji w gospodarce światowej

Źródło:Na podstawie B.Amable, R.Barre, R.Boyer, Les systemes d'innovation a l'ere de la globalisation, “Economica”, Paris, 1997

Pierwsza grupa systemów innowacji nazwana „systemem rynkowym” grupuje anglosaskie kraje i bazuje na specjalizowaniu się w naukach życia, technologiach przestrzeni kosmicznej, technologiach farmaceutycznych, występuje tu silna internalizacja technologicznej aktywności firm, konwencjonalny sposób zarządzania technologiami, duże znaczenie przypisuje się systemowi edukacji; rynek pracy jest elastyczny zaś sektor finansowy dysponuje specyficznymi i bardzo rozbudowanymi rozwiązaniami.

Druga grupa, nazwana „systemem europejskiej integracji” wyróżnia się naukową specjalizacją w fizyce, chemii i matematyce, jest to system technologicznie zorientowany na chemikalia i maszyny, duże znaczenie odgrywa tu publiczny system edukacji i badań, występuje makroekonomiczna synchronizacja podstawowych wielkości ekonomicznych, np. wzrost, bezrobocie za pomocą aktywnej polityki na rynku pracy i zabezpieczenia społecznego.

Trzeci rodzaj NSI obejmuje państwa skandynawskie; charakteryzuje się silną internacjonalizacją badań, technologiczna specjalizacja zawiera się w przemysłach opartych na intensywnym wykorzystaniu surowców, przyspieszaniu zastosowania nowych metod produkcji, wysokim poziomie wyższej edukacji, na którą przeznacza się pokaźne środki, kosztowny jest też system finansowy.

Czwarty typ NSI to system japoński, nazwany „mezo-korporacyjnym” bowiem występuje tu wysoka specjalizacja sektorowa, system edukacji stawia ostre wymagania w zakresie badań stosowanych traktowanych jako poziom efektywności systemu edukacji, w systemie edukacji główne miejsce zajmuje inżynieria i nauki ścisłe, dynamiczny jest system zarządzania technologiami zaś rynek pracy elastyczny, bowiem wysoki jest poziom mobilności zasobów pracy.

Piąty wyróżniony segment stanowi niejako informację o wykształcaniu się modelu NSI w krajach podlegających transformacji systemowej. System ten, nazywam mutantem, ma za zadanie sprostanie wielu wyzwaniom wynikającym zarówno z konieczności wewnętrznych przeobrażeń instytucjonalnych, jak i przygotowania konstrukcji instytucjonalnej zdolnej do powiązań międzynarodowych na korzystnych warunkach.. Dlatego analiza porównawcza głównych segmentów NSI i polityk z nich wypływających w wiodących regionach triady a więc USA - Japonii - Europy Zachodniej (czyli UE), winna być traktowana jako bogaty zestaw podstawowych uwarunkować i wyzwań, z których wypływać mogą słabe strony, a więc i konkretne wskazania, co trzeba bezwzględnie rozwijać, i w jaki sposób kreować propozycje pożądanych rozwiązań instytucjonalnych w procesie budowania kompatybilnego NSI w Polsce

W ramach poszczególne jego składowe pełnią różne funkcje w zależności od siły powiązań pomiędzy organizacjami, aktorami i graczami i trudności realizacji tychże funkcji. Przypomnijmy raz jeszcze podstawowe bloki komponentów NSI, które są podobne w różnych krajach, są to mianowicie sektor biznesu, sektor publiczny i uniwersytety. W NSI wyróżnia się grupę funkcji silnych i słabszych. Dla realizacji mocnych funkcji niezbędne są silne organizacje i instytucje, /wyposażone w doskonały sprzęt laboratoryjny i efektywne w wytwarzaniu produktów B+R/, zaś słabsze funkcje mogą być realizowane przez słabsze z punktu widzenia tworzenia innowacji organizacje /takie, które nie posiadają laboratoriów i nie dają bezpośrednio efektów sfery B+R/. W ramach grupy pierwszej wyróżnia się:

• funkcje B+R realizowane przez uniwersytety oraz organizacje rządowe, lokalne, mieszane i non-profit na różnych szczeblach gospodarki,

• podaż i strukturę oferty usług naukowych i technicznych dla biznesu i administracji publicznej przez firmy przemysłowe, centra technologiczne, firmy usług technicznych, uniwersytety, rządowe laboratoria, i organizacje tworzone ad hoc,

W ramach funkcji słabszych wyróżnia się:

• dyfuzję informacji, wiedzy i technologii do ekonomicznych i publicznych „operatorów” działających w przestrzeni pomiędzy ofertodawcami a użytkownikami,

• podejmowanie decyzji przez wyspecjalizowane biura rządowe, biura oceny technologii, akademie, uniwersytety, forum tworzone ad hoc, narodowe komitety i związki, itp.

• konstruowanie i wprowadzanie w życie instytucjonalnych form zabezpieczenia prawa patentowego, standaryzacji, certyfikacji, regulacji; funkcje te są zazwyczaj realizowane przez aktorów sektora publicznego bądź organizacje nadrzędne,

• dyfuzowanie kultury nauki poprzez muzea naukowe, centra nauki, itp.

• profesjonalną koordynację realizowaną przez ciała akademickie, profesjonalne stowarzyszenia, związki, itp.

3.3. Mierzenie poziomu innowacyjności gospodarki czyli siły NSI

Definicję poziomu innowacyjności gospodarki wprowadzono już wcześniej. Teraz można wykazać, ze jakie mają tu wpływ struktury instytucjonalne ujęte w ramach NSI oraz rodzaje aktywności ludzi. Wyznaczanie skuteczności NSI wciąż podlega modyfikacjom, bowiem określić trzeba zarówno źródła innowacji, zakres ich wykorzystania, siłę współdziałania czynników przy wytwarzaniu innowacji i same efekty w zależności od przyjętego pojęcia innowacji, celów i założeń badawczych. Wiele z tych czynników i współzależności nie zostało jeszcze skodyfikowanych, dlatego można spotkać w literaturze poważne kontrowersje co do sposobów określania wkładu i wyników aktywności innowacyjnej. Miary te opisane są m.in.w serii podręczników zwanych Frascati Family Manuals, opracowanych na zlecenie Grupy Ekspertów OECD ds.Wskaźników Naukowo-Technicznych (tzw. Grupa NESTI).

Zgodnie ze statystyką OECD wkład B+R (traktowany jako źródło innowacji) obejmuje dane o wydatkach oraz personelu B+R, zaś wyniki to przede wszystkim publikacje i cytowania oraz rejestry patentów a także innowacje technologiczne, produkcja wyrobów wysokiej techniki i handel nimi, technologiczny bilans handlowy danego kraju czy zasoby ludzkie pracujące dla sfery kreowania i wykorzystania innowacji technologicznych. OECD prowadzi klasyfikację działów, które charakteryzują poziom innowacyjności, jest to tzw. statystyka B+R/N+T (badania i rozwój/ nauka i technologia). Do działów tych należą:

1. Statystyka badań i prac rozwojowych

2. Statystyka wyrobów i przemysłów wysokiej techniki

3. Bilans płatniczy kraju w zakresie technologii

4. Statystyka patentów

5. Bibliometria

6. Statystyka innowacji

7. Pomiar zastosowań zaawansowanych technologii produkcyjnych

8. Statystyka zasobów ludzkich dla nauki i techniki.

Najważniejszym działem wg klasyfikacji OECD jest dział statystyki badań i prac rozwojowych jako potencjalny „dawca” technologicznych produktów innowacyjnych. Celem statystyki tego działu jest pomiar zasobów ludzkich i finansowych zaangażowanych w tworzenie nowej wiedzy naukowej i technologicznej. Na podstawie uzyskanych danych dokonuje się oceny skali, struktury i kierunków B+R w różnych krajach, sektorach gospodarki, przemysłach, dyscyplinach nauki i techniki. W zakresie wskazanej analizy statystycznej do klasycznych mierników umożliwiających ponadto porównanie efektywności różnych narodowych systemów innowacji zalicza się: GERD - krajowe wydatki na B+R ogółem, które są ogólną miarą wydatków na prace B+R w rozumieniu statystyki OECD.

GERD jest to miara całkowitych wydatków wewnętrznych na prace B+R realizowanych na terytorium kraju w danym okresie sprawozdawczym; zawiera również wydatki na B+R realizowane w danym kraju a finansowane z zagranicy, ale nie obejmuje opłat przekazywanych zagranicy. GERD powstaje z sum wewnętrznych nakładów pięciu sektorów realizujących prace B+R, a więc sektora przedsiębiorstw, rządowego, szkolnictwa wyższego, sektora instytucji prywatnych niekomercyjnych i sektora zagranicznego

Miary te wprowadzają one informacje o wkładzie, ale nic nie mówią o efekcie tych wydatków. Ponadto w warunkach krajów posocjalistycznych wciąż trudno uchwycić wszystkie kwoty zaliczane do tego miernika, jako, że doświadczenia w określaniu wydatków na B+R są tutaj odmienne. Dlatego wprowadza się też wiele grup czynników służących do mierzenia wspomagającego. Wszystkie mierniki mają swą specyfiką i swe słabości, dlatego też ich wykorzystanie ma sens wtedy, gdy bierze się je pod uwagę łącznie i traktuje jako podstawę oceny skuteczności narodowego systemu innowacji.

Grupy stosowanych w OECD identyfikatorów służących do mierzenia poziomu innowacyjności i wartości NSI są następujące:

• Dane dotyczące charakterystyki B+R :

1/ ogółem wydatki na B+R,

2/ wydatki na B+R z PKB na badania i eksperymentalny rozwój niezależnie od kryterium priorytetu GERD,

3/ zatrudnienie w B+R,

4/ B+R wydatkowane w przedsiębiorstwach,

5/ wydatki na B+R w sektorze wyższej edukacji.

• Mierzenie wyników nauki i technologii /N+T/

1/ bilans technologiczny /Technology Balance of Payments, TBP/,

a/ przepływ własnych technologii i know-how do i z kraju,

b/ środki osiągane i płacone za używanie patentów, licencji, znaków, konstrukcji i servisu,

2/ ilość wprowadzonych patentów /dane o patentach/ przez krajowych przedsiębiorców i gości ale na terenie danego kraju,

- narodowe patenty,

- zagraniczne patenty,

3/ tradycyjne handlowe przepływy technologii i know-how /obowiązują instrumenty i mechanizmy stosowane w handlu zagranicznym/,

4/ relacje export-import dla B+R intensywnych przemysłów, wg ISIC /International Standard Industrial Classification/,

- przemysł kosmiczny

- przemysł elektryczny/elektroniczny,

- maszyny biurowe i komputery,

- przemysł farmaceutyczny,

- inny przemysł przetwórczy,

- ogółem.

Klasyfikacja miar służąca do wspomagania ocen wymienionych wyżej obejmuje:

1/ B+R jako udział krajowego produktu przemysłu i wydajności pracy /tempo wzrostu/,

2/ B+R jako udział krajowego produktu przemysłu i PKB per capita,

3/ sektorowe B+R /tzn. udział w poszczególnych przemysłach, potem w podziale na wysokie, średnie i niskie technologie/,

4/ zatrudnienie w B+R i tempo wzrostu wg grup przemysłu i ogółem,

5/ B+R na laboratoria i wydatki w laboratoriach,

6/ wydatki na B+R poza departamentem nauki i badań,

7/ wielkość rozdziału B+R w zależności od wielkości przedsiębiorstw /określanych wg liczby zatrudnionych/ ,

8/ zatrudnienie w high-tech przemyśle w zależności od wielkości firmy i dziedzin przemysłu,

9/ porównanie zasobów, składu i organizacji działalności technologicznej w firmach innowacyjnych różnych rozmiarów /wg liczby zatrudnionych/,

10/rozwój programowania jako procentowy udział w GERD,

11/ udział wydatków na sektor usług w ogólnym B+R,

12/ krajowe i zagraniczne patenty w B+R,

13/ udział patentów poszczególnych dziedzin przemysłu,

14/ patenty tzw. nowych technologii /np. biotechnologia, elektronika, nowe materiały, itd/,

15/ badania przepływu wiedzy,

16/ korzyści osiągnięte z zastosowania określonych rodzajów technologii w poszczególnych przemysłach /np. przemysł komputerowy i relatywne do niego/.

Dla przykładu można tu podać zastosowanie i znaczenie dwóch technologii: ciekłego szkła /float glass/ i mikroprocesory:

• Technologia ciekłego szkła odkryta przez Pilkingtona, w latach 1960, miała znaczenie rewolucyjne i była wprowadzona w przemyśle szklanym na całym świecie - ale tylko w jednym przemyśle. Znaczenie makroekonomiczne tej technologii jest małe.

• Mikroprocesory - zostały zastosowane poprzez np. komputery nawet w najmniejszym i najprostszym sektorze gospodarki, stąd znaczenie makroekonomiczne - ogromne.

W ten sposób, dokonując porównań , czy technologie zostały zastosowane w jednym sektorze, czy w wielu określa i mierzy się znaczenie danej technologii, a tym samym wartość narodowego systemu innowacji technologicznych bazującego na określonych technologiach.

W mierzeniu znaczenia wartości technologicznej NSI niezmiernie ważne jest ocenianie z punktu widzenia oddziaływania społecznego.

Np. technologia funkcjonująca w przemyśle farmaceutycznym, jak pigułka antykoncepcyjna doustna doprowadziła do zmiany zachowań społecznych w dziedzinie pełnienia roli i zmiany pozycji kobiety w społeczeństwie, struktury zatrudnienia, rozwoju form opieki nad dzieckiem - żłobki, przedszkola, struktura godzin lekcyjnych, do zmiany struktury popytu konsumpcyjnego, przełamania tradycji kulturowych, itp. Efekty działania podobnych technologii określa się przez skomplikowane estymacje.

Ściśle związane z problematyką społeczną jest mierzenie innowacji jako wyników zmian w zatrudnieniu.

Np. zmiany zatrudnienia w usługach takich, jak finanse, administracja publiczna, ubezpieczenia, informacja - a więc w dziedzinach wymagających intensyfikacji wiedzy i informacji - zatrudnienie rośnie wyjątkowo szybko /w USA w latach 1972-1992 zatrudnienie w tych dziedzinach wzrosło 4 razy szybciej niż ogólne zatrudnienie, we Francji - 2 razy szybciej niż ogólne zatrudnienie. Odwrotnie - w amerykańskim przemyśle - zatrudnienie spadło w tym okresie z 36% do 29% a w rolnictwie do poniżej 7%. Rośnie zapotrzebowanie na pracowników umysłowych - profesjonalistów w technice, informacji, administracji, zarządzaniu - prognozy w USA przewidują, że osiągnie ono w 2005 poziom 36% w strukturze ogólnego zatrudnienia.

Zależności pomiędzy wzrostem innowacyjności a wzrostem zatrudnienia, szczególnie zaś wynikające stąd efekty nie są łatwe do zmierzenia. Problem mierzenia tych efektów wynika z następujących barier:

1. brak jasności co do wielkości kosztów pracy, szczególnie zaś ich struktury, np. ile wydaje się na wzrost kwalifikacji, ile zaś wynika ze wzrostu doświadczenia,

2. trudność w mierzeniu produktywnych czynników takich, jak: wiedza, umiejętności i zdolności, które są zdobywane przez dobrą edukację, szkolenia i samodoskonalenie,

3. trudność w określeniu realnej wartości takich cech, jak: zdolności, umiejętności, wiedza, co dałoby podstawy do decyzji o kierunkach inwestowania w zasoby ludzkie.

Stosowane powszechnie miary pozwalające na ocenę zmian w zatrudnieniu, jego efektach wynikających ze wzrostu innowacyjności stanowią zespół czynników tzw. dekompozycji wyniku ekonomicznego, czyli:

Zmiany w wyniku ekonomicznym i zatrudnieniu =

= zmiany w zatrudnieniu w stosunku do finalnego popytu =

= zmiany w zatrudnieniu w stos. do eksportu=

= zmiany w zatrudnieniu w stos. do importu finalnych produktów=

= zmiany w zatrudnieniu w stos. do importu pośredniego, jako wkładu do produkcji=

= zmiany w technologii /różnice na wejściu i wyjściu/=

= zmiany w wydajności pracy zatrudnionych

Bardziej konkretnie efekty rozwoju innowacji technologicznych i ich rozpowszechnienia można zmierzyć za pomocą kolejnego zestawu mierników:

• patenty i licencje /ilość, tempo wzrostu/,

• legalne porozumienia /kontrakty, subkontrakty/,

• umiejętności negocjacyjne i osiągnięcia w negocjacjach,

• bazy danych operacyjnych i programy łączenia klientów /marriage broking/,

• wiedza osiągana dzięki grantom i subsydiom,

• praca misyjna lub marketingowa,

• planowanie w biznesie i doradztwo,

• sieci powiązań (konsorcja, fuzje, alianse).

W japońskim programie mierzenia zmian technicznych /Kohsetsuhi Network of Regional Research and Technology Centres/ eksperci kontrolowali 24.700 firm stosując następujące miary:

1/ racjonalizacja produkcji /analiza kosztów/,

2/ zróżnicowanie i nowe cechy produktów,

3/ powiększenie siły rynkowej /stosuje się różne kategorie mierzenia siły rynkowej/,

4/ wzrost różnorodności - produkowanie towarów w małych ilościach ale wielkim zróżnicowaniu,

5/ wzmacnianie kontroli nad ustalonymi wielkościami obrotów,

6/ rozwój nowych produktów /udział, stopa wzrostu/.

Wg OECD w ramach zestawu generalnych miar oznaczających wyniki zastosowania wiodących technologii wymienia się następujące:

1. Redukcja fizycznych rozmiarów produkcji, redukcja liczby robotników.

2. Wzrost różnorodności produktów możliwych do wytworzenia na podstawie tej samej kompozycji technologicznej.

3. Redukcja zużycia surowców tradycyjnych i energii.

4. Zwiększenie ogólnego wyniku produkcyjnego z tej samej jednostki kosztu produkcji /wzrost wolumenu z tej samej technologii/ .

W praktyce upowszechniła się pewna systematyka w pomiarach działalności innowacyjnej, z wykorzystaniem danych statystyki N+T (nauka i technologia) obejmujących:

• wymieniane już wcześniej pomiary wydatków na B+R, personelu B+R wg branż przemysłu, ilość patentów w kraju i za granicą, publikacje i cytowania, innowacje technologiczne, inwestycje w budynki i wyposażenie, bilans płatniczy kraju w zakresie technologii, wyroby i przemysły wysokiej techniki, zastosowania zaawansowanych technologii produkcyjnych, zasoby ludzkie dla nauki i techniki,

• dane i wskaźniki ekonomiczne: udział w eksporcie, czy też wskaźniki wydajności pracy,

• wskaźniki edukacyjne, jak poziom skolaryzacji,

• informacje statystyczne dotyczące sieci powiązań nauki i gospodarki, form transferu technologii, bariery tu występujące,

• przegląd innowacji /Community Innovation Survey/ dokonywany na podstawie jednolitego kwestionariusza obowiązującego w UE,

• badania powiązań nauki z przemysłem..

Pomimo wskazanych wieloaspektowych możliwości mierzenia wartości NSI są one poważnie krytykowane za ich słabość. Główna krytyka skupia się na mierniku wydatków B+R jako wkładu do wytwarzania innowacji i mierniku ilości patentów traktowanego jako efekt tych wydatków. Główne zarzuty co do wydatków wskazują na trudności bezpośredniego określenia ich efektywności, natomiast patenty nic nie mówią o komercyjnym sukcesie danej innowacji technologicznej. Pojawiają się więc nowe prace wskazujące na konieczność stosowania alternatywnych do wymienionych tu indykatorów.

• Kolekcjonowanie głównych przykładów innowacji z literatury historycznej

• Zbiory innowacji przygotowywane przez konsultantów firm doradczych na podstawie zbadanych, rozwiązanych przypadków

• Szacowanie dokonane przez menadżerów na podstawie różnych raportów, przeglądów wysyłanych do firm

• Wyszukiwanie informacji o różnych innowacjach z pism naukowych, fachowych /indykatory bazujące na bibliografii/

Wprowadzenie i stosowanie miar alternatywnych jest niezbędne także ze względu na rozwój innowacji technologicznych w MŚP, które rzadko stosują miary ogólne, np. patenty ponieważ przygotowanie technologii do opatentowania, długotrwałe procedury i koszty z tym związane powodują, iż w praktyce firmy takie patentują swój produkt najczęściej raz - dla poprawienia oceny firmy, jej znaku, pozycji. Badania eksperckie wykazują, iż 50% MŚP - to firmy innowacyjne, oceny te nie idą w parze z liczbą patentów zgłaszanych przez małe firmy. Dla zmierzenia ich efektów innowacyjnych niezbędne są więc inne miary, np. techniki delfickie czy analiza porównań z głównymi konkurentami.

Oprócz mierników już wymienionych dla wykazania kierunku zmian technologicznych w krajach wysoko rozwiniętych analizie poddaje się poziom technologiczny danej gospodarki z punktu widzenia zakresu przemysłów, które można zaliczyć do sfery technologii szczytowych. Wg OECD o tym, czy można dany przemysł zaliczyć do high-tech, czy nie decyduje cały zespół wyznaczników. W odpowiedzi na pytanie: co to jest high-tech?, metodologia badawcza OECD bierze pod uwagę zarówno przemysł, jak i produkt.

Dla przemysłu - dotąd głównym identyfikatorem high-tech był udział procentowy B+R w produkcji, który zamieniał się w wielkość wartości dodanej /stąd 3 poziomy: przemysły nisko, średnio, wysoko B+R - intensywne/.

Nowe prace rozszerzają problem wprowadzając pojęcie technologicznej zawartości /technology content/. Bierze się pod uwagę nie tyle stan bezpośrednich inwestycji w postaci B+R, ale pośrednio - stan wiedzy nabytej dzięki zastosowaniu high-tech, co jest osiągane zarówno dzięki nowej jakości konsumpcji, jest zawarte w dobrach kapitałowych jak również wynika z zawartości B+R przeniesionej do krajowej gospodarki a mieszczącej się w dobrach importowanych. Cały ten technologiczny wynik musi być estymowany ekonometrycznie.

Analiza zawartości high-tech w produkcie polega na ocenie intensyfikacji działania B+R zawartego w produkcie. Biorąc pod uwagę oba podejścia dokonuje się klasyfikacji przemysłów ze względu na zawartość high-tech lokując je w trzech przedziałach: wysoka technologia, w ramach której jest jeszcze grupa technologii zaawansowanych, średnia technologia, niska technologia. Rodzaje technologii odpowiedzialne są za dany typ wzrostu gospodarzcego, który z kolei klasyfikuje się również w trzech przedziałach, mianowicie: wysoki wzrost, średni wzrost i niski wzrost.

Istotna w tych ocenach jest jednak odpowiedź na pytanie o możliwości przyspieszenia wzrostu i konkurencji w gospodarce światowej. Zapewnia to grupa technologii najwyższych tzw. zaawansowanych oraz wysokich. Są one źródłem przyspieszenia wzrostu gospodarczego, choć obszar szybkiego wzrostu obejmuje także technologie wspomagające.

Do grupy zaawansowanych technologii OECD zalicza przemysły, które intensyfikują swe nakłady na B+R powyżej 1,5%; grupa wysokiej technologii winna ponosić nakłady na B+R przekraczające 10% wartości sprzedaży. Poza obszarami o takich wymaganiach znajdują się przemysły określane mianem średniej czy niskiej technologii.

Na podstawie przedstawionych wyżej różnorodności czynników i miar pozwalających na ocenę wartości narodowego systemu innowacji można stwierdzić, iż w zasadzie miary te dotyczą dwóch stron zagadnienia innowacyjności. Z jednej chodzi o mierzenie wysiłków na rzecz rozwoju innowacji technologicznych, z drugiej - o mierzenie efektów poniesionych wysiłków.

OECD wciąż rozwija koncepcje pomiaru działalności innowacyjnej gospodarek opartych na wiedzy /knowledge-based economy/. Dotyczy to w szczególności opracowywania nowych wskaźników np. obiegu wiedzy uzyskiwanej dzięki mobilności naukowców i inżynierów; obiegu tzw. wiedzy nieucieleśnionej /zawartej w publikacjach i patentach/; ekonomicznej wartości innowacji technologicznych; zmian w strukturze różnych dyscyplin nauki; działalności naukowej i technicznej w sferze usług; działalności małych innowacyjnych firm; zdolności firm do innowacji i absorpcji technologii; umiędzynarodowienia B+R w sferze przemysłu; rządowego wsparcia dla przemysłowego B+R i rozwoju innowacji technologicznych. Wskaźniki te nie są jeszcze wprowadzone do badań GUS.

3.4. Przykłady narodowych systemów innowacji w różnych krajach

3.4.1. Amerykański system innowacji /ASI/ jako kategoria kompleksowego rynkowego (kapitalistycznego) sytemu innowacji

Główne cechy amerykańskiego systemu innowacji wynikają ze specyfiki amerykańskiego systemu rynkowego, a więc można przyjąć przykład amerykański jako egzemplifikację rynkowego systemu innowacji w najpełniejszym rozumieniu kapitalizmu. Pierwszym wyznacznikiem jest fakt, iż sprywatyzowana jest prawie całość nowych technologii, owa prywatyzacja „zaprzęga” też motywacje zysku i siły rynkowe do ich kreowania. Drugą niemniej ważną cechą jest fakt występowania mnogości, niezależnych i rywalizujących nowych technologii. I trzeci czynnik /cecha/ to istnienie mechanizmu selekcji

ex post tej wielości oferowanych przez różne firmy i w samych firmach nowych rozwiązań technologicznych. Mechanizmem tym jest oczywiście silny rynek.

Czy wobec tego rynkowy system innowacji działa tak dobrze, jak to zakładają założenia modelowe, prowadzi dywagacje Nelson? Podstawowym pytaniem w warunkach niepewności jest sprawa alokacji środków B+R, i dziedzin w jakich technologie powinny się rozwijać i do jakich dopływać. Kapitalistyczny system innowacji proponuje mnożenie źródeł inicjatywnych i konkurencję wśród wszystkich proponujących nowe rozwiązania technologiczne. W ten sposób zapewnia się szeroki dostęp do wiedzy i równocześnie jej generowania dla wszystkich chcących zrozumieć techniczne możliwości teorii i gospodarki, natomiast decyzję o wyborze najlepszych rozwiązań i idei w danych warunkach pozostawia się rynkowi działającemu ex post.

Technologia i problemy z nią związane częściowo stanowią własność prywatną, w części zaś jest to dobro publiczne. Te dwie strony technologii nie występują w równych proporcjach ale wzajemnie się uzupełniają. Upublicznienie technologii wprowadza natomiast nowe możliwości i problemy:

• z jednej strony pomaga kontrolować nieefektywność oddziaływania rywalizacji /opartej na mechanizmie rynkowym/ w sektorze technologii prywatnej,

• z drugiej zaś strony rodzi inne problemy w ramach systemu innowacji, np. trudności w określeniu kryteriów ogólnego dostępu do nowej technologii

• rodzi korzyści polegające na zapewnieniu dopływ do użytkowników dużej części pożytecznej technologii,

• poprzez kreowanie innowacji technologicznych tworzona jest równocześnie baza skumulowanej wiedzy dostępnej dla następnych innowatorów;

• instytucjonalnego wspomagania konkurencji /bodźce, ulgi, zachęty np. dla MŚP/ oddala niebezpieczeństwo, iż wielkie i silne monopole nie będą rozwijać działalności innowacyjnej, bo nie znajdą przeciwników na polu technologicznym.

Istota pracy nad konstrukcją instytucjonalną systemu innowacji w USA polega na rozważnym wyważeniu zakresów technologii prywatnej i publicznej, przy czym wystarczająco silnej prywatnej, by motywowała do wzrostu zasobu innowacji i dość publicznej, by ułatwiała szeroką dostępność.

W Amerykańskim Systemie Innowacji trudno zobrazować konkretne, sztywne zasady działania, nie ma jednoznaczności co do struktury tego systemu, gdyż powstaje ona ewolucyjnie, nie można też omawiać konkretnych narzędzi i mechanizmów, gdyż w każdych warunkach są one inne a ponadto w wielu dziedzinach korzysta się z eksperymentów. Przytoczone tu są więc tylko informacje dotyczące konkretnego przypadku.

Problem własności technologii: mechanizmy, dominowanie i konsekwencje

W koncepcji ASI przyjmuje się, iż sercem nowoczesnego kapitalistycznego mechanizmu napędzającego rozwój są zasoby B+R realizowane przez firmy.

Wyższość badań prowadzonych w takim systemie polega na bezpośrednim wykorzystaniu w firmowych laboratoriach wiedzy podstawowej generowanej w nauce, oraz najnowszych metod naukowych i transformowaniu ich w innowacje. Laboratoria te tworzą co prawda więzi nauki z przemysłem, jednakże koncentrują się one tylko na tych dziedzinach nauki, rozwijają takie kierunki technologii, za które rynek dobrze płaci, co oznacza korzystny poziom zwrotu z poniesionych nakładów na rozwój innowacji. Firmy mogą osiągać zwrot poprzez system patentowy, poprzez utrzymywanie tajemnicy, oraz różnego rodzaju korzyści wynikające z pierwszego zastosowania. Z badań wynika na przykład, że największe korzyści z systemu patentowego są osiągane tylko w niewielu przemysłach, produkujących chemikalia i proste urządzenia mechaniczne i elektryczne. W takich przemysłach, jak półprzewodniki i komputery najbardziej efektywny mechanizm osiągania korzyści wynika z pierwszego zastosowania i osiągnięcia głównej pozycji /dominacji/. W innych przemysłach, bądź w działalności na stykach różnych przemysłów nie da się jednoznacznie określić najbardziej efektywnego mechanizmu zwrotu nakładów poniesionych na innowacje. Istotne są tu następujące cechy ASI:

• transformacja technologii i wiedzy od prywatnej do publicznej (upublicznienie)

• prawne zabezpieczenie osiągania korzyści dla właścicieli technologii nawet upublicznionej,

• nowoczesny system komunikacji i informacji pozwalający uczonym i naukowcom prezentować swe odkrycia i tym sposobem umacniać swą pozycję, profesjonalną reputację,

• udostępnienie społeczeństwu (poprzez organizację wyjątkowo licznych spotkań dyskusyjnych, konferencji, seminariów) możliwości poznania nowych idei, teorii i rozwiązań technologicznych.

• różne odmiany kooperacji, jak kooperacja pomiędzy firmami w zakresie B+R, czy kooperacja pomiędzy dostawcami i użytkownikami, a nawet z rywalami. Firmy współpracują nad wspólnymi badaniami bądź to w ramach jednego sektora, bądź też w jednej linii biznesu, ale na odrębnych rynkach.

Rola ośrodków wyższej edukacji w ASI

W gospodarce amerykańskiej zdecydowanie rośnie znaczenie ośrodków wyższej edukacji (szczególnie uniwersytetów) i od końca ubiegłego stulecia stały się one jedną z najważniejszych części systemu napędzającej rozwój. Stanowią one miejsce gromadzenia publicznej wiedzy naukowej i technologicznej, przenoszą ją do społeczeństwa poprzez system edukacji oraz wzmacniają ją poprzez realizowany w nich proces badań.

W ASI uczelnie uniwersyteckie, politechniczne /inżynieryjne/ oraz przemysły bazujące na nauce rozwijały się wspólnie i równocześnie. Warto podkreślić, iż w amerykańskiej koncepcji powiązań nauki z przemysłem dużą rolę przywiązuje się do etapu tzw. przygotowawczego do badań przemysłowych. Udział naukowców w przemyśle określa się również na podstawie okresu edukacji na potrzeby przemysłu. Akademicy muszą nauczyć młodych badaczy przemysłowych, czego wymaga od nich przemysł i jakie badania powinni prowadzić aby tym potrzebom sprostać a też w jaki sposób wywołać przez proces badawczy nowe potrzeby przemysłu. Prawidłowością jest, iż badacze akademiccy w większym zakresie uczestniczą w początkowych fazach prac nad nowymi technologiami /szczególnie technologiami szczytowym/, natomiast wycofują się z aktywnych badań w fazie dojrzałej, wówczas też większy jest udział badaczy przemysłowych zajmujących się prawidłowym przebiegiem wdrażania i wytwarzania oraz modyfikowania produktów; w zasadzie w tej fazie następuje rozdzielenie nauki i przemysłu /np. taki przebieg miała współpraca nauki przemysłu przy produkcji półprzewodników/. Aktualnie w fazie aktywnych badań akademickich znajduje się tak ważna dziedzina, jak biotechnologia.

W ASI stosuje się formułę akredytowania uniwersytetów przez przemysł zainteresowany danym rodzajem badań. Akredytacja ta obejmuje cały blok zagadnień, mianowicie prowadzenie badań, wdrażanie wyników, przekazywanie wiedzy i technik badawczych akredytującemu przemysłowi a także szkolenie jego pracowników.

Zainteresowanie przemysłu akredytowaniem uczelni przebiega następująco: na czele listy znalazły się informatyka i nowe materiały a dalej metalurgia i chemia. Na badania z dziedziny biologii i badania stosowane związane z biologią /nauki medyczne, rolnicze/ zapotrzebowanie zgłasza tylko wąski segment przemysłu, jednakże jak wynika z badań, potrzeby przemysłu są w tej dziedzinie dokładnie realizowane przez naukę, a więc potrzeby i oferty są tu w równowadze.

Podstawową motywacją skłaniającą przemysły do zawiązywania coraz to nowych porozumień z uczelniami są korzyści ekonomiczne.

Dlatego przemysły, które dzięki współpracy z uczelniami osiągnęły technologiczne nowości i ekonomiczne korzyści, w naturalny sposób poszukują nowych możliwości ścisłego powiązania z nauką i zaangażowania się w prace akademickie, finansują też laboratoria, w których realizuje się te korzystne dla nich badania. Do takich przemysłów należą głównie przemysł farmaceutyczny, komputerowy i półprzewodników natomiast nauki akademickie, które są w stanie zapewniać tym przemysłom wskazane korzyści technologiczne to nauki biologiczne, informatyka i budowa komputerów. W każdym razie ogólny wniosek odnośnie relacji przemysł-nauka może zawierać się w stwierdzeniu, iż w ASI zdecydowanie szybciej i efektywniej rozwijają się nowe formy porozumień pomiędzy uczelniami i przemysłem niż pomiędzy samymi firmami amerykańskiego biznesu.

Rządowe programy wspierania zmian technicznych w przemyśle

Rządowe wspieranie sfery B+R traktowane jest w USA już od zakończenia II Wojny światowej jako jeden z najważniejszych elementów ASI.

Stany Zjednoczone nie posiadają organizacji centralnej, wpływ rządu postrzegać raczej należy jako selektywne oddziaływanie w niektórych zakresach. W warunkach funkcjonowania konkurencji rola rządowego wspierania B+R polega na potencjalnym wspomaganiu konkurentów. Aby takie działanie było akceptowane w warunkach amerykańskiej konkurencji owo rządowe wspomaganie musi owocować korzystnie dla całego przemysłu, inaczej będzie oceniane jako działanie wbrew jego naturalnym interesom. Dlatego najczęściej propozycje rządowego wspierania B+R przybierają postać specjalnych programów rządowych o różnych odmianach:

1. pierwszy rodzaj związany jest ze sferą badań podstawowych,

2. druga odmiana programów dotyczy zamówień rządowych,

3. trzecia odmiana programów ma na celu poprawę konkurencyjności poszczególnych przemysłów lub pewnych grup firm.

Finansowa odpowiedzialność za prowadzenie w szerokim zakresie badań podstawowych w amerykańskich uzcelniach zrodziła się co prawda po zakończeniu II Wojny Światowej lecz USA posiadają długoletnie wcześniejsze tradycje we wspieraniu szczególnego rodzaju badań uniwersyteckich.

Rządową instytucją odpowiedzialną za dopływ rządowych środków na finansowanie badań podstawowych jest Narodowa Fundacja Naukowa. Obok niej w znacznym stopniu wspieraniem badań akademickich zajmują się różne agendy rządowe, które opracowują specjalistyczne programy /misje/ skierowane do konkretnych uczelni. Agendy rządowe odpowiedzialne za realizację owych misji muszą posiadać argumentów naukowych na rzecz finansowania danej dziedziny, stąd wychodzą od zapotrzebowania gospodarki i społeczeństwa na konkretne badania akademickie, edukację badawczą, szkolenia specjalistyczne, itp. i zgłaszają zapotrzebowania na takie właśnie badania. W praktyce USA dominującą w tym zakresie instytucją jest Narodowy Instytut Zdrowia, finansujący w wielkiej skali akademickie badania w zakresie nauk biologicznych. Z kolei Departament Obrony czy Departament Energii są głównymi źródłami zasilania finansowego akademickich badań związanych z ich specjalnościami. Należy dodać, iż --> [Author:W뉦。༘z] działalność rządu na rzecz badań uniwersyteckich jest powiązana w oczywisty sposób z wspomaganiem sfery B+R w zakresie produktów czy procesów innowacyjnych, które powstają przecież ostatecznie jako produkty badań akademickich.

Obok wskazanych form rządowego wspierania badań akademickich pozostaje jeszcze cała sfera finansowania badań objętych programami militarnymi. Wśród licznych programów militarnych, do najważniejszych zaliczyć należy program bezpieczeństwa USA oraz bezpieczeństwa świata. Segment militarny absorbuje znaczną część środków rządowego wspierania B+R w USA zamrażając równocześnie część cywilnego zasobu B+R. Z drugiej jednak strony segment militarny rozwija najnowsze technologie przysparzając sektorowi cywilnemu rzadkich naukowych i technologicznych zasobów. Np. program Apollo przyniósł ważne korzyści w postaci nowych technologii komputerowych, czy nowych materiałów, które mogą znaleźć szerokie zastosowanie.

Analiza niektórych, ale uważanych za podstawę ASI instrumentów wspierania innowacji można wykazać, iż przy nadrzędności mechanizmu rynkowego w ASI pojawił się dylemat. Okazało się bowiem, że, gdy rynek podporządkuje sobie technologię tak, iż staje się ona własnością prywatną a jej twórcy oddają się wyłącznie motywacji komercyjnej to skutek jest jeden - wystąpią straty zarówno w wykorzystaniu technologii jak i w jej generowaniu. Oznacza to, że sam rynek nie umożliwi radykalnych zmian, które są motorem rozwoju we współczesnej gospodarce. Dlatego model ASI jest bardzo specyficzny, zawiera wiele czynników wspierających konkurencję, uwalniających rynek od blokady monopoli stwarzających pozory, że rząd nie ingeruje w swobodnie działające siły rynkowe. Wymagają tego względy historyczne, tradycje amerykańskiej wolności, indywidualności nie dopuszczającej centralnej struktury regulacyjnej. Stąd też w strukturze instytucjonalnej Amerykańskiego Systemu Innowacji nie umieszczono instytucji centralnej w zakresie badań i rozwoju. Rozwinęły się natomiast liczne instytucje pluralistyczne dostosowane do konkretnych warunków, dziedzin i potrzeb a ich liczba, struktura i funkcje zmieniaj --> [Author:W뉦。༘z] ą się ewolucyjnie. Sercem ASI są nowoczesne korporacje laboratoriów w sferze B+R, które wykształciły się przez ewolucję; początek dały im powstające we wczesnych latach XX wieku związki tworzone przez kilku naukowców i biznesmenów, po czym kolejne firmy korzystając z pierwowzoru rozwinęły się w formułę dzisiejszą.

W ASI bardzo ważne znaczenie przypisuje się eksperymentowaniu, stosuje się więc tę ścieżkę instytucjonalizacji w poszukiwaniu optymalnych w danych warunkach więzi naukowo-przemysłowych, które zawsze jednak mają charakter woluntarystyczny. Oto przykłady takich powiązań:

1. Ogólne formy zabezpieczenia badań

A. Instytucjonalne dary dla popierania badań

- dary pieniężne

- dar w postaci sprzętu

- różnego rodzaju współudział w ułatwianiu badań /wkłady, zakupy, itp/

B. Dotacje, fundusze jako odpisy transferowane z przedsiębiorstw

- zasilenie badań /działania pomocowe/,

- dotacje zarządów firm,

II. Kooperacyjne formy zabezpieczenia badań

A. Instytucjonalne porozumienia, umowy

- kontrakty badawcze,

- transfer wyposażenia, pożyczki,

- granty dla profesorów,

- stypendia doktorskie,

- badania kooperacyjne fundowane przez rząd.

B. Poparcie aranżowane przez zainteresowane grupy

- specjalne celowe programy towarzyszące danemu przemysłowi,

- konsorcja badawcze,

C. Instytucjonalne środki, ułatwienia badań

- kooperacyjne centra badawcze,

- instytuty oparte na bazie uniwersyteckiej realizujące usługi dla potrzeb przemysłu,

- współpraca w zakresie zakupu lub wykorzystania wyposażenia /praca na wspólnej aparaturze/.

D. Nieformalna kooperacja i interakcje, np. współautorstwo, dzielenie sprzętu

III. Transfer wiedzy

A. Interakcje personalne

• wymiana personelu

- mechanizmy dla personalnych interakcji: seminaria, ciała doradcze, wykłady, wymiana publikacji

- stypendia doktorskie i profesorskie

- consulting

B.Programy instytucjonalne

- instytucjonalny consulting,

- ogólnoprzemysłowe stowarzyszenia programowe

C. Kooperacja między uniwersytetami a przemysłem

- szkolenia,

- międzynarodowe stypendia przemysłowe dla naukowców i naukowe dla ludzi z przemysłu,

- kooperacja w rozwoju studentów /osiąganiu stopni naukowych poprzez badania w przemyśle/,

- kontynuowanie edukacji poprzez inicjowanie współpracy w programach badawczych, np. krótkie kursy, kontakty personalne,

- stypendia fundowane przez przemysł,

D. Kolektywne interakcje przemysłowe

- powiązania handlowe,

- edukacja afiliowana przez przemysł,

- sponsorowanie przez przemysł wydatków B+R,

• przemysłowe konsorcja badawcze,

IV. Sformalizowany transfer technologii

A. Programy rozwoju i modyfikacji produktu

- rozszerzanie usług,

- centra innowacyjne,

B. Uniwersytecko- przemysłowe wspólne instytucje i usługi aktywizacji jako sprzęgające i zabezpieczające finanse dla uniwersytecko-przemysłowych powiązań badawczych

- uniwersytecko.-przemysłowa kooperacja i brokerstwo technologiczne, aktywizacja licencyjna,

- wspólne uniwersyteckie instytuty badawcze,

- parki przemysłowe, technologiczne, naukowe,

- "sprzęgające" kampanie i badania uczelnia/przemysł / U/P/

Wskazane przykłady rozwiązań instytucjonalnych mają swe źródło w makro- lub regionalnych, czy sektorowych dużych programach, które zawsze są kontrolowane bezpośrednio lub pośrednio przez państwo.

Specyficzna rola w zakresie przyspieszenia rozwoju gospodarczego i innowacji przypada w USA małym firmom.

W celu wspomagania ich rozwoju stworzona została poprzez specjalne ustawodawstwo bogato rozbudowana infrastruktura instytucjonalna, pn. Amerykańska Adminstracja Małych Przedsiębiorstw (USSBA). Obejmuje ona m.in.:

• bezpośrednie biura administracji małych firm (SBADO)

• centra rozwoju małych firm (SBDCs),

• biura usług emerytowanych menadżerów (SCORE), obejmuje grupę 13.000 woluntariuszy działających w rzeczywistości wirtualnej, wykonują prace eksperckie, pomocowe, szkoleniowe, obrachunkowe, menedżerskie, itp. Grupa ta jest sponsorowana przez USSBA,

• instytuty małego biznesu (SBIs)

• SBA OnLine, grupa inicjatywna wydająca biuletyn elektronicznny zawierający wszelkie niezbędne informacje dla małych firm,

• centra informacji biznesowej (BICs)

Małe przedsiębiorstwa w USA traktowane jako ponad 20 milionowa grupa /bo tyle mniej więcej ich jest/ podatników zasilających gospodarkę. Logika ich wspierania opiera się więc na argumentach ekonomicznych. Uwagę przyciąga też fakt, że w XXI wieku małe firmy w USA realizują takie przedsięwzięcia innowacyjne, jak produkcja samolotów, i skomplikowanych zastawek serca, robotów i komputerów osobistych, specjalistycznego optycznego sprzętu kontrolnego i pomiarowego, genetycznych wykrywaczy odcisków palców, soczewek do produkcji szkieł kontaktowych i precyzyjnych zamków. Studia wykazują, że małe firmy wytwarzają dwukrotnie więcej innowacji technologicznych na zatrudnionego niż wielkie firmy. Ponad 2/3 małych firm rozpoczynało z kapitałem mniejszym niż USD 10.000. W fazie rozwojowej korzystają z wsparcia finansowego przez specjalne programy rządowe, federalne, które obejmują bądź środki finansowe, bądź wyposażenie. Jednak małe firmy w USA bardziej liczą na własne środki i jeśli pożyczają to na krótki okres. Ponieważ pożyczki bankowe nie są korzystne dla małych firm, od 1996 roku SBA przejęła system gwarancji dla MŚP umożliwiając im wzrost finansowania zewnętrznego. Prócz tego szeroko są wykorzystywane obniżenia stopy podatkowej lub całkowite zwolnienia dla tych, którzy zasilają sferę B+R, stosuje się też np.20% kredyty podatkowe, prowizje 3-15 letnie.Wszystkie te instrumenty podlegają ewolucji wraz ze zmieniającymi się warunkami i priorytetami, jednak tendencja wspierania rozwoju innowacyjności w ASI jest, jak dotąd niezmiennie priorytetowa.

3.4.2. NSI w Japonii

Japoński System Innowacji /JIS/ stanowi kompleksowy system obejmujący procesy, instytucje i różne formy organizacyjne. W ich skład wchodzą więc procesy rynkowe, wewnętrznie i zewnętrznie powiązane organizacje, regulacje rządowe i bezpośrednia jego interwencja, wyższa edukacja oraz sfera badań naukowych. Analiza JIS obejmuje w tym przypadku prześledzenie głównych czynników wpływających na system jako całość oraz efekty.

Rola firm japońskich w procesie innowacyjnym

Jedną z miar określających rolę prywatnego przemysłu w procesie innowacji jest udział jego wydatków na B+R; sektor ten w Japonii finansuje 76% całkowitych wydatków na B+R, podczas, gdy wydatki rządowe stanowią 18% a wydatki uczelni 5%. Uważa się więc, iż najwyższe zdolności konkurencyjne w Japonii są wytwarzana na poziomie firmy.

Biorąc pod uwagę wydatki na B+R pięciu korporacji japońskich typu high-tech - Hitachi, Toyota, Matsushita, NEC i Fujitsu - ich całkowita wielkość jest porównywalna z wydatkami całego sektora prywatnego w W.Brytanii.

Wydatki na B+R realizowane przez prywatny sektor są wykorzystywane głównie w tym sektorze i przez ten sektor /jako badania i wyniki/; jest to tzw. „płynąca z prądem” część B+R obejmująca badania stosowane i wpływ rządu w tym zakresie jest minimalny.

Sektor prywatny wydatkujący tak duże kwoty na B+R „wyprodukował” - zgodnie z podejściem Portera konkurencyjne w skali międzynarodowej sektory, które przenosząc te efekty podwyższają ogólną konkurencyjność gospodarki na zasadach mnożnikowych. W sektorach, w których Japonia nie osiąga najwyższych sukcesów, stara się być zaangażowanym i cierpliwym innowatorem. A więc konsumpcyjna elektronika, narzędzia mechaniczne, silniki samochodowe, półprzewodniki należą do pierwszej grupy, zaś mikroprocesory, kompleksowy sprzęt telekomunikacyjny, chemikalia i farmaceutyki wliczono do drugiej grupy zainteresowań innowacyjnych. W Japonii podstawową tezą konkurencji a równocześnie strategią działania jest hasło: konkurencja przez innowacje i wynikającą z nich nową jakość. Dlatego też część japońskiej struktury gospodarki jest odpowiedzialna za wytwarzanie tzw. ciśnienia innowacyjnego, czyli tworzenia środowiska popytu na innowacje i to zarówno w grupach producentów, jak i konsumentów. Środowisko to generuje bazę informacyjną dla producentów wskazując im, ucząc ich, w jaki sposób powinni modyfikować swe produkty i procesy przez co podwyższać ciśnienie na rzecz innowacji.

Jeden z ciekawych czynników od lat towarzyszących japońskim firmom i zapewne mający wpływ na ich innowacyjne zachowania jest rodzaj własności, który można określić jako „zobowiązani akcjonariusze”. Istota tej instytucji polega na przestrzeganiu zasady lojalni w stosunku do firmy przez akcjonariuszy. Lojalność wyraża się w konieczności zatrzymania akcji firmy nawet jeśli ich ceny będą się zmieniać, np. rosnąć pozwalając na osiągnięcie nadzwyczajnych korzyści przy sprzedaży. Zasadą jest więc: „zostać i walczyć o dobro macierzystej firmy zamiast przenosić się do innej”. Jakie są tu motywy? Zobowiązani akcjonariusze zwykle mają bardziej ścisłe zależności z firmą, najczęściej są to bowiem banki lub inne instytucje finansowe współpracujące z firmą, główni klienci lub też dostawcy, czy sprzedawcy produktów danej firmy. Ich motywacją jest utrzymanie w długim okresie „zdrowia ekonomicznego” firmy. W ten sposób, specyficzne zobowiązania usuwają konkurencję wielu „naciskających” zachodnich firm zainteresowanych krótkookresowym wzrostem wartości akcji. Eliminując presję osiągania szybkich zysków, tworzy się spokojny klimat w długim okresie dla rozwoju innowacji.

Japońskie przedsiębiorstwa cechują historycznie wykształcone i przydatne w aktywności innowacyjnej praktyki organizacyjne, m.in. tzw. „zatrudnienie na całe życie”. Oznacza to sytuację, w której „nie ma wyjścia”, a więc pracownik nie może odejść z przedsiębiorstwa, co pozwala na budowanie najlepszej, efektywnej kadry zajmującej się rozwojem innowacji w firmie bez ryzyka „podkupienia najlepszych kadr przez bogatsze firmy. Koncepcja „nie ma wyjścia” jest korzystna dla rozwoju innowacyjności i konkurencyjności również w swych formach pośrednich: ogranicza i utrudnia procesy akwizycji i tworzenia fuzji pomiędzy firmami działającymi na niekorzyść konkurencji, zachęca do koncentrowania się na własnych możliwościach rozwoju aktywności konkurencyjnej - przez innowacje.

. Należy jeszcze dodać, iż wypracowane w kraju metody osiągania innowacyjności przenoszone są przez japońskie firmy za granicę i jako postać zagranicznych inwestycji bezpośrednich zapewniają możliwość osiągania nadzwyczajnych korzyści komparatywnych. Zgodnie z tezami zawartymi w modelu Ozawy istnieje pięć głównych źródeł korzyści komparatywnych dla japońskich inwestycji bezpośrednich:

1. Efektywne spożytkowanie wieloaspektowych systemów subkontraktów

1. Rozszerzenie praktyki systemu „just-in-time” (JIT), w połączeniu z systemem ogólnej kontroli jakości TQC /total quality control/

1. Osiąganie sukcesów w komercyjnej eksploatacji sfery B+R i innych rodzajach aktywności innowacyjnej w postaci formuły „nowej kompozycji technologii”

1. Rozwój specyficznych rodzajów popytu konsumpcyjnego wynikającego ze wzrostu dochodów

1. Intensywna rywalizacja z firmami krajowymi

W Japońskim Systemie Innowacji ogromna jest roli małych i średnich przedsiębiorstw, a określa ją polityka rządu poprzez specjalne ustawodawstwo. Polityka rządu wobec MŚP skonstruowana została w czterech wielkich segmentach:

1. strategia wzmocnienia podstaw biznesowych MŚP. Wyznacza ona środki i działania na rzecz tworzenia środowiska umożliwiającego MŚP wykorzystanie własnych możliwości i ograniczenia barier tak, by mogły one brać udział w grze rynkowej,

2. wspieranie reform strukturalnych realizowanych przez MŚP. Wyznacznikami tych reform są na przykład: finansowe wspieranie modernizacji MŚP, prawne wspieranie fuzji i formuł kooperacji pomiędzy MŚP, finansowanie i prawna pomoc w rozwoju technologicznym, zabezpieczanie zasobów pracy w MŚP, promocja efektywnego systemu dystrybucji, wspieranie internacjonalizacji i kooperacji regionalnej, kreowanie systemów promowania MŚP,

3. kreowanie specyficznych systemów pomiaru aktywności firm o małej skali działania, które poruszają się w szczególnie niepewnych warunkach, wymagają więc dodatkowego wspierania, jak np. zabezpieczenie wyposażenia, szczególne formy pożyczek, zabezpieczanie w systemy informacyjne,

4. badania i komunikacja społeczna. Małe i średnie firmy podlegają ciągłemu monitorowaniu, wychwytywane są wszelkie problemy, bariery i potrzeby zmian.

5. Działalność MŚP wspierana jest za pośrednictwem specjalnych instytucji i organizacji, zlokalizowanych na trzech szceblach: narodowym, regionalnym i prefekturalnym. Na poziomie narodowym do ważniejszych zaliczyć można: MITI, Agencję MŚP, Japońską Korporację MŚP, Korporację Finansową MŚP, Korporację Finansowania Indywidualnego, Shoko Chukin Bank, Korporację Kredytowo-Ubezpieczeniową MŚP, Kompanie Inwestycyjne MŚP, Organizację Handlu Międzynarodowego Japonii (JETRO); przy czym organizacje te mają jeszcze szczegółowe odgałęzienia. Na poziomie regionalnym działają regionalne biura MITI. Na poziomie prefektur m.in. Krajowy Oddział Wspierania MŚP, Centrum Doradztwa dla MŚP, Ośrodek Badań i Testowania, Regionalne Centra Informacji, Stowarzyszenie Gwarancji Kredytowych. Również te instytucje mają swoje szczegółowe odgałęzienia. Istotne jest to, że są one połączone w sieć a w centrum informacyjnym na przykład sieć zakończona jest około 1.800 terminalami umożliwiającymi osiąganie informacji w każdym zakątku kraju. Najbogatsza oferta kierowana jest do MŚP poprzez politykę technologiczną, która ma charakter systemowy. Obejmuje wspieranie właściwego zabezpieczenie kadr /edukacja, treningi, doradztwo, subsydiowanie/ dla rozwoju technologicznego w skali kraju /subsydia, narodowe programy badawcze, programy rozwoju nowych technologii, zabezpieczenia prawne/ oraz odbudowania technologicznego regionów /regionalne programy rozwoju technologicznego, technologiczne sieci pracy w regionach/. Wszystkie te elementy są połączone w całość, występują tu sprzężenia zwrotne. W ten sposób polityka wobec MŚP jest staje się elastyczna, łagodząca równocześnie zmienne i niekorzystne warunki ich działania.

Wpływ rządu i jego instytucji na kierunki realizacji procesów innowacyjnych w Japonii

Rząd japoński ma zdecydowanie mniejsze znaczenie niż rządy innych krajów w kwestii wydatków na B+R. Z faktu, iż zdecydowanie wyższy udział w finansowaniu B+R posiada sektor prywatny, któremu bliższe są sprawy produkcji i marketingu wynika również bardziej komercyjny charakter wydatków na B+R. Rząd japoński ma ogromny wpływ na kreowanie innowacji poprzez system edukacji i szkolenia, jak również poprzez wspomaganie MŚP. Dzięki temu japońskie firmy są zasilane przez wysoko wykwalifikowane, elastyczne, i kooperatywne zasoby pracy. Te dobrze wyedukowane kadry poddawane są rozlicznym treningom w firmach zdobywając konkurencyjne zdolności, umiejętności i doświadczenie. Dlatego mówi się, iż rząd japoński w niewielkim stopniu wpływa na rozwój komercyjnych innowacji „płynących z prądem” opartych na badaniach stosowanych - stanowiących ok.90% sfery B+R, ale jednak odgrywa decydującą rolę w rozwoju badań podstawowych, czyli tej części B+R „płynącej pod prąd”. Rząd japoński w swej aktywności na rzecz innowacji jest zorientowany na badania podstawowe /bazowe/. Stosując bezpośrednie i pośrednie instrumenty oddziaływania przejął najbardziej ryzykowną część aktywności innowacyjnej .

W wielu analizach japońskiego systemu innowacji wskazuje się na podstawową rolę Ministerstwa Handlu Międzynarodowego i Przemysłu /MITI/ w kreowaniu procesów innowacyjnych w Japonii. Jednakże współcześnie fenomen MITI odchodzi na dalszy plan, a na uwagę zasługuje szczególne współdziałanie innych instytucji, jak: Ministerstwo Poczty i Telekomunikacji, niezależne od MITI odgrywające ekstremalnie istotną rolę w budowaniu i koordynowaniu całego japońskiego sektora telekomunikacji w okresie postliberalnej fazy rozwoju japońskiej gospodarki. Kolejne, to Agencja Nauki i Technologii, Ministerstwo Zdrowia, Dobrobytu i Rolnictwa, Leśnictwa i Rybołóstwa, które razem z MITI oraz z Ministerstwem Edukacji, Nauki i Kultury odgrywają szczególną rolę w rozwoju biotechnologii. Rola MITI uznana jest za historyczną zzapewniającą gospodarce Japonii doskonałą organizację wytwarzania i dystrybucji produkcji przemysłowej jako kraju tzw. późno wchodzącego na areną rozwiniętego przemysłu światowego. Po roku 1960 znaczenie MITI zmieniło się w sposób zasadniczy biorąc pod uwagę jego wpływ na procesy innowacyjne; jego miejsce w transferze międzynarodowym zajęły japońskie korporacje międzynarodowe, one również stały się silnym ogniwem finansowania innowacji, tworzenia i transferu high-tech. W czym więc tkwi siła MITI? Otóż, skonstruowało ono kompleksową sieć informacyjną na poziomie centrum, obejmującą krzyżowe powiązania z całym krajem i z całym światem. Informacje te są zbierane, przetwarzane, analizowane i porządkowane a następnie najistotniejsze z nich są przesyłane do odbiorców. Wysokiej jakości informacje stanowią źródło dla twórców decyzji na różnych szczeblach w takich sferach, jak nauka, technologia, przemysł i handel. Nie znaczy to, że inne podmioty i instytucje nie tworzą własnych banków informacji, jednakże koncentrują się one na zbieraniu informacji specjalistycznych.

Korzystanie przez sektor prywatny z usług MITI /jako przedstawiciela rządu/ jest motywacyjne ponieważ instytucja ta robi wszystko to, czego nie są w stanie zrobić prywatne firmy, nawet takie jak multinarodowce. Przykładem może tu być, zażegnywanie konfliktów handlowych na arenie międzynarodowej /np.walka z warunkami stawianymi przez fuzje/, negocjowanie w sprawach restrykcji, problemy ochrony środowiska. W każdym razie interwencja MITI ma na celu obronę interesów japońskich w świecie. Siła MITI w wielu przypadkach umożliwia również prowadzenie kooperatywnych procesów badawczych, zapewniając gwarancje lojalności partnerów. W ten sposób dochodzi do tworzenia i rozwoju sfer strategicznych technologii. Bez udziału MITI konkurencyjne środowisko uniemożliwiałoby wypracowanie wzajemnego zaufania niezbędnego w prowadzeniu tego rodzaju badań. Przykładami mogą tu być: Projekt Komputera Piątej Generacji, funkcjonowanie Japońskiego Centrum Kluczowych Technologii.

Bogate informacje gromadzone przez MITI umożliwiają decydentom różnych ministerstw tworzenie i zafundowanie tzw. „sprzężonych wizji rozwoju” prywatnym firmom, które dążą do posiadania dobrych informacji w dziedzinach ich działania, ale są one często niezdolne do dostrzegania, jak ważne jest pojawianie się nowych technologii i nowych rynków w innych dziedzinach, nie związanych z ich własną specjalizacją.

Japońskie uczelnie a aktywność innowacyjna

W zasadzie trudno stosować podobne kryteria do oceny roli uczelni japońskich w procesach innowacyjnych, jakie stosuje się innych krajów zachodnich. Bowiem najważniejsze badania nie są realizowane w japońskich uczelniach ale w ośrodkach badawczych i w przystosowanych do tych celów laboratoriach badawczych.

Najważniejsze zadanie przypisane japońskim uczelniom polega na zabezpieczeniu doskonałego poziomu edukacji ludzi kierowanych następnie do prywatnych i publicznych firm, w których następuje dalszy etap edukacji praktycznej. Profesorowie uczelni w sposób nieformalny powiązani są z firmami, co procentuje w niezwykle efektywnym sposobie alokacji absolwentów lub jeszcze studentów w określonych firmach, wykształcił się więc specyficzny mechanizm alokacji absolwentów uniwersytetów w przemyśle nie spotykany w innych krajach, oparty na personalnie „utkanej” sieci powiązań. System ten stoi w opozycji do zachodnioeuropejskiego antypersonalnego systemu rynkowej alokacji siły roboczej. Zapewnianie wysoko wykwalifikowanej i badawczo ukierunkowanej kadry dla przemysłu jest równocześnie bardzo ważne dla rozwoju procesu innowacji, który w Japonii przeniesiony został do firmy.

Uczelnie japońskie są podstawowym źródłem wiedzy umożliwiającym prowadzenie badań przez firmy. Np. okazuje się, iż główne firmy biotechnologiczne w Japonii znalazły bazę naukową do swych badań w uniwersytetach japońskich a badacze wykazują, że zdobytą tam właśnie jakość wiedzy trudno znaleźć w nie-japońskich uniwersytetach. Warte do odnotowania jest i to, że japońscy profesorowie w ogromnej liczbie zasiadają w krajowych i międzynarodowych komisjach, komitetach, ciałach naukowych, doradczych, czy konsultacyjnych zajmujących się nauką, technologią i ogólnie polityką innowacyjną. Działają oni więc, jak przysłowiowe „anteny” kumulując doświadczenie i informacje przekazując ją rodzimym firmom. Z tego punktu widzenia można mówić o bezpośrednim i nadzwyczajnym udziale japońskich uczelni w rozwoju innowacji i konkurencyjności firm japońskich. Natomiast trzeba też stwierdzić, iż „motorem” rozwoju innowacji w JIS są przedsiębiorstwa działające w warunkach konkurencji, natomiast wspierające otoczenie stanowią rząd ze swymi ministerstwami i uczelnie z doskonałą kadrą.

3.4.3. Czy wykształcił się już Europejski System Innowacji ?

Proces integracji europejskiej wykształcił wiele instytucji, które okazały się być ponadnarodowymi i mają one wpływ na przebieg procesów innowacyjnych w poszczególnych krajach należących do Wspólnoty. Wykreowały one stabilne powiązania pomiędzy głównymi aktorami i istniejącymi organizacjami biorącymi udział w tworzeniu narodowych systemów innowacji choć nie zastąpiły one narodowych instytucji określających specyfikę narodowych systemów innowacji w poszczególnych krajach UE. Instytucje europejskie wiążą elementy federalizmu, gdzie suwerenność i regulacja ludzkim współdziałaniem przeniesione są na poziom ponadnarodowy, oraz elementy międzyrządowej kooperacji, gdzie występują współdziałania międzyinstytucjonalne ale instytucje mają tu pełną autonomię. Jeśli chodzi o strukturę instytucjonalną ESI, zawiera ona wszystkie wymienione w definicjach elementy na poziomach narodowych i instytucje integrujące na poziomie unii. Jednak poziom innowacyjności krajów członkowskich UE poddany został ostrej krytyce przez Komisję Europejską, jako zdecydowanie odstający od głównych konkurentów światowych. Na czoło wysunęły się państwa anglosaskie i azjatyckie tygrysy. Z państw należących do unii w pierwszej dziesiątce rankingu znalazł się tylko Luksemburg, w drugiej dziesiątce są trzy kraje unii: Dania, W.Brytania i Holandia. Szczególnie negatywnie oceniano gospodarkę niemiecką /22 pozycja/, w której wysokie wynagrodzenia i świadczenia socjalne powodują podwyższenie wydatków budżetowych i obniżenie oszczędności przeznaczonych na finansowanie inwestycji, w tym innowacyjnych. Pogorszyła się też sytuacja Francji, gdzie państwo w wielu dziedzinach pełni przesadnie funkcje opiekuńcze. Przedmiotem podstawowego dokumentu Unii Europejskiej w sprawie poziomu innowacyjności Europy, tzw. Green Paper on Innovation jest identyfikacja czynników, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych determinujących innowacyjność w Europie oraz sformułowanie sposobów i środków umożliwiających wzrost zdolności innowacyjnych Europy

Sprawą, która jest dyskutowana ze wzmożonym zaangażowaniem, ujętą również w Zielonej Księdze jest pojawienie się tzw. „europejskiego paradoksu” w zakresie innowacji. Paradoks wyjaśnia się wskazując, iż stosunkowo wysokim nakładom na badania i rozwój technologiczny - porównywalnym, a często wyższym w unii w stosunku do najważniejszych konkurentów USA i Japonii nie towarzyszą „spodziewane efekty” w postaci utrzymania bądź poprawy pozycji konkurencyjnej wywołanej rozwojem innowacji technologicznych.. W Zielonej Księdze określa się, iż dotychczasowa koncepcja konkurencyjności obejmująca takie wyznaczniki, jak wydajność pracy, efektywność firmy i istniejące zdolności /możliwości/ współcześnie wymaga znacznego poszerzenia analizy, bowiem jedną z głównych słabości Europy są opóźniania w transformowaniu osiągnięć badań technologicznych i umiejętności teoretycznych w innowacje i korzyści konkurencyjne. Oznacza to więc, że mobilizowanie komercjalizacji wyników badawczych jest traktowane podrzędnie w stosunku do samych badań. Takie niekorzystne relacje są przyczyną mniejszego w stosunku do konkurentów /Japonia, USA/ wkładu Europy do globalnego rozwoju badań. Powstała w tym zakresie luka /liczona procentowym udziałem wydatków na B+R w PKB rośnie, w 1993 wynosiła 0,7-0,8% a w 1995 wynosiła ok. 0,6-1,04% /np. w 1995 Europa wydała 1,91% PKB na B+R, USA 2,45% a Japonia 2,95% PKB/. Rozwierają się też nożyce w skali innowacyjności mierzonej wielkością „produkcji” nowości technologicznych, mierzonych m.in. liczbą patentów, czy produkcji nauki, mierzonej liczbą publikacji dotyczących innowacji.

W ocenie Komisji, występują nierówności w poziomach rozwoju narodowych systemów innowacji w krajach członkowskich UE. Cechuje się to m.in. dużym zróżnicowaniem stosowanych instrumentów polityki w dziedzinie nauki i technologii, wielkością środków poświęcanych na B+R, strukturą badań i sektora B+R, powiązaniami nauki z przemysłem, rolą państwa w rozwoju sfery B+R, systemami edukacji, rodzajami sektorowej specjalizacji, konstrukcją instytucjonalną, itd.

W UE występują już rozwiązania instytucjonalne ESI, a mianowicie:

• jednolity Rynek Europejski, którego tworzenie zainicjowało rozwój Wspólnoty w końcu lat 1950-tych stał się realny od 1993 roku dzięki programowi deregulacji pozwalającemu na pełniejsze, wzajemne rozpoznanie się,

• instytucje regulujące politykę handlu międzynarodowego --> [Author:W뉦。༘z] przybrały bardziej globalny kontekst /np.GATT a Światowa Organizacja Handlu/, co spowodowało konieczność modyfikacji definiowania środków europejskiej polityki integracji,

• wzmocnienie i adaptacja polityki konkurencji jako kluczowego regulatora Jednolitego Rynku /kontrola działań pomocowych państwa, regulacje antyturustowe, walka z zmowami kartelowymi i umowami cenowymi, itp./

• konsolidacja w zakresie instytucjonalnych rozwiązań w sferze polityki badań i innowacji,

• gwałtowny wzrost, po 1988r., działania ponadnarodowych mechanizmów redystrybucji środków z funduszy strukturalnych i Europejskiego Banku Inwestycyjnego,

• mobilizacja środków dla zorganizowania transeuropejskiego sieci transportu, telekomunikacji i energetyki,

• program Unii Monetarnej i Ekonomicznej, które to z punktu widzenia instytucji ponadnarodowych są motorem europeifikacji polityk narodowych od czasu programu Jednolitego Rynku.

Można więc powiedzieć, iż proces tworzenia ESI został wywołany, istnieje bowiem tendencja do unifikacji rynku kreującego wspólne regulacje poprzez:

1. dobrze już sprecyzowaną politykę konkurencji

2. zasady polityki handlowej

3. zasady polityki strukturalnej obejmującej instytucje badawcze, innowacyjne i zabezpieczające rozwój regionalny,

4. fundusze strukturalne,

5. politykę innowacyjną UE ,

6. specyficzne, ponadnarodowe instytucje, (traktaty, programy Wspólnoty, inne dokumenty o porządku europejskim),

7. programy ramowe,

8. instytucje o charakterze nieformalnym (np. sieci współpracy, wspólne tradycje, zwyczaje, normy i wartości europejskie).

Powiązaniem tych elementów, w wyniku czego rosnąć ma w unii poziom innowacyjności zajmuje się polityka innowacyjna. Ze względu na wagę tego zagadnienia dla procesu integracji Polski z unią będzie ona przedmiotem szerszych rozważań w odrębnym rozdziale.

Budowanie ESI polega więc na wyznaczaniu zadań i priorytetów, opracowywaniu akcji a następnie dostosowywaniu struktur instytucjonlanych poszczególnych krajów członkowskich do ich realizacji. Wykorzystuje się tu w coraz większym zakresie podejście sieciowe - dla każdej akcji trzeba bowiem zbudować konkretną strukturę, która dla innej akcji może się już okazać nieprzydatna.

3.5. Od narodowych do regionalnych systemów innowacji

Przy rosnącej skali globalizacji i skomplikowania funkcjonowania NSI i prowadzenia szczegółowej jego analizy coraz bardziej podkreśla się zarówno w rozważaniach teoretycznych, jak i strategiach praktycznych, że punkt ciężkości dynamiki przemysłowej a też innowacyjnej w coraz większym stopniu widoczny jest na poziomie regionalnym. Stąd z koncepcji narodowego systemu innowacji jako bazowej wyodrębnia się idea regionalnego systemu innowacji.(RIS) Podstawowe argumenty wyodrębniania się RIS:

• globalizacja,

• intensyfikacja restrukturyzacji gospodarczej na skutek upadku fordowskiego sposobu produkcji i akumulacji ,

• rozwój „nowej gospodarki” opartej na wiedzy i informacji,

• silne zmiany w strukturze i funkcjonowaniu społeczeństw: starzenie się, migracja międzykulturowa, zmiany w modelu rodziny,

• przekształcanie się państwa opiekuńczego i form zabezpieczenia społecznego,

• wzrost znaczenia sektora pozarządowego,

• zmiany form politycznej reprezentacji i roli państwa narodowego.

W tej sytuacji aktywność innowacyjna winna się rozwijać zgodnie z tezami o rozwoju regionalnym, a więc:

• połączenie globalizacji i nowej gospodarki powoduje, że działalność gospodarcza dokonuje się w przestrzeni a nie w miejscu,

• formą organizacyjną staje się raczej wielowymiarowa sieć niż pojedyńcza firma zorientowana na gospodarkę skali,

• rośnie skomplikowanie i dynamika gospodarki stąd nieprzydatne jest scentralizowane i odgórne zarządzanie,

• w globalizacji skala krajowa traci dominację tak w gospodarce, jak i polityce. przeciwwaga jest mobilizacja aktywności w skalach mniejszych - lokalnej i regionalnej,

• współczesny regionalizm oznacza zarazem dostosowanie i opór wobec globalizacji

Regiony stają się punktem ogniskowania się umiejętności kreowania wiedzy i uczenia się w nowej, globalnej, opartej na intensyfikowaniu wiedzy gospodarce kapitalistycznej. W efekcie stają się one (i tak są powszechnie nazywane) uczącymi się regionami. Funkcjonują jako kolektory i miejsca przechowywania wiedzy i idei, stają się po prostu coraz bardziej ważnymi formami ekonomicznych reprodukcji i technologicznych organizacji w gospodarce globalnej. Posługując się instytucjonalnym podejściem metodologicznym można wykazać, że sfera instytucjonalna tworzy zwykle w gospodarce obszary decyzyjne, zgodnie ze schematem:

z których wynikają określone zadania oraz priorytety w ich realizacji, zgodnie z kolejnym schematem:

Materializacja tych zadań jest jednak dopiero widoczna dzięki właściwemu zorganizowaniu procesu realizacji wyselekcjonowanych zamierzeń. Stopień zorganizowania aktywności ludzi, szczególnie aktywności gospodarczej rośnie tym bardziej, im bardziej oddala się od centrum. Można więc zbudować trójkąt innowacyjnego rozwoju społeczno-gospodarczego poprzez regiony (rys.1) i wskazać na źródło osiągania synergicznych efektów w regionach (układach lokalnych, rys.2 )

CENTRUM

ROZWÓJ KSZTAŁTU

ORGANIZACYJNEGO

ROZWÓJ SPOŁECZNO-GOSPODARCZY

POPRZEZ REGIONY

UKŁADY REGIONALNE - „TKANKI”

Rysunek 2. Trójkąt innowacyjnego rozwoju społeczno-gospodarczego poprzez regiony

Kierunek przebiegu instytucji jest wertykalny natomiast materializacja zadań wynikających z procesów decyzyjnych ma przebieg horyzontalny. Na stykach tejże specyficznej sieci powstają „tkanki” jako skupiska doskonale powiązanych czynników i zachowań, które są w stanie - przy sprzyjających warunkach w otoczeniu (np.programy wspólnotowe czy wewnętrzne, wspomaganie systemowe, polityka innowacyjna, polityka regionalna, itd.) wykreować w krótkim czasie sieć pracy na rzecz realizowania określonego zadania, np.aktywności innowacyjnej. Cechą charakterystyczną owej tkanki jest to, że zawiera bogactwo powiązań formalnych i nieformalnych, co jest źródłem efektów synergicznych oraz to, że po wykonaniu zadania, czy rozwiązaniu problemu realizująca je sieć zanika, zamiera, ale „tkanka” pozostaje i uaktywnia się, staje się skuteczna w każdym kolejnym przypadku powstania sprzyjających warunków, „gościnnego domu” dla innowacji.

Rysunek 3 Istota osiągania efektów w ramach RSI

INSTYTUCJE (PRZEBIEG WERTYKALNY)

UKŁADY

REGIONALNE (PRZEBIEG

HORYZONTALNY)

Regionalny system innowacji stanowi specyficzne forum współpracy różnego rodzaju organizacji i instytucji działających w regionie ale zdolnych do współpracy w szerszej skali (np.UE), których celem głównym lub jednym z celów jest rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w regionie

Do podstawowych elementów składowych RSI, choć są one zróżnicowane, można zaliczyć:

• władze administracyjne i samorządowe regionu,

• agencje rozwoju regionalnego,

• wyższe uczelnie, instytuty badawczo-rozwojowe,

• regionalne organizacje wspomagania innowacyjności, (inkubatory przedsiębiorczości, regionalne centra transferu technologii, parki biznesu, parki technologiczne, ośrodki doradztwa, stowarzyszenia twórcze i zawodowe, firmy konsultingowe, regionalne izby gospodarcze)

• instytucje finansowe,

• firmy produkcyjne i usługowe, ich zaplecze badawczo-rozwojowe, itp.

• międzynarodowe instytucje i organizacje tzw. pomostowe ,

• inne organizacje związane z rozwojem innowacyjności (np. fundacje),

Ważne jest, by przyszli partnerzy budowania strategii innowacji byli w stanie udowodnić swoją istotną pozycję w zakresie innowacyjności, bądź rozwoju gospodarczego w regionie. Czyli, struktura ta, jeśli ma być efektywna, musi wytworzyć ową „tkankę” zdolną do uruchamiania efektywnej sieci pracy, łączącą wszystkie podmioty wokół jednego celu, jakim jest osiąganie korzyści z wdrożenia i eksploatacji danej innowacji technologicznej bazując na regionalnych możliwościach, co jest właśnie istotą regionalnego systemu innowacji. Wskazane struktury są też zdolne do budowania strategii wzrostu innowacyjności w wymiarze lokalnym.

Przez „strategię wzrostu innowacyjności” w regionie można rozumieć kompleksową wizję celów, ocenę dostępnych środków i możliwości ich wykorzystania oraz proponowany sposób i sekwencję działań dla wzrostu poziomu innowacyjności i rozwiązania dzięki nim kluczowych problemów danego regionu zapewniającą dobrą pozycję na mapie konkurencji.

Pytania do wykładu III -

1. Jakie są formy instytucjonalne powiązania nauk podstawowych ze

2. stosowanymi

3. Pojęcie narodowego systemu innowacji - NSI

4. Struktura NSI

5. Jakie są systemy innowacji w gospodarce światowej?

6. Cechy charakterystyczne amerykańskiego systemu innowacji

7. Konsekwencje upublicznienia technologii w ASI

8. Instytucjonalne wspomaganie małych i średnich przedsiębiorstw w USA

9. Rola państwa we wspomaganiu ASI

10. Japoński system innowacji

11. Wymień i omów dominujące znaczenie firm w rozwoju JSI

12. Rola MITI w japońskim systemie innowacji

13. Zatrudnienie na całe życie - omów istotę tej instytucji i jej konsekwencje

14. Czy wykształcił się Europejski System Innowacji, cechy, komponenty

15. Jakie miary świadczą o poziomie innowacyjności i sile NSI

16. Co to jest Frascati Manual

17. Narodowy a regionalny system innowacji

18. Dlaczego trzeba rozwijać RIS

19. RSI w warunkach globalizacji

20. Struktura RSI

21. Sposób działania RSI

Literatura do wykładu:

• Amable B.,Barre R., Boyer R., LES SSYSTEMES D'INNOVATION A L'ERE DE LA GLOBALISATION , Economica, Paris, 1997

• Chojnicki Z., NAUKA W UJĘCIU GLOBALNYM I REGIONALNYM, w: Nauka - Technologia - Gospodarka, KBN, Warszawa 1995, s.143

• FRASCATI MANUAL, OECD Paris,1993, 1994,1995

• GREEN PAPER on „INNOVATION”, Commision of the European Communities, Brussels, 1995

• Jasiński A.H., INNOWACYJNOŚĆ GOSPODARKI - DROGI PRZEŁAMYWANIA IMPASU, Sprawy Nauki, Nr 2, 1977

• Kwiatkowski S., UCIEKAJĄCY Świat, Wyd.Spółdzielcze, Warszawa 1990

• Nelson R.,.Rosenberg N.,NNATIONAL INNOVATION SYSTEM, Oxford University Press, Oxford 1993,

• Okoń-Horodyńska, NARODOWY SYSTEM INNOWACJI W POLSCE, Katowice 1998

• REGIONAL INNOVATION, KNOWLEDGE AND GLOBAL CHANGE, (ed.Z.Acts), Pinter Publisher, London 1999;

• SEKRET JAPOŃSKIEGO SUKCESU, /red.E.Kostowska-Watanabe/ WP, Warszawa 1990

• THE TECHNOLOGY ECONOMY PROGRAMME: TECHNOLOGY & PRODUCTIVITY. THE CHALANGE FOR ECONOMIC POLICY, OECD , Paris 1991

• UNIVERSITY -INDUSTRIAL RESEARCH RELATIONSHIPS, NATIONAL SCIENCE BOARD, Washington D.C., 1982

Choosing Priorities in Science and Technology, OECD, Paris 1991

Ch.Freeman, Technology and Economic Performance: Lessons from Japan, London:Pinter Publisher 1987,

R.Nelson, N.Rosenberg, Technical Innowation & National System, in: R.Nelson, N.Rosenberg,Nnational Innovation System, Oxford University Press, Oxford 1993, pp.4-5 i 15

B.A.Lundvall, National system of innovation, London, Pinter Publishers 1992, pp 2 i 12-15

P.Patel, K.Pavitt, Natonal Innovation Systems: Why They are Important and How They Might be Measured and Compared?, Economics of Innovations and New Technology, 1994 vol. 3., pp.79-80

Podstawą prawną jest Small Business Investment Act z 1958 roku (PL. 85-699) wielokrotnie modyfikowany m.in. jako Small Business Regulatory Enforcement Fairness Act z 1996 (PL. 104-121), czy The Small Business Act z 12.02 1997 (PL. 85-536 i PL. 105-135), Extract as Pertains to SBA 1998 Appropriation (PL. 105-119), SBA Small Business Investment Companies Final Rule , z 5 lutego 1998 (13-CRF-107) i dokumenty uzupełniające /patrz www.sbaonline.sba.gov/

US Small Business Administration powstała na podstawie decyzji Kongresu USA w 1953 jako instytucja wspomagania amerykańskiej przedsiębiorczości

The Resource Directory for Small Business Management, dokumenty US SBA, FS0040, 1/1996

na podstawie Census and Federal Reserves surveys z 1995r.

Ozawa, T., JAPANES MULTINATIONALS AND 1992', in: B.Burgenmeier, J.L.Mucchielli /eds/ Multinationals and Europe 1992, Rotledge, London 1991

Small and Medium Enterprise Basic Law (Law No. 154, July 20, 1963), doskonalone i rozbudowywane w zależności od konkretnych celów gospodarczych, szczegółowa modyfikacja dokonywała się w 1993 i 1994 roku

M.Fransman, THE MARKET AND BEYOND, COOPERATION AND COMPETITION IN INFORMATION TECHNOLOGY, Cambridge University Press, Cambridge 1990

GREEN PAPER „INNOVATION”, Commision of the European Communities, Brussels, 1995

Innovation& Technology Transfer, European Commission, July 1998 s.5

50

40

c

s

cych

SYSTEM

INTEGRA-

CJI EUROPEJ-

SKIEJ

SYSTEM

RYNKOWY

SYSTEM

MEZO-

KORPORA-

CYJNY

SYSTEM

SPOŁECZ-

NO- DEMO-

KRATYCZ-

NY

INSTYTUCJE OBSZAR DECYZYJNY

GOSPODA-

RKI TRANS-

FORMACJI

SYSTEMO-

WEJ

WIELKA BRYTANIA

USA

KANADA

AUSTRALIA

FRANCJA

WŁOCHY

NIEMCY

HOLANDIA

SZWECJA

FINLANDIA

NORWEGIA

JAPONIA

SYSTEMY

HYBRY-

DOWE

(MUTANTY)

MATERIALIZACJA ZADAŃ INSTYTUCJI UKŁADY REGIONALNE

TKANKA

TKANKA

TKANKA

KADRY, FINANSE, TECHNOLOGIE, WIEDZA,TRADYCJE,,,WARTOŚCI, OBYCZAJE, POTRZEBY, OFERTY -TY, LOKALNE

MOŻLIWOŚCI

---