Magdalena Kozłowska

Podstawy makroekonomii

Wprowadzenie do makroekonomii

Rachunek dochodu narodowego

Rynek pieniądza i polityka pieniężna

Budżet państwa i polityka budżetowa

Inflacja

Bezrobocie

Wprowadzenie do makroekonomii

Główne działy ekonomii:

1. mikroekonomia - zajmuje się pojedynczymi podmiotami gospodarczymi (mikropodmiotami) oraz rynkami pojedynczych dóbr,

2. makroekonomia - zajmuje się gospodarką jako całością (powiązaniami w niej występującymi) z uwzględnieniem powiązań z zagranicą.

Zagadnienia makroekonomii:

1. Rachunek dochodu narodowego.

2. Determinanty dochodu narodowego.

3. Rola państwa w gospodarce.

4. Rynek pieniądza i polityka pieniężna.

5. Budżet państwa i polityka budżetowa.

6. Wzrost i rozwój gospodarczy.

7. Cykl koniunkturalny.

8. Inflacja.

9. Bezrobocie.

10. Handel zagraniczny.

Sposoby podejścia do badań ekonomicznych:

1. ekonomia pozytywna - ma charakter obiektywny, opisuje gospodarkę (mówi jak jest),

2. ekonomia normatywna (postulatywna) - ma charakter subiektywny, opisuje gospodarkę i ocenia ją, udziela wskazówek dla polityki gospodarczej (mówi jak powinno być).

Rachunek dochodu narodowego

Wprowadzenie

Agregacja - sumowanie wielkości mikroekonomicznych.

Agregaty - wielkości makroekonomiczne (makrowielkości gospodarcze) powstałe w wyniku agregacji.

Dwie grupy wielkości ekonomicznych:

1. występujące w postaci zasobów,

2. występujące w postaci strumieni.

Zasoby - wielkości ekonomiczne ujmowane w danym momencie.

Strumienie - określają tempo, w jakim zmieniają się określone zasoby, są to więc wielkości ekonomiczne ujmowane w przedziale czasu.

Zasady agregacji:

1. sumujemy wielkości jednorodne,

2. sumujemy zasoby dotyczące tego samego momentu,

3. sumujemy strumienie dotyczące tego samego przedziału czasu.

Sposoby ujęcia wielkości ekonomicznych:

1. ilościowe (rzeczowe) - w jednostkach naturalnych (fizycznych),

2. wartościowe - w jednostkach pieniężnych:

a) nominalne - w cenach bieżących,

b) realne - w cenach stałych (porównywalnych) - są to ceny niezmienne przyjmowane z jednego okresu, który nazywamy bazowym; najczęściej są nimi ceny obowiązujące w początkowym roku badanego okresu.

Deflowanie polega na podzieleniu nominalnej produkcji w cenach bieżących, wytworzonej w końcowym roku badanego okresu, przez wskaźnik (indeks) ogólnego poziomu cen (deflator), wyrażający wzrost cen w badanym okresie. Dowiemy się jaki był wzrost realnej produkcji w badanym okresie, np. w latach 2004 2010.

Rachunek dochodu narodowego

Produkt krajowy brutto (PKB) - syntetyczna miara wartości produkcji wytworzonej w danym kraju, w ciągu jednego roku, przez wszystkie czynniki produkcji znajdujące się w tym kraju bez względu na to kto jest ich właścicielem.

Metody obliczania PKB:

1. sumowanie produktów - polega na sumowaniu wartości dóbr wytworzonych w danej gospodarce w ciągu roku:

1. sumowanie wartości dodanych (wartość dodana - przyrost wartości dóbr będący rezultatem danego procesu produkcji; wartość przeniesiona - koszty nabytych rzeczowych czynników produkcji),

2. sumowanie wartości dóbr finalnych ( dobra finalne - dobra nabywane przez ostatecznego użytkownika; dobra pośrednie - dobra w całości zużywane przez przedsiębiorstwa przy wytwarzaniu innych dóbr),

2. sumowanie dochodów - polega na dodawaniu dochodów czynników produkcji (płac, rent, procentów, zysków), powstających w procesie wytwarzania dóbr w danym roku,

3. sumowanie wydatków - polega na sumowaniu wydatków na krajowe dobra finalne:

Y ≡ C + I + G + NX

NX ≡ X - Z

Y ≡ C + I + G + X - Z

Y - PKB,

C - wydatki na dobra konsumpcyjne,

I - wydatki na dobra inwestycyjne,

G - wydatki państwa, z wyłączeniem płatności transferowych,

NX - eksport netto (różnica między wartością eksportu X a wartością importu Z), są to

wydatki zagranicy na krajowe dobra eksportowane.

PKB policzone trzecią metodą to PKB w cenach rynkowych. W celu zapewnienia zgodności wyników obliczeń trzema metodami, należy dokonać pewnych korekt.

PKB _C.CZ.P. ≡ PKB _C.R. - T_{E NETTO}

PKB _C.CZ.P. ≡ PKB _C.R. - (T_E - subsydia)

PKB _C.CZ.P. ≡ PKB _C.R. - T_E + subsydia = ∑ dochodów czynników produkcji

PKB _C.CZ..P. - PKB w cenach czynników produkcji,

PKB _C.R. - PKB w cenach rynkowych,

T_{E netto} - podatki pośrednie netto,

T_E - podatki pośrednie (podatki od wydatków) - zawarte są w cenach nabywanych dóbr,

subsydia - tu: dopłaty, są otrzymywane przez przedsiębiorstwa z budżetu państwa.

Produkt narodowy brutto (PNB) - miara łącznych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji.

PNB ≡ PKB + dochody netto z tytułu własności za granicą

Dochody netto z tytułu własności za granicą - nadwyżka napływu dochodów z tytułu świadczenia usług czynników produkcji za granicą nad odpływem dochodów powstałych w wyniku świadczenia przez cudzoziemców usług czynników produkcji w kraju.

Produkt narodowy netto (PNN) - produkt narodowy brutto pomniejszony o amortyzację.

PNN ≡ PNB - amortyzacja

Amortyzacja odzwierciedla równowartość zużycia się zasobu kapitału w danym okresie.

Dochód narodowy - produkt narodowy netto w cenach czynników produkcji.

PNN _C.CZ.P. ≡ DN

nominalny PKB

Deflator (przelicznik) PKB = x 100

realny PKB

nominalny PKB

Realny PKB = x 100

deflator PKB

Dochody osobiste i rozporządzalne dochody osobiste

Łączną wartość dochodów osobistych otrzymamy korygując PNB. Kategoria PNB w cenach czynników produkcji odzwierciedla wielkość łącznych dochodów powstających w procesie produkcji. Gdy odejmiemy od niej wartość amortyzacji, podatki bezpośrednie płacone przez przedsiębiorstwa i zyski niepodzielone (część zysków przeznaczonych na rozwój przedsiębiorstw, a nie do podziału między akcjonariuszy), otrzymamy łączną wartość dochodów osobistych uzyskiwanych przez gospodarstwa domowe w przedsiębiorstwach.

Rozporządzalne dochody osobiste - wielkość dochodów, które gospodarstwa domowe mogą przeznaczyć na wydatki i oszczędności. Obliczamy je sumując dochody z różnych źródeł, w tym płatności transferowe (np. emerytury, zasiłki) oraz pomniejszając o podatki bezpośrednie i składki na fundusz ubezpieczeń społecznych.

Per capita - na jednego mieszkańca

Dobrobyt ekonomiczny netto społeczeństwa (DEN) = PNB - uciążliwości związane z jego wytwarzaniem + produkcja nierynkowa + zadowolenie z czasu wolnego

Rynek pieniądza i polityka pieniężna

Rodzaje popytu na pieniądz (motywy utrzymywania pieniądza):

1. transakcyjny - dążenie do posiadania pieniądza w związku z planowanymi zakupami,

2. przezornościowy - dążenie do posiadania pieniądza w związku z nieplanowanymi zakupami,

3. spekulacyjny - dążenie do posiadania pieniądza w celu dokonania korzystnych lokat, czyli mogących przynieść maksymalne korzyści w danych warunkach.

Czynniki wpływające na popyt na pieniądz:

1. przeciętny (ogólny) poziom cen (zależność dodatnia),

2. realny dochód narodowy (zależność dodatnia),

3. stopa procentowa (jest ona kosztem alternatywnym utrzymywania pieniądza gotówkowego; zależność ujemna).

Funkcje banku centralnego

Można wyróżnić dwie grupy takich funkcji:

1. Bank państwa:

1. bank emisyjny - ma ustawowe prawo emisji pieniądza gotówkowego,

2. realizuje politykę pieniężno-kredytową państwa, w szczególności politykę w zakresie podaży pieniądza regulując jego ilość w obiegu,

3. zajmuje się przychodami i wydatkami budżetu państwa (między innymi zarządza długiem publicznym),

4. udziela w razie potrzeby kredytu państwu,

5. przeprowadza w imieniu rządu operacje finansowe w kraju i za granicą,

6. udziela kredytów i pożyczek rządowych,

7. przechowuje rezerwy złota i dewiz oraz nimi dysponuje,

8. nadzoruje transakcje kredytowe z zagranicą,

9. zaciąga i spłaca kredyty zagraniczne,

10. prowadzi politykę kursów walutowych, w ramach której dąży do ich stabilizacji poprzez interwencyjny skup lub sprzedaż walut obcych na rynku walutowym;

2. Bank banków:

1. nadzoruje działalność wszystkich banków w kraju,

2. centralizuje ich płynne rezerwy,

3. zaopatruje je w pieniądz,

4. jest kredytodawcą ostatniej instancji - w momencie zachwiania płynności (wypłacalności) systemu bankowego może udzielić bankom komercyjnym i innym instytucjom finansowym kredytu, przy czym stosowana wówczas stopa procentowa (stopa redyskontowa) jest z reguły bardzo wysoka.

Podaż pieniądza

M₁ = m _kp x H

M₁ - podaż pieniądza - suma gotówki w obiegu poza systemem bankowym oraz wkładów

w bankach komercyjnych,

m_kp - mnożnik kreacji pieniądza - wielokrotność, jaką stanowi podaż pieniądza w stosunku

do bazy monetarnej:

c_p + 1

m _kp =

c_p + c_b

c_b - stopa rezerw gotówkowych - relacja gotówki utrzymywanej przez banki w stosunku do

ich wkładów, składa się z dwóch części: stopy rezerw obowiązkowych (minimalna relacja rezerw gotówkowych do wkładów, jaką muszą utrzymywać banki komercyjne na mocy decyzji banku centralnego) oraz stopy rezerw nadwyżkowych (dobrowolna relacja gotówki do wkładów utrzymywana ponad stopę rezerw obowiązkowych w zależności od zmian stopy redyskontowej),

c_p - stopa ubytku gotówki z sektora bankowego - relacja gotówki utrzymywanej przez

sektor pozabankowy w stosunku do jego wkładów w bankach.

H - baza monetarna (zasób pieniądza wielkiej mocy) - ilość gotówki dostarczonej przez

bank centralny bankom i sektorowi pozabankowemu.

Wybrane instrumenty polityki pieniężnej:

1. stopa rezerw obowiązkowych - wpływa na mnożnik kreacji pieniądza, a poprzez to na podaż pieniądza,

2. stopa redyskontowa - wpływa na mnożnik kreacji pieniądza, a poprzez to na podaż pieniądza,

3. operacje otwartego rynku - polegają na zakupie lub sprzedaży przez bank centralny w imieniu państwa papierów wartościowych na otwartym rynku, wpływają na bazę monetarną, a poprzez to na podaż pieniądza.

Rodzaje polityki pieniężnej:

1. restrykcyjna (trudnego pieniądza) - ma na celu zmniejszenie podaży realnych zasobów pieniądza,

2. ekspansywna (taniego pieniądza) - ma na celu zwiększenie podaży realnych zasobów pieniądza.

Realne zasoby pieniądza (M/P) - iloraz nominalnych zasobów pieniądza (M) i przeciętnego (średniego, ogólnego) poziomu cen (P).

Budżet państwa i polityka budżetowa

Budżet państwa - plan finansowy zawierający dochody i wydatki państwa związane z realizacją przyjętej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej. Jest sporządzany na okres jednego roku oraz zatwierdzany przez władzę ustawodawczą. Po zatwierdzeniu staje się aktem prawnym umożliwiającym organom wykonawczym gromadzenie dochodów budżetowych oraz dokonywanie wydatków.

Składa się z:

• dochodów i wydatków centralnych władz państwowych (budżet centralny),

• dochodów i wydatków władz lokalnych (budżety lokalne, inaczej terenowe),

• ubezpieczeń społecznych.

Najważniejsze funkcje budżetu państwa:

1. fiskalna - gromadzenie dochodów budżetowych umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych zadań,

2. redystrybucyjna - umożliwia dokonywanie pożądanych zmian w podziale dochodu narodowego, takich jak np. zmniejszanie dysproporcji w poziomie rozwoju gospodarczego różnych regionów oraz niwelowanie nadmiernego zróżnicowania dochodów różnych grup społecznych i tworzenie warunków bezpieczeństwa socjalnego dla najuboższych,

3. stymulacyjna - oddziaływanie dochodów i wydatków budżetu państwa na życie gospodarcze (np. na poziom dochodu narodowego, zmiany strukturalne, kształtowanie poziomu akumulacji i tempa wzrostu gospodarczego, regulowanie poziomu i kierunków konsumpcji) i społeczne (np. pobudzanie lub hamowanie przyrostu naturalnego, ograniczanie lub łagodzenie społecznych skutków bezrobocia, zwiększanie poziomu aktywności zawodowej, osłabianie lub wzmacnianie bodźców do pracy).

Realizacja wymienionych funkcji możliwa jest głównie dzięki świadomemu kształtowaniu przez państwo systemu podatkowego - określeniu podmiotów podlegających opodatkowaniu, rodzajów podatków, wysokości stawek opodatkowania, ulg i zwolnień podatkowych oraz kształtowaniu wydatków zgodnie z potrzebami państwa.

Zasady polityki budżetowej:

1. rocznego budżetowania - plan dochodów i wydatków obejmuje okres jednego roku, przy czym rok budżetowy nie musi pokrywać się z rokiem kalendarzowym,

2. zupełności - budżet obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa, co oznacza, że żadna z dziedzin działalności finansowej państwa nie może być pominięta lub wyłączona z planu budżetowego,

3. jedności - budżet państwa powinien tworzyć jedną całość, tzn. wszystkie dochody i wydatki państwa powinny być ujęte w jednym zestawieniu (poszczególne pozycje budżetu państwa mogą być sporządzone jako odrębne dokumenty, ale muszą łączyć się w jedną zwartą całość,

4. jawności - budżet państwa powinien być podany do publicznej wiadomości (dotyczy to wszystkich etapów: tworzenia, uchwalania, wykonania, kontroli),

5. równowagi budżetowej - dążenie do tego, aby bieżące dochody były wystarczające do pokrycia wydatków budżetowych.

Stany budżetu państwa:

1. równowaga budżetowa - wydatki państwa równe są dochodom budżetowym,

2. nadwyżka budżetowa - nadwyżka dochodów budżetowych nad wydatkami państwa,

3. deficyt budżetowy - nadwyżka wydatków państwa nad dochodami budżetowymi.

Sposoby finansowania deficytu budżetowego:

• podniesienie podatków (od dochodów osobistych, od dochodów przedsiębiorstw),

• pożyczki zaciągane u społeczeństwa (u ludności, przedsiębiorstw) - emisja i sprzedaż papierów wartościowych, np. obligacji państwowych, bonów skarbowych,

• sprzedaż części majątku państwa, np. przez prywatyzację znacjonalizowanych przedsiębiorstw,

• dodatkowa emisja pieniędzy - odbywa się za pośrednictwem banku emisyjnego, któremu rząd zleca zakup obligacji pod zastaw rządowych papierów wartościowych; w zamian za obligacje bank emisyjny otwiera państwu długoterminowy kredyt umożliwiający finansowanie jego wydatków,

• kredyty zaciągane w bankach, a często na podobnych zasadach w innych instytucjach finansowych, np. w firmach ubezpieczeniowych, które traktują korzystnie oprocentowane obligacje państwowe jako źródło stałego dochodu,

• kredyty zagraniczne.

Dług publiczny państwa - suma deficytów budżetowych okresów poprzednich. Jest on finansowym zobowiązaniem władz państwowych z tytułu zaciągniętych pożyczek na pokrycie deficytów budżetowych. Tak więc pożyczki nie są dochodami budżetowymi, lecz stanowią wpływy środków na pokrycie deficytów. Rozróżnia się krajowy i zagraniczny dług publiczny. Z długiem publicznym wiążą się koszty jego obsługi (spłaty odsetek i rat), które pomniejszają przyszłe dochody budżetu i najczęściej są powodem zaciągania następnych pożyczek.

Majątek publiczny - suma nadwyżek budżetowych (akumulacja budżetowa) powstała w okresach poprzednich.

Dochody budżetu państwa

Źródła dochodów budżetowych państwa:

• podatki,

• cła,

• dochody ze sprzedaży prywatyzowanych przedsiębiorstw,

• opłaty skarbowe, sądowe, notarialne i inne.

Podatki - przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pieniężne pobierane przez państwo na podstawie przepisów prawa w celu uzyskania dochodów na pokrycie wydatków państwowych.

Płatnikami podatków są osoby fizyczne i prawne.

Podatki uzasadnione są głównie koniecznością:

• zdobycia pieniędzy na finansowanie wydatków sektora publicznego,

• dokonywania redystrybucji dochodów między różne sektory gospodarki i grupy ludności dysponujące różnymi dochodami,

• ograniczania konsumpcji niektórych produktów (np. alkoholu, papierosów),

• wykorzystania ich jako narzędzia polityki antycyklicznej i antyinflacyjnej.

Klasyfikacja podatków

1. Ze względu na przedmiot opodatkowania wyróżniamy podatki:

1. dochodowe - pobierane od dochodów osobistych ludności i od dochodów osób prawnych,

2. konsumpcyjne (podatki od wydatków) - nakładane na dobra będące przedmiotem obrotu, np. podatek obrotowy, od wartości dodanej (VAT), akcyza, niekiedy do tych podatków zaliczane jest cło,

3. majątkowe - płacone od posiadanego majątku (kapitału) oraz od przenoszenia praw do majątku (spadkowe).

Często stosowany jest podział podatków na bezpośrednie i pośrednie.

Podatki bezpośrednie - nakładane na dochody i majątek; podmiot odpowiedzialny za płacenie podatku ponosi jego ciężar i bezpośrednio rozlicza się z budżetem państwa.

Podatki pośrednie - nakładane na wydatki; zawarte są w cenie nabywanego dobra; konsument płaci je za pośrednictwem sprzedawcy, który jest zobowiązany do uiszczenia podatku; może on ciężar tego podatku w całości lub w części przerzucić na kupujących.

2. Ze względu na zmienność stopy opodatkowania wyróżniamy podatki:

1. proporcjonalne (liniowe) - obowiązuje jedna stopa podatkowa niezależnie od wysokości dochodów,

2. progresywne - stopa podatkowa wzrasta wraz ze wzrostem dochodów,

3. degresywne (regresywne) - stopa podatkowa maleje wraz ze wzrostem dochodów.

Krzywa A. Laffera

t - stopa opodatkowania,

T - przychody z podatków.

Wydatki budżetu państwa

Wydatki budżetu państw można różnie klasyfikować.

W ostatnich kilkudziesięciu latach wydatki publiczne na ogół szybko rosły.

Analiza trendów w różnych krajach wskazuje na to, że wydatki budżetowe charakteryzują się wysokim stopniem inercji.

Bardzo trudne jest zmniejszenie wydatków na cele socjalne.

Poważną i trwałą pozycją w budżetach wielu rozwiniętych krajów są wydatki związane z obsługą długu publicznego.

Rodzaje polityki budżetowej:

1. aktywna (dyskrecjonalna) - podejmowanie takich decyzji dotyczących zmian dochodów i wydatków budżetowych, które pozwolą na osiągnięcie zamierzonych w danej sytuacji celów gospodarczych,

2. pasywna - wykorzystanie właściwej niektórym instrumentom wrażliwości na zmiany poziomu dochodu narodowego, zatrudnienia i innych wielkości ekonomicznych; instrumenty te samoczynnie, bez potrzeby podejmowania konkretnych decyzji dostosowawczych, reagują na zmianę koniunktury; dlatego określane są jako automatyczne stabilizatory koniunktury (najważniejsze to: podatki od dochodów ludności, podatki od przedsiębiorstw, podatki pośrednie, zasiłki dla bezrobotnych i inne formy świadczeń społecznych, programy pomocy dla rolnictwa, takie jak subwencje, polityka gwarantowanych cen produktów rolnych).

Systemy finansowania wydatków budżetów lokalnych:

• finansowanie bieżących wydatków lokalnych z własnych dochodów (pochodzą z podatków i opłat obciążających ludność danego terenu oraz z dochodów uzyskanych z działalności prowadzonej przez władze lokalne),

• zasilanie zewnętrzne (subwencje, pożyczki i inne transfery z budżetu centralnego).

Współcześnie obserwuje się wzrost zadań realizowanych przez władze lokalne.

Inflacja

Luka inflacyjna - nadwyżka globalnego (agregatowego) popytu nad globalną (agregatową) podażą.

Globalny (agregatowy) popyt - łączna ilość towarów, jaką nabywcy decydują się zakupić w danych warunkach (chodzi o dane czynniki determinujące wielkość) .

Globalna (agregatowa) podaż - łączna ilość towarów, jaką producenci decydują się wytworzyć w danych warunkach i dostarczyć na rynek.

Luka deflacyjna - odwrotność luki inflacyjnej.

Inflacja - proces wzrostu ogólnego (przeciętnego, średniego) poziomu cen.

Czysta inflacja - ceny dóbr i czynników produkcji wzrastają w tym samym tempie.

Deflacja - odwrotność inflacji.

Stagflacja - połączenie inflacji ze stagnacją gospodarczą, czyli zatrzymaniem wzrostu produktu krajowego bruttu; towarzyszy jej wysokie bezrobocie.

Slumpflacja - połączenie inflacji ze spadkiem produktu krajowego brutto.

Mierzenie inflacji

1. deflator PKB (wskaźnik, inaczej indeks wzrostu cen wszystkich dóbr wchodzących w skład PKB),

2. wskaźnik (indeks) wzrostu cen dóbr konsumpcyjnych (kosztów utrzymania):

n P_i1

Wsk P = Σ ( x Q_i0 x 100)

i =1 P_i0

Pi1- cena danego dobra w danym roku,

Pi0 - cena danego dobra w roku bazowym (wyjściowym),

Qi0 - waga danego dobra - udział dobra w koszyku dóbr konsumenta (udział wydatków na

dobro w wydatkach ogółem w okresie wyjściowym),

3. wskaźnik (indeks) zmian cen dóbr produkcyjnych - wzór jak wyżej, ale uwzględnia się dane dotyczące dóbr produkcyjnych; istnieje koszyk dóbr producenta,

4. wskaźniki (indeksy) wzrostu cen hurtowych i detalicznych.

W statystycznych analizach inflacji wykorzystywany jest powszechnie wskaźnik stopy inflacji, określający procentowy wzrost ogólnego poziomu cen w ciągu roku. W polskiej praktyce statystycznej oblicza się stopę inflacji dwojako:

• porównując ogólny poziom cen z danego roku z analogicznym poziomem cen z roku bazowego, przy czym bierze się pod uwagę wskaźniki przeciętne dla 12 miesięcy w roku (inflacja średnioroczna),

• porównując ogólny poziom cen z grudnia danego roku z ogólnym poziomem cen z grudnia roku bazowego.

Rodzaje inflacji

1. Z punktu widzenia tempa (stopnia) inflacji (wielkości wzrostu cen):

1. pełzająca do 5% rocznie,

2. umiarkowana - do 10% rocznie,

3. galopująca - dwu- i trzy cyfrowa,

4. hiperinflacja - szybki i ciągle przybierający na sile wzrost cen uniemożliwiający sterowanie procesami ekonomicznymi.

2. Według sposobu przejawiania się:

1. otwarta (jawna, cenowa) - przejawia się poprzez wzrost ogólnego poziomu cen; to typowa forma przejawiania się inflacji w krajach o gospodarce rynkowej,

2. ukryta (stłumiona) - sytuacja, gdy w danym kraju wprowadzane są administracyjne ograniczenia wzrostu cen i na ogół płac (zamrożenie cen i płac); pojawiała się sporadycznie w niektórych krajach w określonych okresach historycznych.

3. Biorąc pod uwagę oczekiwanie (przewidywanie inflacji):

1. oczekiwana (inercyjna) - taka, której podmioty gospodarcze spodziewają się,

2. nieoczekiwana - taka, której podmioty gospodarcze nie spodziewają się.

4. Ze względu na przyczyny - rodzaje zostaną wskazane w punkcie omówionym poniżej.

Przyczyny inflacji

Monetarna (neoilościowa) teoria inflacji - współczesne wersje teorii nawiązują do twierdzeń tradycyjnej ilościowej teorii pieniądza (ma ona ponad 500 lat, a niektórzy wywodzą ją od Konfucjusza; podstawowe idee sformułowane w XVIII w.; na początku XX w. istotny wkład w rozwój teorii wniósł Irving Fisher, formułując równanie wymiany towarowej), współczesną wersję ilościowej teorii pieniądza, zwaną teorią neoilościową przedstawił Milton Friedman, a na jej kształt wpłynął pogląd Johna Maynarda Keynesa. Według monetarystów inflacja jest zjawiskiem czysto pieniężnym. Jej przyczyną jest zbyt wysokie tempo wzrostu nominalnej podaży pieniądza w gospodarce. Zmiany nominalnej podaży pieniądza powodują identyczne zmiany poziomu cen, a także płac, lecz nie wpływają na produkcję i zatrudnienie. Teorię tę trzeba ostrożnie interpretować.

Ekonomiści, którzy nie są zwolennikami teorii monetarnej twierdzą ze przyczyny inflacji są znacznie głębsze i dzielą je na dwie grupy:

1. popytowe (popytowa teoria inflacji),

2. podażowe (kosztowa teoria inflacji).

Przyczyny popytowe - inflacja popytowa (ciągniona przez popyt) - pierwotny impuls wzrostu cen wystąpił po stronie popytu globalnego, który ustalił się na poziomie przewyższającym możliwości jego zaspokojenia (teoretycznym rozwinięciem tego twierdzenia jest teoria luki popytowej Johna Maynarda Keynesa); nadmierny popyt globalny zgłaszany jest przez:

• gospodarstwa domowe,

• przedsiębiorstwa,

• państwo (nie stwierdzono jednoznacznego związku pomiędzy wysokością deficytu budżetowego a wysokością inflacji - zależy to od sposobu jego finansowania),

• zagranicę (ceny w danej gospodarce są atrakcyjne dla zagranicznych podmiotów).

Przyczyny podażowe - inflacja podażowa (określana też jako kosztowa lub pchana przez koszty, chociaż nie są jedyną przyczyną) - pierwotny impuls wzrostu cen wystąpił po stronie podaży globalnej; według teorii kosztowej przyczyną inflacji jest wzrost kosztów produkcji niezależny od popytu globalnego na towary. Podstawowe typy inflacji podażowej:

• kosztowa - spowodowana wzrostem kosztów; szczególnym przypadkiem inflacji kosztowej jest inflacja płacowa (żądaniowa, roszczeniowa) - występuje tu spirala inflacyjna: wzrost płac - wzrost cen, choć może być odwrotnie: wzrost cen - wzrost płac (wzrost cen spowodował żądania podwyżki płac), wzrost płac w jednych branżach - wzrost płac w pozostałych; są też inne spirale inflacyjne nie związane z płacami; innym szczególnym przypadkiem inflacji kosztowej jest inflacja importowana - polega na wzroście cen importowanych dóbr produkcyjnych; jednak ten typ inflacji nie zawsze musi być przypadkiem inflacji kosztowej, gdyż może dotyczyć importu dóbr konsumpcyjnych, aczkolwiek może to spowodować żądania wzrostu płac z powodu wzrostu kosztów utrzymania; współcześnie mówi się o międzynarodowym transferze inflacji,

• pchana przez zyski - wywołana dążeniem do wzrostu zysków; podniesienie cen przy nie zwiększonym popycie na wytwarzane dobra jest możliwe przy określonej pozycji rynkowej przedsiębiorstw, na ogół monopolistycznej; może być wykorzystana sytuacja zmniejszenia się konkurencji w danej branży, np. w fazie recesji, gdy doszło do bankructwa części konkurentów; podwyższanie cen jest też możliwe w sytuacji zmniejszonej elastyczności cenowej popytu na dane dobro,

• wywołana przez podatki - nie są składnikiem kosztów, ale uwzględnia się je w kalkulacji cen,

• strukturalna - producenci nie mogą sprawnie zmienić struktury produkcji w odpowiedzi na zmiany struktury gospodarki, przede wszystkim na zmiany popytu na dobra i zmiany techniki produkcji; zmiany w strukturze gospodarki wywołują pojawienie się niedoborów lub „wąskich gardeł”; jeśli niedobór dotyczy dobra o istotnym znaczeniu dla gospodarki (np. paliwa, stal), wzrost jego ceny zostanie przeniesiony na ceny wielu innych dóbr.

Jedną z wersji kosztowej teorii inflacji, która wskazuje na inflację płacową i wywołaną przez zyski jest teoria sformułowana przez Johna Kennetha Galbraitha.

Wymienione przyczyny popytowe i podażowe można podzielić na:

1. wewnętrzne - tkwią w danej gospodarce,

2. zewnętrzne związane z otoczeniem zagranicznym (eksport po korzystnych cenach, import po niekorzystnych cenach, spłata zadłużenia w towarach działa jak eksport po korzystnych cenach).

Skutki inflacji

Inflacja powoduje wiele negatywnych skutków ekonomicznych, społecznych i politycznych. Zasięg negatywnego oddziaływania na gospodarkę jest uzależniony od skali podwyżek cen i długości utrzymywania się inflacji.

Skutkiem inflacji jawnej jest spadek siły nabywczej pieniądza, czyli deprecjacja (przeciwnym zjawiskiem jest aprecjacja). Siła nabywcza pieniądza to ilość dóbr, które można nabyć za jednostkę (bądź sumę) pieniądza.

Inflacja a stopa procentowa - hipoteza Irvinga Fishera: wzrostowi stopy inflacji o 1 punkt procentowy towarzyszy wzrost stopy procentowej niemal dokładnie o 1 punkt procentowy (wzrostowi inflacji towarzyszy podobny wzrost stopy procentowej):

realna stopa procentowa = nominalna stopa procentowa - stopa inflacji.

Z hipotezy wynika, że realna stopa procentowa nie ulega dużym zmianom. W innym przypadku zaobserwowalibyśmy wielką nadwyżkę po stronie podaży lub popytu na pożyczki. Wyższa inflacja jest kompensowana wyższą nominalną stopą procentową, dzięki czemu realna stopa procentowa nie zmienia się. Hipoteza ta jest dość dobrze potwierdzona przez rzeczywistość. Kraje, w których występuje wysoka inflacja, mają również wysokie stopy procentowe.

Wyższemu tempu inflacji towarzyszą szybszy wzrost nominalnej podaży pieniądza i podwyżki nominalnych stóp procentowych - te ostatnie zmniejszają realny popyt na pieniądz. Jego spadek wywołuje pojawienie się różnicy tempa wzrostu ilości pieniądza i cen. Utrzymuje się ona tak długo, aż realna podaż pieniądza dostosuje się do tej zmiany realnego popytu na pieniądz

Skutki inflacji można identyfikować w zależności od jej tempa.

Skutki umiarkowanej inflacji

1. redystrybucja dochodów i majątku - dotyczy szczególnie nieoczekiwanej inflacji (przy oczekiwanej inflacji podmioty gospodarcze dostosowują się do niej w pewnym stopniu i uwzględniają wzrost poziomu cen przy zawieraniu umów, np. klauzula zmiany stopy procentowej przy umowach kredytowych, elastyczne, oparte na stopie rynkowej oprocentowanie depozytów, indeksacja płac i świadczeń społecznych w zależności od wzrostu cen, co pozwala na zmniejszenie ujemnych skutków) lub zmiennej stopy wzrostu cen; różnie odczuwana przez podmioty gospodarcze w zależności od zdolności do przewidywania inflacji i możliwości dopasowania oczekiwań do przyszłych dochodów; nie wszystkie grupy społeczne są w stanie zabezpieczyć się przed skutkami inflacji; podmioty gospodarcze tracą na inflacji w różnym stopniu, w zależności od miejsca w strukturze społecznej; przesunięcia w dochodach i majątku mogą spowodować społeczne i polityczne konsekwencje, wynikające z niezadowolenia pewnych grup społecznych

1. transfer dochodów od pożyczkodawców do pożyczkobiorców (tracą wierzyciele, zyskują dłużnicy) - zawieranie umów w kwotach nominalnych powoduje, że wraz ze wzrostem cen maleje realna wielkość zadłużenia; często pożyczkodawcami są ludzie starsi, a pożyczkobiorcami młodsi - transfer dochodów między generacjami zwiększa redystrybucję dochodów na korzyść ludzi młodych,

2. straty ludzi o stałych dochodach (ponoszą je pracownicy najemni, emeryci, odbiorcy świadczeń socjalnych) - płace realne na ogół maleją; nawet jeśli inflacja była przewidywana i umowy o pracę zawierają odpowiednie klauzule zmian płac nominalnych, ich wzrost na ogół jest opóźniony w stosunku do wzrostu cen; z jeszcze większym opóźnieniem zmienia się wysokość emerytur, rent i innych świadczeń socjalnych,

3. transfer dochodów między przedsiębiorstwami (tracą dostawcy, zyskują odbiorcy) - w przypadku dużego odstępu czasu między dostawą towaru a zapłatą za niego maleje realna wartość należności; w umowie może być przyjęta klauzula o możliwości zmiany ceny w przypadku inflacji, co chroni interesy dostawców, ale stawia w gorszej sytuacji odbiorcę, który nie może dokonać prawidłowej kalkulacji kosztów; przedsiębiorstwa osiągają znaczne zyski, ale w dużym stopniu na papierze; w rzeczywistości istnieje niebezpieczeństwo, że ulega zmniejszeniu majątek przedsiębiorstwa, a zgromadzone środki na amortyzację nie wystarczą w przyszłości na zakup nowych maszyn,

4. transfer dochodów między państwem a sektorem prywatnym (gospodarstw domowych i przedsiębiorstw) - nasila się przy progresywnym opodatkowaniu, kiedy to wraz ze wzrostem dochodów nominalnych szybciej zostają osiągnięte wyższe progi podatkowe, mimo że dochody realne nie wzrosły; rośnie więc wysokość płaconych podatków na rzecz państwa - drenaż podatkowy; z drugiej strony - w przypadku stosunkowo długiego odstępu czasu między wypłatą dochodu a zapłatą podatku, maleje wysokość podatków w ujęciu realnym,

5. na ogół zyskują właściciele dóbr rzeczowych (zwłaszcza ziemi i budynków), a tracą posiadacze majątku w postaci pieniężnej,

2. ucieczka w dobra rzeczowe - zmniejszenie skłonności do oszczędzania oraz zjawisko „ucieczki od pieniądza” i wzmożone zakupy dóbr rzeczowych, co może prowadzić do podejmowania nieracjonalnych decyzji, a często - w przypadku łatwo psujących się artykułów żywnościowych - do marnotrawstwa,

3. wpływ na bezrobocie - praca własna studenta,

4. konsekwencje dla wzrostu gospodarczego - poglądy na ten temat ulegały ewolucji; w latach 60. i do połowy lat 70. dominował pogląd, że niewielka inflacja stymuluje wzrost gospodarczy, w latach 80., pod wpływem monetaryzmu, pogląd uległ zmianie, ale nadal część ekonomistów reprezentuje wcześniej dominujący; uważają, iż wzrost cen większy niż wzrost kosztów powoduje wzrost zysków, co pobudza działalność inwestycyjną, przyczyniając się do szybszego wzrostu gospodarczego; efekt ten wzmacniany jest dodatkowo, gdy nominalna stopa procentowa rośnie wolniej niż inflacja; ucieczka od pieniądza i zwiększone zakupy dóbr, charakterystyczne dla inflacji, przyczyniają się do pobudzenia działalności inwestycyjnej; przeciwnicy poglądu zwracają uwagę, że na skutek inflacji ceny tracą funkcję informacyjną, co może prowadzić do nieoptymalnej alokacji zasobów, np. ucieczka w dobra rzeczowe (metale szlachetne, ziemia, nieruchomości) może prowadzić do boomu na rynkach metali szlachetnych i w branży budowlanej; w nadziei na zyski przedsiębiorcy w tych branżach podejmują dodatkowe inwestycje, najczęściej finansowane przy pomocy kredytów; opanowanie inflacji powoduje spadek inflacyjnie stymulowanego popytu; rozpoczęte inwestycje nie zostają zakończone, a zamrożony w nich kapitał nie może być efektywnie wykorzystany przez inwestorów, którzy dodatkowo są zobowiązani do spłaty kredytów; doprowadza to w wielu przypadkach do bankructwa zaangażowanych przedsiębiorstw; ceny były więc nośnikiem niewłaściwych sygnałów, co doprowadziło do podjęcia nieprawidłowych decyzji inwestycyjnych i nieoptymalnej alokacji zasobów; w takich warunkach inflacja utrudnia lub uniemożliwia przeprowadzenie prawidłowego rachunku ekonomicznego, bo nie mogąc oszacować przyszłego poziomu cen, trudno ocenić koszty i zyski związane z danym przedsięwzięciem,

5. dewaluacja waluty - wzrost cen krajowych, w tym towarów na eksport przy danym kursie walutowym, powoduje podrożenie tych towarów za granicą, co może powodować trudności ze zbytem; szczególnie w sytuacji trudności z równowagą bilansu płatniczego, władza gospodarcza chcąc poprawić efektywność i konkurencyjność eksportu, podejmuje decyzje o obniżeniu kursu waluty krajowej; oznacza to równocześnie wzrost kursu waluty obcej i możliwość podrożenia importu (spirala: spadek kursu waluty krajowej - wzrost cen krajowych); często władza zmuszona jest do wprowadzenia administracyjnych ograniczeń importu i rygorystycznej kontroli przepływu kapitału,

6. ucieczka kapitałów za granicę - inflacja, spadek siły nabywczej danej waluty i obniżka jej kursu mogą w wielu przypadkach do tego prowadzić; chcąc ratować przed inflacją posiadane środki pieniężne, ich właściciele wymieniają je na waluty obce i wywożą za granicę (często nielegalnie).

Skutki inflacji galopującej i hiperinflacji

Te rodzaje inflacji prowadzą do całkowitego zakłócenia procesu produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji, aż do zjawiska ucieczki od pieniądza i przechodzenia na wymianę naturalną.

Walka z inflacją (polityka dezinflacji)

Od połowy lat 70. zwalczanie inflacji stało się jednym z podstawowych priorytetów polityki makroekonomicznej w krajach wysokorozwiniętych. W celu ograniczenia inflacji stosuje się instrumenty ekonomiczne i administracyjne. Ich wybór zależy od diagnozy przyczyn inflacji, sytuacji gospodarczej danego kraju oraz celów polityki społeczno-gospodarczej. Niektóre instrumenty oddziałują głównie na popyt globalny, inne na podaż globalną, pewne na oba agregaty równocześnie. Ostatnio podkreśla się, że skuteczność w walce z inflacją zależy od wzajemnego skorelowania polityki pieniężnej, budżetowej, płacowej, cenowej oraz kursowej, chroniącej przed importem inflacji.

Walka z inflacją powoduje uboczne skutki, między innymi niepełne wykorzystanie możliwości wzrostu produktu krajowego brutto, większe bezrobocie (aczkolwiek pewne zależności straciły na aktualności - patrz krzywa Phillipsa i jej modyfikacje).

Polityka przeciwdziałania inflacji:

1. polityka administracyjnego ograniczania wzrostu cen i płac - administracyjne ustalenie wzrostu cen najczęściej połączone z hamowaniem dynamiki płac; instrument stosowany w przeszłości w wielu krajach, w tym wysokorozwiniętych; w dłuższym okresie polityka nieskuteczna, gdyż zniesienie ograniczeń powodowało pojawienie się na nowo, ze wzmożoną siłą, zjawisk inflacyjnych; skuteczna kontrola cen i płac wymaga rozbudowania systemu nadzoru i ponoszenia w związku z tym dodatkowych kosztów;

2. polityka pieniężna - zgodnie z teorią monetarystów zjawiska inflacyjne nie wystąpią, jeżeli wzrost nominalnej podaży pieniądza nie będzie przekraczał dynamiki produktu krajowego brutto; sterowanie podażą pieniądza jest funkcją banku centralnego; na nim spoczywa także, najczęściej powierzony mu ustawowo, obowiązek dążenia do stabilizacji cen; podaż pieniądza w kraju zależy nie tylko od polityki banku centralnego; wpływa na nią (praktycznie niezależnie od banku) saldo bilansu płatniczego, które może kształtować się również pod wpływem spekulacyjnych przepływów kapitału - dodatnie saldo powoduje wzrost podaży krajowej pieniądza, gdyż nadwyżki w walutach obcych wymieniane są po kursie na walutę krajową;

3. polityka budżetowa - przeciwdziałanie deficytowi budżetowemu (związane z rolą państwa w kreowaniu dodatkowego popytu, który może wywołać tendencje inflacyjne); deficyt budżetowy może być równoważony między innymi poprzez dodruk pieniądza, wywołując bezpośrednio tendencje inflacyjne lub poprzez emisję obligacji, co w długim okresie przy rosnącym deficycie budżetowym może znacznie zwiększyć wielkość zobowiązań państwa z tytułu odsetek i konieczne będzie zwiększenie podaży pieniądza,

4. polityka płacowa - na ogół przyjmuje się, że wzrost płac nie będzie czynnikiem inflacjogennym, jeśli ich dynamika będzie proporcjonalna do wzrostu wydajności pracy; wymaga to zgody związków zawodowych i rezygnacji przez nie z nadmiernych żądań,

5. polityka cenowa - oddziaływanie na politykę cenową przedsiębiorstw, mające na celu przeciwdziałanie stosowaniu przez nie praktyk monopolistycznych i zawyżania cen; jest możliwe w długim okresie poprzez dążenie do stworzenia konkurencyjnej struktury gospodarki - w tym celu mogą być podejmowane między innymi następujące działania: stymulowanie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, ustalanie tych samych reguł gry dla wszystkich podmiotów, stwarzanie tych samych warunków do uczciwej konkurencji między przedsiębiorstwami, utrudnianie powstawania monopoli, wzmacnianie pozycji użytkowników, którzy mogą wówczas przeciwstawiać się podwyżkom cen, stworzenie odpowiednich ram prawnych, przeciwdziałających praktykom monopolistycznym ( w tym działalność urzędu antymonopolowego.

Polityka pieniężna i budżetowa mają na celu przede wszystkim oddziaływanie na stronę popytową, a polityka płacowa i cenowa - na stronę podażową.

Obniżanie poziomu inflacji jest utrudnione ze względu na jej tendencję do inercyjności - musiałyby wystąpić wstrząsy po stronie popytu lub podaży, w przeciwnym wypadku faktyczna stopa inflacji będzie kształtowała się na poziomie historycznym. Wzrost faktycznej stopy inflacji powyżej oczekiwanej powoduje dostosowanie się podmiotów gospodarczych do nowej sytuacji i oczekiwanie nowej wyższej stopy inflacji w przyszłości. Gdy podmioty gospodarcze przewidują nasilenie się procesów inflacyjnych, postępują często w sposób dodatkowo je podtrzymujący (np. podwyższanie cen wyrobów przez producentów w oczekiwaniu na dalszy wzrost kosztów, żądania podwyżek płac przez związki zawodowe powyżej dotychczasowego wzrostu kosztów utrzymania, dodatkowe zakupy gospodarstw domowych i przedsiębiorstw). Istotną rolę w zwalczaniu inflacji odgrywa więc wiarygodność rządu - gdy podmioty gospodarcze są przekonane o jego determinacji w zwalczaniu inflacji, szansa szybszego jej opanowania jest znacznie bardziej realna.

Bezrobocie

Ludność w wieku produkcyjnym obejmuje:

1. aktywnych zawodowo (zasoby siły roboczej) - osoby w wieku produkcyjnym, które są zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia na typowych warunkach (zwłaszcza płacowych) dla danej gospodarki; obejmują:

1. zatrudnionych,

2. bezrobotnych - osoby w wieku produkcyjnym które są zdolne i gotowe do podjęcia pracy na typowych warunkach występujących w gospodarce oraz pozostają bez pracy, pomimo podjęcia poszukiwań pracy,

2. biernych zawodowo (nie należących do zasobów siły roboczej).

Współczynnik aktywności zawodowej - odsetek ludności w wieku produkcyjnym, która należy do zasobów siły roboczej (procentowy udział zasobów siły roboczej w zasobach ludności w wieku produkcyjnym).

Stopa bezrobocia - odsetek siły roboczej, która nie ma pracy, lecz jest zarejestrowana jako poszukująca pracy (procentowy udział bezrobotnych w zasobach siły roboczej).

Bezrobocie jest zasobem. Na rynku pracy mają miejsce przepływy strumieni (grup ludzi), np. zniechęceni pracownicy nie wierzą w możliwość znalezienia pracy i opuszczają zasób siły roboczej.

Popyt na siłę roboczą (pracę) zgłaszają przedsiębiorstwa, a podaż siły roboczej (pracy) oferują potencjalni pracownicy.

Przyczyny i rodzaje bezrobocia

W literaturze można spotkać różne klasyfikacje bezrobocia. Zgodnie z klasyfikacją często spotykaną w podręcznikach akademickich można wyróżnić bezrobocie ze względu na znaczenie jego przyczyn:

1. związane z niedopasowaniami strukturalnymi - może występować w sytuacji równowagi na rynku pracy (całkowita podaż siły roboczej równa jest całkowitemu popytowi na siłę roboczą) oraz w sytuacji nierównowagi na rynku pracy; obejmuje bezrobocie:

1. frykcyjne - niemożliwy do obniżenia minimalny poziom bezrobocia, występujący jako normalne zjawisko w każdym dynamicznym społeczeństwie - pojawiają się niedopasowania (frykcje) między wolnymi miejscami pracy a wolną siłą roboczą; literatura (David Begg, Stanley Fischer, Rudiger Dornbusch: Makroekonomia, PWE, Warszawa 2007, s. 251) podaje, że tworzą je osoby, których ułomności praktycznie uniemożliwiają im podjęcie pracy (należy zastanowić się czy jest to adekwatne do definicji bezrobocia i bezrobotnych) oraz osoby chwilowo pozbawione pracy ze względu na zmianę zawodu,

2. strukturalne - powstaje z powodu niedostosowania kwalifikacji pracowników i zapotrzebowania pracodawców (inaczej niedopasowania struktury podaży siły roboczej i popytu na nią) w sytuacji, kiedy struktura popytu i produkcji nieustannie zmieniają się; u podstaw tego niedostosowania leżą procesy upadku lub rozwoju pewnych branż i gałęzi, związane z tendencjami postępu technicznego i kierunkami międzynarodowego podziału pracy; bezrobocie to może mieć dość trwały charakter, gdyż jego likwidacja wymaga zazwyczaj dłuższego okresu w związku z koniecznością zmiany zawodu, kwalifikacji, miejsca zamieszkania,

2. związane z nadwyżką globalnej (całkowitej) podaży siły roboczej (podaży w skali całej gospodarki) nad globalnym (całkowitym) popytem na siłę roboczą - jest to bezrobocie nierównowagi; istnieją różnice poglądów w kwestii jego przyczyn:

1. bezrobocie klasyczne - neoklasycy tłumaczą je zbyt wysokimi płacami; płaca jest rozmyślnie utrzymywana powyżej poziomu wynikającego ze stanu równowagi na rynku pracy (czyli poziomu, przy którym krzywe podaży siły roboczej i popytu na siłę roboczą przecinają się),

2. bezrobocie związane z niedostatecznym popytem (koniunkturalne, keynesowskie) - keynesiści tłumaczą je niedostatecznym popytem globalnym; pojawia się wtedy, kiedy faktyczna produkcja jest mniejsza od produkcji potencjalnej.

Bezrobocie równowagi (naturalne) - bezrobocie towarzyszące stanowi równowagi na rynku pracy; oznacza ono nadwyżkę liczby osób poszukujących pracy (decydujących się wejść do zasobu siły roboczej) przy stawce płacy realnej odpowiadającej równowadze na rynku pracy, ale nie akceptujących ofert pracy nad liczbą osób akceptujących oferty pracy przy tej stawce; odstawowymi rodzajami bezrobocia równowagi są: bezrobocie frykcyjne i strukturalne.

Idea tego bezrobocia została rozwinięta na gruncie teorii naturalnej stopy bezrobocia przez Miltona Friedmana i Edmunda S. Phelpsa. Stoją na stanowisku, że w gospodarce występuje tendencja do ustalania się równowagi na rynku pracy, przy czym równowaga ta dopuszcza istnienie bezrobocia naturalnego. Jego przyczyn upatrują w niedoskonałości funkcjonowania rynków, zwłaszcza w istnieniu niekompletnych informacji o wolnych miejscach pracy i wolnej sile roboczej, niedoskonałej mobilności siły roboczej, ograniczonym zakresie konkurencji oraz niedopasowaniach strukturalnych popytu na siłę roboczą i podaży siły roboczej.

Bezrobocie może mieć charakter dobrowolny i przymusowy.

Pracownik jest przymusowo bezrobotny, jeżeli jest gotów zaakceptować przedłożoną mu ofertę pracy za obowiązującą na rynku płacę, a mimo to nie może znaleźć zatrudnienia.

Skutki bezrobocia

Bezrobocie wywołuje negatywne skutki społeczne i ekonomiczne, mające znaczenie dla bezrobotnych i dla gospodarki jako całości.

Skutki dla bezrobotnych:

1. pogorszenie poziomu życia bezrobotnych,

2. frustracja,

3. wzrost niezadowolenia,

4. rozwój szeregu niekorzystnych zjawisk społecznych.

Skutki makroekonomiczne:

1. niepełne wykorzystanie zasobów siły roboczej,

2. produkcja faktyczna niższa od potencjalnej (w związku z wyżej wymienionym skutkiem).

Przeciwdziałanie bezrobociu

Narzędzia walki z bezrobociem można różnie klasyfikować - z punktu widzenia głównych teorii ekonomii oraz działalności państwa.

Główne teorie ekonomii

Ekonomia podażowa - opisuje stosowanie bodźców mikroekonomicznych w celu zmiany poziomu pełnego zatrudnienia, wielkości produkcji potencjalnej (produkcja, którą można by wytworzyć w gospodarce, gdyby racjonalnie wykorzystać czynniki produkcji, czyli zasoby kapitału, pracy i ziemi) oraz naturalnej stopy bezrobocia:

1. oddziaływanie na podaż pracy:

1. obniżka krańcowej stopy podatku dochodowego ( krańcowa stopa opodatkowania - odsetek każdej dodatkowej jednostki dochodu, przejmowany przez państwo w formie podatku; między ceną płaconą przez nabywcę a ceną otrzymywaną przez sprzedawcę pojawia się wtedy klin podatkowy),

2. osłabienie monopolistycznych wpływów związków zawodowych (osłabienie ich potęgi) - zmiany przepisów prawnych regulujących działanie związków zawodowych oraz polityka dochodowa polegająca na bezpośrednim oddziaływaniu na wysokość płac,

2. oddziaływanie na popyt na pracę - związane z czynnikami wpływającymi na popyt inwestycyjny przedsiębiorstw, a są to: oczekiwania co do wielkości przyszłej produkcji i zysków, koszt nowych dóbr kapitałowych, stopa procentowa:

1. oddziaływanie państwa na cenę nowych dóbr kapitałowych za pomocą dotacji (subwencje inwestycyjne) lub ulg podatkowych (np. przedsiębiorstwa mogą uzyskać zgodę na odpisywanie kosztu zakupu nowych dóbr kapitałowych, co zmniejsza wysokość płaconego podatku dochodowego),

2. obniżenie stopy procentowej - w długim okresie chodzi o zmianę struktury popytu globalnego - zwiększenie popytu inwestycyjnego, a nie o zmianę wielkości popytu globalnego,

3. subwencje umożliwiające dotkniętym zwolnieniami przekwalifikowanie się,

4. pomoc państwa absolwentom szkół w podnoszeniu kwalifikacji i zdobywaniu pierwszych doświadczeń zawodowych,

5. specjalne przedsięwzięcia mające zachęcić bezrobotnych korzystających długo z zasiłków do powrotu do zasobu siły roboczej.

Trzy ostatnie środki przyczyniając się do lepszego dostosowania siły roboczej do potrzeb pracodawców, umożliwiają przedsiębiorstwom oferowanie takich warunków płacowych, które bezrobotni uznają za możliwe do zaakceptowania. Środki te obniżają więc poziom bezrobocia dobrowolnego.

Ekonomia keynesowska - likwidacja bezrobocia typu keynesowskiego polega na pobudzaniu wzrostu popytu globalnego.

Działalność państwa

Aktywna polityka państwa na rynku pracy - jej celem jest redukcja bezrobocia; opiera się na wykorzystaniu szeregu instrumentów ekonomicznych:

1. polityka makroekonomiczna - ma na celu głównie ograniczenie bezrobocia charakterystycznego dla nierównowagi na rynku pracy; w zależności, która teoria jest podstawą polityki, instrumenty są skierowane na stwarzanie warunków rozwijania produkcji (teoria neoklasyczna) lub na stymulowanie globalnego popytu na towary (teoria keynesowska):

1. wykorzystanie instrumentów budżetowych (podatków, wydatków budżetowych),

2. wykorzystanie instrumentów pieniężnych (stopy procentowej, podaży pieniądza),

2. polityka mikroekonomiczna - obejmuje zespół instrumentów mających na celu poprawę funkcjonowania rynku pracy oraz redukcję bezrobocia w określonych grupach siły roboczej; instrumenty te mają zazwyczaj charakter selektywny, gdyż adresowane są do określonych grup siły roboczej (np. długookresowo bezrobotnych, młodzieży); mają więc podstawowe znaczenie dla ograniczania bezrobocia strukturalnego i frykcyjnego; mogą też mieć pewne znaczenie dla redukcji bezrobocia występującego w warunkach nierównowagi na rynku pracy:

1. publiczne programy zatrudnienia (szczególnie programy „robót publicznych”) - polegają na tworzeniu przez państwo dodatkowych miejsc pracy w dziedzinach nie cieszących się zainteresowaniem sektora prywatnego,

2. subsydiowanie zatrudnienia - polega na udzielaniu przez państwo bezzwrotnej pomocy finansowej przedsiębiorstwom, które zrezygnują z planowanej redukcji zatrudnienia lub tworzą nowe miejsca pracy,

3. pożyczki dla przedsiębiorstw w celu tworzenia nowych miejsc pracy oraz pożyczki dla bezrobotnych w celu podjęcia działalności gospodarczej na własny rachunek,

4. szkolenia zawodowe, umożliwiające bezrobotnym zdobywanie i zmianę kwalifikacji,

5. usługi pośrednictwa pracy świadczone przez biura pracy, dotyczące zwłaszcza gromadzenia i udzielania informacji o wolnych miejscach pracy i bezrobotnych poszukujących pracy.

Pasywna polityka państwa na rynku pracy - jej celem jest pomoc socjalna dla bezrobotnych; obejmuje różnorodne formy pomocy finansowej dla bezrobotnych:

1. zasiłki dla bezrobotnych - najważniejsza forma pomocy finansowej; zróżnicowane rozwiązania w poszczególnych krajach; różnice dotyczą głównie kryteriów przyznawania zasiłków, ich wysokości, maksymalnego okresu pobierania; wynikają nie tylko z możliwości finansowych budżetu państwa, ale też, a czasem przede wszystkim ze znaczenia przypisywanego oddziaływaniu zasiłków na intensywność poszukiwań pracy przez bezrobotnych,

2. jednorazowe odszkodowania dla osób zwalnianych z pracy,

3. dodatki związane z wcześniejszym przechodzeniem na emeryturę.

7

---