• ZASADY USTROJU POLITYCZNEGO PAŃSTWA

• dr hab. A. Pułło prof. UG

• I. POJĘCIE KONSTYTUCJI

1. Geneza idei konstytucji pisanej i jej szczególna treść.

Kiedyś słowo „konstytucja” miała szeroko rozumiane znaczenie. Określano nimi np. reguły życia społecznego. W Polsce szlacheckiej konstytucjami nazywano uchwały/ustawy. Dopiero ok. XVIII w. zaczęto w Polsce rozróżniać Konstytucję od innych ustaw i zaczęto rezerwować ją dla najważniejszych ustaw, a potem tylko do ustaw ustrojowych.

Idea spisywania zasad, kompetencji poszczególnych podmiotów nie była wcześniej popierana. Potrzebowano rewolucji, aby to wprowadzić, ponieważ wtedy wszystko wyglądało tak jak chciał monarcha, dyktator, który posiadał władzę nieograniczoną.

Na świecie wyróżniamy dwie formy konstytucji:

- materialna - ogół norm, zasad, reguł dotyczących ustroju państwa.

- formalna - jedna ewentualnie kilka ustaw, które wyróżniają się treścią, formą i mocą prawną

Konstytucja formalna, czyli prawdziwa - to akt, który można znaleźć tylko w państwach, które odrzuciły systemy feudalne, autorytarne, w momencie tworzenia państwa kapitalistycznego, burżuazyjnego. Tych wcześniejszych nie można nazywać konstytucjami w dzisiejszym znaczeniu. Konstytucje pisane, formalne, pierwsze pojawiły się w Ameryce, a ich ciała przedstawicielskie uchwalały swoje konstytucje - około XVIII wieku, po ogłoszeniu niepodległości. Pierwsze konstytucje były uchwalane podobnie jak zwykłe ustawy, dopiero potem wprowadzono trudniejszą formę uchwalania i zmian konstytucji. Konstytucja amerykańska jest najstarsza na świecie, ale nie jest pierwsza, ponieważ pierwsze były te konstytucje, które uchwalano w poszczególnych stanach, państwach, kiedy nie tworzyły one jeszcze federacji. Następnie pojawiła się polska Konstytucja 3 maja z 1791, a jako trzecia konstytucja francuska. W Konstytucji 3-majowej rozróżniano szerokie i wąskie definiowanie Konstytucji. Wąskie dotyczyło typowo spraw ustrojowych. Narodziło się ono dopiero w drugiej połowie XVIII w. w USA, a następnie zostało przyjęte w Europie.

Payn - równał rangę konstytucji do biblii narodów, podkreślało postęp w stosunkach politycznych i pokazywał jak ważne jest uchwalenie i wejście w życie konstytucji pisanej.

Konstytucja ma nakreślać strukturę władzy, kompetencje i procedury oraz zagwarantowanie jednostki wolności, prawa do sprawiedliwego procesu, wolności osobistych, obywatelskich.

W ostatnich 10-leciach uchwalane konstytucje traktowane są jako zbiór ogólnych wartości państwa nie tylko dotyczących organizacji państwa. Wskazują one również wartości ważne w życiu społecznym oraz w poszczególnych gałęziach praw.

Teraz Konstytucja to zbiór praw kardynalnych w państwie wyrażająca podstawowe wartości systemu prawa zwłaszcza dotyczące praw i wolności jednostki, organizacji władz publicznej i uchwalonych w szczególnej formie ustawy zasadniczej zajmującą szczególne miejsce w hierarchii aktów prawnych. Obecnie większość państw posiada tzw. konstytucje pisane, obejmują one jeden lub kilka aktów prawnych. Do wyjątków należą współczesne konstytucje niepisane, na które składa się kilka lub kilkanaście aktów prawnych o mocy równej ustawom zwykłym, a także normy prawa zwyczajnego (Wielka Brytania, Izrael).

Cechą konstytucji pisanej jest jej szczególna treść, szczególna moc prawna - najwyższa i szczególna forma uchwalania i dokonywania zmian. Ta forma jest potrzebna po to, żeby odróżnić ją od zwykłych ustaw, bo na ogół uchwalają ją parlamenty, czyli ciała ustawodawcze. Dlatego dobrze jest wyróżnić trudniejszy sposób uchwalania w niej zmian co sprawia że będzie ona sztywniejsza i stabilniejsza. Szczególna treść polega na tym, że organizuje organy ich kompetencje itd. ale też wolności i prawa obywateli ona określa.

2. Definicja konstytucji.

Konstytucja (z łaciny constitutio - ustanowienie), akt prawny o najwyższym znaczeniu, zwany też ustawą zasadniczą w celu podkreślenia jego wyjątkowego charakteru. Konstytucję wyróżnia:

1. szczególna treść - określa podstawy ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa, zasady organizacji i powoływania oraz strukturę i kompetencje centralnych i lokalnych ogniw aparatu państwowego, a także normuje podstawowe prawa i obowiązki obywatelskie;

2. najwyższa moc prawna - wszystkie inne akty prawne niższego rzędu muszą być z nią zgodne. Gwarancję szczególnej mocy konstytucji zapewnia Trybunał Konstytucyjny;

3. szczególny tryb zmiany - może ona nastąpić tylko drogą ustawy uchwalonej przez Sejm większością co najmniej 2/3 głosów (inne ustawy wymagają zwykłej większości) w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz Senat bezwzględną większością głosów (większość głosów) w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Ponadto jej zmiana może nastąpić także przez ogólnonarodowe referendum.

3. Szczególna forma konstytucji: jej systematyka oraz sposoby uchwalania i nowelizowania.

Szczególna forma konstytucji

Szczególna forma Konstytucji polega m.in. na jej szczególnej nazwie - gdyż tylko ten akt określony jest mianem Konstytucji. Sprawą zasadniczą jest jednak specyficzny tryb powstawania i tryb zmiany. Najczęściej Konstytucję uchwala parlament, ale coraz częściej przewidywana jest także rola ludu w państwie bo przyjmuje się, że konstytucja uchwalona musi być potwierdzona w referendum. Ma wtedy aprobatę całego społeczeństwa i jest ustanowiona z woli narodu.

Systematyka konstytucji to wewnętrzny sposób uporządkowania jej treści dokonany przez podział na części oraz na przepisy. Wyróżnia się systematykę ogólną tzn. ogólny układ dużych części składowych konstytucji (rozdziały, działy, tytuły itp.) oraz systematykę szczegółową tzn. podział tych części na poszczególne przepisy oraz podział na mniejsze jednostki strukturalne. Struktura wewnętrzna konstytucji zbudowana jest zgodnie z wolą ustrojodawcy i stanowi jedną z najważniejszych przesłanek interpretacji norm konstytucyjnych i ma duże znaczenie w procesie stosowania konstytucji. Ustrojodawca w Konstytucji nie łączy poszczególnych przepisów w przypadkowa całość ale poprzez logiczne uszeregowanie norm wyraża swą koncepcję państwa ukształtowaną pod wpływem pewnych koncepcji oraz założeń politycznych. Na szczególność formy Konstytucji wpływa jej systematyka, układ treści, nazwa aktu, język bardziej podniosły, systematyka wskazuje o ważności przepisów. W systematyce ważna jest preambuła - wstęp, w Polskiej Konstytucji preambuła ma znaczenie historyczne, ale też w sporej części ma walory normatywne. Tam jest m.in. zasada pomocniczości, współdziałania władz, sprawiedliwości.

Podmiot uchwalający konstytucję

Znane jest w historii inne rozwiązanie uchwalania Konstytucji niż przez parlament. Konstytucję uchwalała konwencja konstytucyjna. Różnica między Parlamentem, a Konwencją jest taka, że Parlament jest ciałem ustawodawczym i przedstawicielskim, a Konwencja jest tylko ciałem przedstawicielskim i ma do spełnienia tylko jedną funkcję - uchwalenie Konstytucji. Konwencja jest mniej liczna, łatwiej wybrać najlepsze rozwiązania ustrojowe, bo skupiają się tylko ona tym jednym zadaniu (tak powstała najstarsza konstytucja amerykańska). Ale to Parlament uchwala ustawę o powołaniu Konwencji Konstytucyjnej.

Parlamenty jednak niechętnie powołują konwencje.

Konstytuanta- jest to Parlament, wyposażony w kompetencje stanowienia Konstytucji przez naród. Jest to parlament wybierany przez ogół społeczeństwa, które to społeczeństwo wie, że będzie on uchwalał Konstytucję. Parlament ten posiada dodatkowo legitymację, ponieważ posłowie mają świadomość, że parlament ten będzie uchwalał Konstytucję i wybór posłów będzie bardziej przez społeczeństwo przemyślany. Konstytuanta różni się od normalnego Parlamentu. Zdarzało się, że Konstytuanta w momencie uchwalenia Konstytucji rozwiązywała się, bo dokonała swojego dzieła.

Zgromadzenie narodowe - wspólne zebranie Sejmu i Senatu w głosowaniu nad przyjęciem Konstytucji. Więc Konstytucję uchwalił Parlament, który miał znamiona Konstytuanty.

Dzisiaj zmianę lub uchwalenie Konstytucji uchwala się w trybie art. 225 gdzie dwie Izby kolejno po sobie uchwalają te zmiany, a nie na wspólnym Zgromadzeniu Narodowym. Obie Izby mają taką samą siłę głosu.

Często tworzone są inne procedury uchwalania zmian w Konstytucji, w zależności od danego państwa. Są w różny sposób wykorzystywane inne instytucje np. zwiększone kworum, większa kwalifikowana większość głosów itp. Tryb uchwalania Konstytucji nie może być zbyt liberalny, ale nie może być też zbyt trudno zmieniany. Może być jednak przeprowadzone referendum w przypadku, gdy uprawniony organ wystąpi do Marszałka Sejmu a zmiana dotyczy I, II i XII rozdziału Konstytucji.

4. Polityczne, społeczne i prawne znaczenie konstytucji.

Konstytucja utożsamiana jest ze sposobem organizacji życia politycznego i społecznego.

Rola polityczna była najważniejsza. Konstytucja miała zasadniczo za zadanie obalenie starej władzy, legitymowanie nowej władzy, zapobieganie powrotu do starej władzy. Ma ona wykazywać swoją doskonałość, wyższość nad innym konstytucjami. Ma cały szereg ról, funkcji. Ma ona przekonać, uzasadnić porządek prawny, uwiarygodniać lepsze sposoby rozwoju państwa. Stworzyć podstawy ładu ustroju państwa.

Funkcja społeczna konstytucji np. wskazywanie wartości, dbanie o podstawowe wolności, uwiarygodnienie lepszej perspektywy, lepszego rządzenia państwem. Obywatele muszą uwierzyć w to, że suweren miał możliwość decydowania o najważniejszych sprawach w państwie, branie udziału w wolnych wyborach i możliwość organizowania się np. w partie. To wpływa na prestiż konstytucji. Nie bez znaczenia jest to kto uchwala Konstytucję i w jakim trybie ( np. narzucona nie cieszy się prestiżem społecznym). Dobra konstytucja potrzebuje swojego autorytetu.

Funkcja prawna konstytucji stanowi najwyższą moc prawną. Konstytucja może normować każdą jedną materię, ma nieograniczony przedmiot regulacji. Wszystkie akty normatywne nie mogą być sprzeczne z konstytucją, muszą najpełniej realizować przepisy konstytucji (nakaz realizowania konstytucji). Wyroki Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne, w państwie demokratycznym nie powinno być problemu ze zgodnością przepisów prawa z konstytucją. Funkcja prawna to możliwość pełnienia przez konstytucję roli aktu prawnego w zakresie stosunków politycznych, społecznych i gospodarczych, które są w niej regulowane.

5. Szczególna moc prawna konstytucji i gwarancje jej nadrzędności.

Szczególna moc prawna - polega na przyznaniu jej najwyższego miejsca w systemie prawa

stanowionego. Zasada nadrzędności Konstytucji w systemie źródeł prawa oznacza zakaz stanowienia aktów prawnych z nią sprzecznych, a także nakłada obowiązek realizowania jej postanowień. System ten zbudowany jest na zasadzie hierarchiczności poszczególnych

typów aktów normatywnych.

Gwarancje zgodności prawa z konstytucją to ogół rozwiązań i instytucji ustrojowych służących zapewnieniu realizacji norm konstytucyjnych. Do tych czynników i instytucji prawnych bezspornie należy układ sił społeczno-politycznych, kultura polityczna i prawna, a także organy państwa specjalnie w tym celu powołane. Do najczęściej występujących gwarancji należy podział na gwarancje bezpośrednie i gwarancje pośrednie.

Gwarancje bezpośrednie są tworzone po to, aby zapewnić przestrzeganie konstytucji. Zaliczyć do nich należy przede wszystkim sądownictwo konstytucyjne i instytucje odpowiedzialności konstytucyjnej.

Funkcja zapewnienia realizacji nadrzędności konstytucji w systemie prawa jest dla gwarancji pośrednich jedna z wielu przez nie wypełnianych.

Równie popularny jest podział gwarancji konstytucji na gwarancje materialne i gwarancje formalne (instytucjonalne).

Gwarancje materialne obejmują zasady ustroju państwowego lub podstawowe mechanizmy systemu politycznego zabezpieczające przestrzeganie konstytucji.

W skład gwarancji formalnych, zwanych także gwarancjami instytucjonalnymi wchodzą instytucje prawne zabezpieczające nadrzędność konstytucji i urzeczywistnienie jej norm, a także umożliwiające i zapewniające prawidłowość procesu prawotwórczego i procesu podejmowania decyzji państwowych.

Wykształciły się różne systemy zapewniania zgodności prawa z konstytucją. Dla ich wyróżnienia istotne jest to, jakiemu organowi powierzono kontrolę konstytucyjności ustaw, a jeśli kompetencję tę przyznano więcej niż jednemu organowi, to który z nich spełnia w tym zakresie najważniejszą rolę. Do podstawowych typów systemów kontroli konstytucyjności prawa należą: system pozaparlamentarny, i system parlamentarny.

System pozaparlamentarny może być wykonywany w formie systemu kontroli sprawowanej przez głowę państwa, bądź jako system jurysdykcyjny.

System jurysdykcyjny obejmuje działalność organów usytuowanych na zasadach niezawisłości i odrębności organizacyjnej od legislatywy i egzekutywy. Wyróżnić można dwa rodzaje tego podsystemu: system kontroli sprawowanej przez sądy powszechne jak i system kontroli sprawowanej przez sądy konstytucyjne. System sądownictwa konstytucyjnego polega na powierzeniu kontroli konstytucyjności samodzielnemu organowi typu sądowego powołanemu wyłącznie lub przede wszystkim dla rozstrzygania kwestii konstytucyjnych. Jego organizacja i działanie powinny być określone wprost w konstytucji.

Sędziowie związani są Konstytucją i ustawami w Polsce, a w Ameryce Sąd Federacyjny w Waszyngtonie może nie zastosować się do ustawy, jeśli uważa ją za niesłuszną. W Polsce Sąd może się jedynie zwrócić do Trybunału Konstytucyjnego o zgodności ustawy z Konstytucją i zawiesza postępowanie na czas wyjaśnienia.

Art. 8 ust. 1 Konstytucji - Konstytucja jest najwyższym prawem RP.

Od 1985r był Trybunał Konstytucyjny, ale władza ludowa stanowiła, że wyroki TK muszą być potwierdzone przez Sejm, który sam wydał wcześniej tą ustawę. Autorytet TK był mocno okrojony w kompetencje. Dopiero w Konstytucji 1997r. nadano pełnię władzy TK. Dopóki nie było TK nie było sankcji za naruszenie Konstytucji, czyli Konstytucja nie mogła być stosowana bo jej złamanie nie rodziło konsekwencji. Pełniła ona rolę polityczną i nie można było stosować Konstytucji. Dopiero utworzenie TK spowodowało, że ta rola prawna Konstytucji stała się najważniejsza, pierwszoplanowa. Najbardziej skuteczne jest pełnienie przez Konstytucję roli prawnej, a rola polityczna i społeczna jest ważna, ale nie aż tak bardzo.

Gwarancja przestrzegania Konstytucji - szczególną rolę pełnią zasady Konstytucji.\

• II ZASADY KONSTYTUCYJNE

1. Zasady konstytucyjne czy ustrojowe.

Przez naczelne zasady konstytucji rozumiemy normy prawne w nich zawarte, w których szczególna doniosłość wyraża się w tym że: kształtują inne normy konstytucyjne, wyrażają podstawowe wartości akceptowane przez orzecznictwo i doktrynę. Nie ma jednej definicji zasad konstytucyjnych. Nie ma nawet zgody pomiędzy uczonymi na temat samej nazwy. Funkcjonuje wiele określeń: zasady ustrojowe, zasady naczelne, czy zasady konstytucyjne. Nie jest możliwe skonstruowanie jednej definicji zasady. Pod tym pojęciem kryją się następujące terminy: dyrektywy, klauzule generalne lub wartości.

Ogólnie można stwierdzić, że zasady ustrojowe to podstawowe rozwiązania prawne zamieszczone w Konstytucji, regulujące podstawy ustroju: politycznego, społecznego, gospodarczego państwa.

2. Normy, a zasady. Źródła kontrowersji dotyczące problematyki zasad w prawie.

Słowo „zasada” jest słowem języka potocznego. Rozróżnienie pojęć normy, reguły, zasady są wykorzystywane naprzemiennie. Zasady często nie są nazywane z imienia „zasada”, tylko przepis zawiera tekst normy postępowania, a widząc jej treść nazywamy tę normę zasadą. Np. art. 12 Konstytucji - zasada ochrony społeczeństwa obywatelskiego: jej treść o tym stanowi, ale nie jest tak nazwana w treści Konstytucji.

Drugą sytuacją odnajdywania zasad, a treścią aktu może być podanie nazwy zasady, ale nie ma przybliżonej i wyjaśnionej treści tej zasady.

Trzecią formą jest odnajdywanie zasad, dedukowanie o zasadzie wynikająca z kilku różnych przepisów prawnych. Nie ma ta zasada jednego przepisu, z którego można tą zasadę wyprowadzić a dedukujemy o zasadzie z kilku różnych norm umieszczonych w akcie prawnym w innych nawet miejscach.

Czwarty sposób to uznawanie za zasady pewnych idei lub norm, które w prawie w ogóle nie były ustanowione, ale uznajemy te normy za wiążące, choć nie mają podstawy ustawowej, ale jest znana w myśli prawniczej, jest typowa dla określonego typu kultury prawniczej, np. tak było z zasadą państwa prawnego.

Pojęcie „ zasada” i „ norma” jest pojęciem ważnym w prawie. Zasadami z reguły są normy najważniejsze. Problematyka zasad wynika z różnicy wyznawanych wartości. Jednym z rodzajów norm postępowania są normy prawne. Jednak sporo zasad nie ma charakteru normatywnego. Opisowe zasady nie powinny być uznawane za normy prawne. Wypowiedź normatywna, czyli zakaz, nakaz lub dozwolenie staje się norma, gdy towarzyszy jej specyficzny kontekst społeczny w postaci rzeczywistej woli jakiegoś podmiotu zrealizowania wskazanego wzoru zachowania chroniony przymusem państwowym. Do tego, by jakaś norma zasługiwała na miano normy prawnej nie wystarczy, aby pełniła ona jedynie funkcje normatywną i należała do systemu prawa.

Źródła kontrowersji:

• Przyczyną jest wartościujący charakter wyróżniania zasad. Dzielimy normy na ważne i ważniejsze. Te ważniejsze chętniej nazywamy zasadami, a nie każdy uważa daną wartość za taką żeby nazywać ją zasadą.

• Niedoskonałość prawa - jest ono tworzone w różnych okresach, przez różnych parlamentarzystów, którzy są różnie zaangażowani w tworzenie prawa i mogą różne wartości uznawać. Ustawodawca w momencie tworzenia Konstytucji wyeksponował zasady naczelne w rozdziale pierwszym i w innych rozdziałach, a nie ma takiego prawa, któryby wyraźnie pomagało w wyrażaniu tego, jakie zasady są ważniejsze od innych.

• Zależy to od celów jakimi kieruje się ktoś, kto te zasady tworzy. Zasady są potrzebne dla zapewnienia spójności prawa, żeby przy ich pomocy dokonać interpretacji w przypadku stosowania wykładni prawa.

• Nie ma definicji zasady.

3. Normatywny charakter konstytucji. Normatywność zasad programowych i preambuły.

Konstytucja jest aktem normatywnym powszechnie obowiązującym czyli wiąże wszystkie organy władzy publicznej i obywateli. Konstytucja posiada normatywny charakter. Dzięki temu wprowadzono zasadę jej bezpośredniego stosowania. Potwierdzeniem normatywnego charakteru jest rozdział III regulujący system źródeł prawa. Ma to znaczenie dla realizacji zasady demokratycznego państwa prawnego.

Do tworzenia aktów normatywnych uprawnione są ściśle określone podmioty. W społeczeństwach demokratycznych są to najczęściej organy wymienione w konstytucji. Konstytucja określa też w jakim trybie odbywa się tworzenie aktów normatywnych oraz jakie formy one przyjmują (np. ustawa, rozporządzenie, czy dekret).

Preambułę najogólniej można określić jako wstęp, od którego rozpoczyna się określony akt normatywny. Choć z preambuły nie wynikają określone nakazy postępowania dla adresatów aktu normatywnego, to jednak może ona odgrywać istotną rolę w procesie wykładni pozostałej treści tego aktu. Jej zadanie polega na ukierunkowaniu rozumienia poszczególnych unormowań, określeniu ich charakteru oraz wskazaniu systemu wartości, które należy uwzględniać przy ich interpretacji. Preambuła ma charakter normatywny, nie zawsze ma charakter prawny. Zwykle preambuły nie są artykułowane, mają charakter opisowy, deklaracyjny, zawierają niekiedy twierdzenia historyczne, często wskazują cele państwa, a także proklamują naczelne zasady konstytucji, wyjaśniają okoliczności wydania aktu itp. Występują dwie przeciwstawne koncepcje dotyczące preambuły:

1. wstęp nie ma charakteru prawnego, bo nie jest artykułowany

2. wstęp każdej konstytucji ma charakter prawny, bo stanowi część składową konstytucji.

Podzielić należy pogląd pośredni. O prawnym znaczeniu konkretnego wstępu musi rozstrzygać analiza jego poszczególnych stwierdzeń. Normatywność preambuły można zatem stopniować. Większość autorów przypisuje preambułom interpretacyjne znaczenie definiując wstępy konstytucyjne jako integralne części ustaw zasadniczych wyróżniających ich myśli przewodnie, które ukierunkowują wykładanie szczegółowych postanowień.

Przepisy programowe - fragmenty konstytucji, które nakładają na państwo jakiś postulat działania, zmierzania w określonym kierunku.

Dwa poglądy na temat przepisów programowych:

1. nie mają charakteru normatywnego (nie wynikają z nich konkretne obowiązki)

2. mają charakter normatywny, wynikają z nich obowiązki (cała konstytucja ma charakter normatywny, to przepisy programowe również).

4. Zasady, a wartości. Wertykalne zróżnicowanie norm konstytucyjnych.

Wymienia się takie zasady, jakie uznaje się wartości. To co cenne, ma rangę zasad. Nie ma norm które nie są budowane na wartościach. Konstytucja zawiera wartości konstytucyjne. Są one wyrażone samoistnie we wstępach do Konstytucji jak i „przy okazji” regulowania np. materii praw człowieka. Wstęp do Konstytucji wyraża wartości, które są zdaniem ustrojodawcy bliskie państwu oraz społeczeństwu. Wiele wartości wskazane w prawie nie osiągnęło miana „zasady”, bo nie mają zastosowania w charakterze kategorycznym, a pełnią tylko rolę posiłkową, rolę wskazówki interpretacyjnej.

Typologia wartości : pokazuje typy, rodzaje wartości wymienia się wartości: hedonistyczne, duchowe i religijne, osobowe, społeczne, ogólnoludzkie, egzystencjalne, ornamentalne. Możemy wyróżnić wartości:

• makro - społeczne (odnoszone do pożądanego ładu społecznego np. sprawiedliwość, równość, praworządność)

• mikro - społeczne (tj. szczęście rodzinne, przyjaźń).

Wiele zasad jest wskazywanych hasłowo np. praworządność. Wyłożenie sensu, treści danej wartości nie znajduje się na stronnicach kodeksu, czy ustaw. To jak należy rozumieć te hasło, znajduje się w innych systemach wartości, w prawie natury, w ogólnych zasadach prawa międzynarodowego itp. Te normy wyrażane są hasłowo, bo mają swoją treść gdzie indziej, ale nie w prawie. Dlatego też mnożą się definicje i rozbieżności w poglądach. Te hasłowo wyrażone zasady zapewniają konstytucji elastyczność. Nie mają one konkretnej treści w prawie i mogą ewoluować stosowanie do potrzeb. Będzie to tłumaczone stosownie do czasów, poglądów itd. Dzięki temu Konstytucja i cały system stają się bardziej spójne.

Klauzule generalne - to takie normy, które pozwalają stosującemu prawo na uwzględnianie tego, co w prawie nie jest zapisane. Ale te klauzule w prawie Konstytucyjnym nie mają takiego swobodnego charakteru.

Prawo służy pewnym wartością. Prawo jest zawsze zabarwione aksjologicznie, a Konstytucja jest szczególnym aktem, bo jest głównym nośnikiem wartości istotnych dla wspólnoty państwowej. Dzisiaj nie powinniśmy traktować Konstytucji jako statutu organizacyjnego państwa, bo podkreśla się w Konstytucji też wartości wspólnoty, a nie tylko organizacji Państwa. W Konstytucji nie wszystkie rozdziały są jednakowo nasycone wartościami. Głównie rozdział 1 i 2 zawiera wartości. W dzisiejszej Konstytucji wyróżnić można grupę zasad fundamentalnych, ogólnych, powszechnie cenionych, która jest źródłem wielu innych norm:

I. Zasady - idee ogólne w których kumulują się wszystkie zasady dotyczące ustroju państwa:

1. państwa demokratycznego

2. państwa prawnego

3. podziału władzy

4. godności człowieka

W tych 4 zasadach kumulują się wszystkie zasady dotyczące ustroju państwa, praw człowieka, które są częścią ustroju państwa.

II. Do Konstytucji trafiają także idee nie dotyczące tylko ustroju państwa ale odnoszące się do całości stosunków społecznych i tworzą logiczny system zasad tj. zasady:

1. dobra wspólnego

2. sprawiedliwości społecznej

3. pomocniczości

4. solidarności

III. Dodatkowe zasady mają charakter systemu. Zasady państwa sprawiedliwego (Art. 2 komentarz konstytucji) - - jest to najszlachetniejszy i najstarszy ideał w świecie. Tym celem ostatecznym jest właśnie budowa państwa sprawiedliwego - dotyczy urządzenia państwa, jakości instytucji w państwie itd.

• III SYSTEMATYKA ZASAD KONSTYTUCYJNYCH

1. Pojmowanie zasad i rozmaitość nazewnictwa w literaturze przedmiotu.

• Zasady podstawowe konstytucji rozstrzygają o charakterze ustrojowym danego państwa, i określają panujący w nim system władzy. Wskazują idee i cele jakie w procesie sprawowania władzy powinny być urzeczywistniane. Suma zasad składa się na pojęcie tożsamości konstytucyjnej państwa.

• Zasady prawa konstytucyjnego to najbardziej podstawowe rozstrzygnięcia, zawierają idee przewodnie ustawy zasadniczej.

• Zasady ustroju to naczelne rozstrzygnięcia charakteryzujące ustrój państwowy.

Nie da się jednoznacznie zidentyfikować zasad konstytucyjnych. Zasady w literaturze nie są jednoznacznie rozumiane i nazywane, to pociąga za sobą rozbieżności nawet w treści odczytywanych w Konstytucji. Ta niejednolitość poglądów powoduje to, że każdy podręcznik określa wprost, że nie da się zdefiniować zasad. Sytuacja ta powoduje, że mówi się o konwencyjności zasad ustrojowych.

Konwencyjność zasad konstytucyjnych - chociaż zasady są zawarte w konstytucji to nie w postaci pełnych sformułowań. Konieczna jest interpretacja. Dla jednej osoby coś może być całością dla drugiego zaś to samo może być fragmentem. Możemy wyróżnić zasady: podstawowe, ogólne, naczelne (są to przymiotniki określające zasady, które mogłyby ukierunkowywać zasady).

Podstawowe - autor ma świadomość, że nie jest możliwe wyliczenie wszystkich zasad, a podstawowe to oznacza, że autor je uważa za najważniejsze, czyli z tych ważniejszych podstawowych wyróżniamy jeszcze bardziej podstawowe zasady.

Ogólne - idee ogólne.

Zasady konstytucyjne to zasady wiążące się z materią, przedmiotem konstytucji oraz z zasadami powiązanymi z innymi dziedzinami np. z prawem pracy.

2. Przedstawienie katalogu zasad.

Siedem podręczników prawa Konstytucji wymienia w nich ponad 30 zasad. Tylko trzy zasady przedstawiane są we wszystkich podręcznikach (katalogach):

1. zasada państwa prawnego (czasem nazywana jako demokratycznego państwa prawnego)

2. zasada podziału i równoważenia władzy (czasem nazywana jako zasada podziału i równoważenia władzy)

3. zasada suwerenności narodu (zwierzchności ludu, lub zasada państwa demokratycznego)

Najczęściej katalogi zawierają zasady ustroju politycznego z dodaniem zasady społecznej gospodarki rynkowej, która nie jest zasadą ustroju politycznego. Dodaje się czasem również zasadę ochrony praw i wolności jednostki. W zależności od autora w różnych podręcznikach znajdziemy różne zasady.

Autorzy nie podają sposobu systematyzacji tych zasad.

W 3 podręcznikach wskazano mniej zasad niż w innych podręcznikach - jest tu 6, 7 zasad przy ogólnej liczbie 37 zasad. Autorzy wymieniają te najbardziej ogólne zasady. Katalogi tych treści nie są jednak identyczne.

3. Podstawy systematyki zasad: pojęcie zasad, idei ogólnych prawa konstytucyjnego.

Tradycyjne prawo konstytucyjne podzieliliśmy na cztery działy (państwa demokratycznego, państwa prawnego podziału władzy i godności człowieka).

1)System ochrony jednostki 2)System władzy suwerenna

(zasada godności człowieka) (zasada państwa demok.)

3)System funkcjonowania prawa 4)System organów państwa

(zasada państwa prawnego) (zasada podziału władzy)

Każdy z tych systemów tworzą piramidę norm i odnoszą się do konkretnych zasad. Mają one ogólną treść, ale można z tej treści wyodrębnić to, co jest jej rdzeniem znaczenia i istotą tej zasady. W centrum są te 4 zasady - ta kropka i wokół nich inne zasady przedstawicielstwa, pluralizmu, zwierzchnictwa ludu itp. Te części wykresu to miejsce zarezerwowane dla norm nie będących zasadami ustroju politycznego.

Zasady ogólne - te pierwsze 4 idee ogólne ( 4 lub 5) obok tych 4 powyżej są jeszcze idee ogólne o bardziej złożonym charakterze i możemy je włożyć do tej kropki.

IV IDEA PAŃSTWA DEMOKRATYCZNEGO I ZASADY PODSTAWOWE WŁADZY SUWERENNEJ

1. Pojęcie państwa demokratycznego w tekstach konstytucji.

Słowo demokracja z reguły nie pojawia się w tekście konstytucji. Pojawia się natomiast idea demokracji. Idea ta jest przyjmowana, wyrażana jest za pomocą twierdzenia, że władza należy do ludu. Idea jest znana, ale nie używano słowa demokracja. Działo się tak dlatego, że użycie tego słowa kojarzyło się ze złą formą ustrojową, ponieważ władza w zgromadzeniach podlegała demagogom. Pierwsze dokumenty Konstytucyjne czasów nowożytnych też unikały słowa demokracja, pisano jednak, że władza spoczywa w ludzie i od niej się wywodzi. Zatem idea narodu jako najwyższego organu władzy było ideą celebrowaną.

W okresach zmian ustrojowych, przewrotów jest inaczej i twórcy nowego ustroju sięgają po określenie „demokracja”. np. Republika Francuska. Konstytucje czasów przełomowych chcą pokazać, że są lepsze od tych starszych. Rousseau podkreślał, że władza ludu jest niepodzielna. Jednak ten ideał nie był do pogodzenia z zasadą podziału władzy, zasadą przedstawicielstwa i partii politycznych. Już nawet twórca idei demokratycznej miał do tej idei wątpliwości.

W Polsce idea państwa demokratycznego - zwierzchnictwo ludu (art.4).

2. Zasada zwierzchnictwa ludu pierwszą zasadą systemu władzy suwerena.

Większość Konstytucji odważyło się na zapisanie, że są państwem demokratycznym (dotyczy państw postkomunistycznych). W Polsce odnosi się to do zasady suwerennej władzy ludu - art. 4 „ władza należy do narodu”. Musi być w Konstytucji przypis, że istnieje zwierzchnictwo ludu, żeby powiedzieć, że mamy do czynienia z państwem demokratycznym.

Władza zwierzchnia to władza niczym nie ograniczona, najwyższa. Dzięki tej zasadzie, choć sama idea jest mityczna, z niej wynikają inne instytucje i ona stanowi o demokratycznym państwie. Zasada ta wnosi, że to naród jest zwierzchnikiem władzy i to od niego władza pochodzi. Za ojca tej koncepcji uznaje się geniusza epoki Oświecenia (XVIII w.) Jeana Jacquesa Rousseau. Jego poglądy zostały zawarte w książce Umowa społeczna, która stawia tezę, że władza to przejaw samo organizacji narodu i jest ona przywilejem nadawanym przez lud określonym jednostkom. Jak mówi Art. 4 ust. 2 Konstytucji - [...] Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio [...] Bezpośrednie sprawowanie władzy przejawia się w: prawie do referendum, prawie ludowej inicjatywy ustawodawczej, prawie petycji, czy prawa weta ludowego. W Polsce funkcjonują jedynie dwie pierwsze instytucje. Pośrednie sprawowanie władzy przejawie się w organizacji wyborów (obsadzanie wakatów urzędów).

3. Zasada przedstawicielstwa i podstawowe znaczenie systemu prawa wyborczego.

Zasada przedstawicielstwa jest wyrażona w Konstytucji przy określeniu sposobu wykonywania władzy zwierzchniej narodu: "naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli". Zasada reprezentacji polega na tym, iż władzy zwierzchniej nie sprawuje bezpośrednio sam naród, ale w jego imieniu i na jego rzecz sprawują tę władzę przedstawiciele narodu. Jest to tak zwane klasyczne rozumienie przedstawicielstwa. Zasada reprezentacji, sprawowania władzy przez lud za pomocą swoich przedstawicieli. Ma pewne znamiona swojej utopijności. Rousseau godził się na przedstawicielstwo, mimo że było sprzeczne to z zasadą zwierzchnictwa ludu. Stawiał on określone warunki władzy przedstawicielskiej:

• parlament powinien być pod stałą kontrolą ludu

• powinien stanowić nadrzędną władzę w państwie

Musi on urzeczywistniać inspekcję między władzami, co kłóci się z zasadą podziału władzy. Ta myśl Rousseau była dość rewolucyjna.

Zasada reprezentacji politycznej towarzyszy od początków historii parlamentaryzmu. Przedstawicielstwo w czasach feudalnych miało charakter reprezentacji swoich stanów, prowincji, a nie całego narodu. Nie było kadencyjności parlamentu. Wcześniejsza reprezentacja była oparta na mandacie związanym (na kaście). Parlament musiał postępować tak jak chcieli jego wyborcy. Obecnie istnieje koncepcja mandatu wolnego, który powstał pod koniec XVIII w. w Anglii.

Mandat wolny - ukształtował się jako pochodna koncepcji zwierzchnictwa narodu. Opiera się na założeniu, że poseł reprezentuje cały zbiorowy podmiot suwerenności (korpus wyborczy, naród), nie jest natomiast przedstawicielem tylko tych, którzy go wybrali. Nie istnieje tym samym prawna zależność posła od swoich wyborców, niedopuszczalne są nakazy czy instrukcje wyborców, nie ma też możliwości odwołania posła przez wyborców. Przeciwnie, status posła jest uformowany w sposób zapewniający mu maksymalną niezależność i swobodę działania; od deputowanego oczekuje się reprezentowania dobra powszechnego czy woli Narodu - suwerena nierzadko odległych od aktualnych życzeń wyborców. Taką koncepcję mandatu przyjmuje się dzisiaj we wszystkich właściwie państwach demokratycznych jak i w nowych państwach postkomunistycznych (daje jej wyraz art. 104 Konstytucji: Posłowie są przedstawicielami Narodu. Nie wiążą ich instrukcje wyborców).

Mandat poselski - całokształt praw i obowiązków przedstawiciela, wyrażających istotę więzi prawno - politycznej powstałej na skutek aktu wyborczego. Jest to upoważnienie, pełnomocnictwo do reprezentowania w parlamencie interesów i woli wyborców.

Utopijność tej zasady - wiadomo, że posłowie nie będą się kierowali tylko wolą wyborców.

Funkcja legitymizująca parlamentu: aby przywódcy polityczni byli w pewnej zależności wyborców, służy rozładowaniu napięć społecznych. Organy przedstawicielskie i przedstawiciele uzyskują legitymację do sprawowania władzy; przyzwolenie na sprawowanie władzy udzielane jest w drodze wyborczej. Istnieją dwa rodzaje legitymizacji prawnej:

1. pierwotna - obejmująca reprezentantów i organy przedstawicielskie; przyznawanie mandatów

2. wtórna - uprawomocnienie wybranych organów przedstawicielskich do legitymizowania innych organów władzy publicznej

Wybór parlamentu w demokratyczny sposób.

Podstawowe, niekwestionowane zasady prawa wyborczego:

• powszechność - Przesłanka ta określa krąg podmiotów, które zostały uprawnione do głosowania. Ograniczenia w zasadzie powszechności nazywamy cenzusami. Mogą one przybrać formę: wieku, obywatelstwa, płci. Uznaje się, że obecnie tylko dwa pierwsze cenzusy mogą być dopuszczalne. Wszystkim obywatelom powinno przysługiwać bierne i czynne prawo wyborcze. To pierwsze to możliwość bycia wybieranym w wyborach powszechnych. W Polsce jest on zróżnicowane ze względu na wiek (np. 21 lat do Sejmu i 35 w wyborach prezydenckich). Czynne prawo wyborcze to możliwość wyboru reprezentanta. W Polsce ustalony został cenzus wieku, bez wyróżnienia typów wyborów, na ukończenie 18 lat.

• równość (w znaczeniu formalnym - każdy wyborca dysponuje równą liczbą głosów; w znaczeniu materialnym związana jest z 3 praktycznymi elementami: jednolita norma przedstawicielska, metoda wyznaczenia okręgów wyborczych, system wyborczy),

• bezpośredniość (Zasada ta może mieć dwa ujęcia. W pierwszym oznacza, ze osoba głosuje na konkretnego kandydata do sprawowania władzy. W drugim ujęciu rozpatruje się zasadę bezpośredniości jako gwarancję dla obywatela, że musi on oddać głos osobiście (nie za pomocą maila, smsa czy telefonicznie). Do oddania głosu nie można również ustanowić pełnomocnika z prawa cywilnego).

• tajność (dopiero pod koniec XIX w.) Zasada ta dotyczy tylko tej fazy wyborów, która stanowi realizowanie przez wyborców aktu wyborczego. Odnosi się więc ona do korzystania z czynnego prawa wyborczego. Zasada ta spełnia funkcje gwarantowania wyborcy swobodnego podjęcia decyzji oraz bezpieczeństwa że z powodu treści oddanego głosu nie spotkają go ujemne konsekwencje. Zasada ta gwarantowana jest przez tworzenie warunków nieskrępowanego oddania głosu; z jednej strony - obowiązek zorganizowania w lokalach obwodowych komisji wyborczych miejsc zapewniających tajność głosowania, z drugiej - obowiązek udania się wyborcy do miejsca zapewniającego tajność głosowania. Istotne znaczenie mają przepisy ordynacji wyborczych, określające wzór karty do głosowania. Zasada tajności chroniona jest także przez przepisy kodeksu karnego.,

• proporcjonalność (jest bardziej demokratyczna, w wielu państwach niestosowana np. w Anglii, Stanach Zjednoczonych, częściowo w Niemczech) Proporcjonalność jest raczej metodą ustalenia wyników wyborów, niż zasadą prawa wyborczego. Jest to alternatywa dla obliczania głosów za pomocą większości względnej i bezwzględnej. W systemie większości względnej oblicza się ilość głosów i przyznaje mandaty jednostkom, które zdobyły ich najwięcej. W systemie większości bezwzględnej jednostki takie muszą ponadto osiągnąć wynik ponad 50% zdobytych głosów. W przeciwnym wypadku wybory są powtarzane. Pierwsza z zasad w Polsce jest stosowana w wyborach do Senatu druga w wyborach prezydenckich. Ten typ sprzyja zdobyciu większości parlamentarnej w systemach dwupartyjnych (stabilność). Nie odzwierciedla układu sił politycznych w kraju. W odróżnieniu od nich zasada proporcjonalności zakłada, że tyle ile głosów zdobyła dana formacja tyle mandatów powinno ona posiadać w ciele przedstawicielskim..

Protest wyborczy - wniosek skierowany do sądu, w którym wskazuje się na nieprawidłowości formalne związane z przeprowadzeniem wyborów, domagając się ich unieważnienia. W prawie polskim instytucja protestu wyborczego została uregulowana odrębnie w poszczególnych ustawach dotyczących poszczególnych wyborów, w tym w kodeksie wyborczym, tj. w ustawie z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy, jak również w ustawach dotyczących przeprowadzania referendum. Poszczególne regulacje różnią się zakresem podmiotowym i przedmiotowym protestu, jak też właściwością sądu. Protesty co do zasady dotyczyć mogą ważności wyborów w ogólności, ważności wyborów w danym okręgu lub ważności wyboru określonej osoby. Podstawą może być popełnienie przestępstwa, naruszenie przepisów dotyczących głosowania lub ustalania wyników. Prawo do wniesienia protestu ograniczone jest terminem (z reguły wynoszącym 3, 7 lub 14). Protesty mogą wnosić (zależnie od powodu) indywidualni wyborcy i pełnomocnicy komitetów wyborczych, a także przewodniczący właściwej komisji wyborczej. Właściwy do rozpoznania protestów jest sąd okręgowy (w przypadku wyborów samorządowych) lub Sąd Najwyższy (w przypadku wyborów ogólnokrajowych). Sąd rozpoznaje wniosek w postępowaniu nieprocesowym. Najdalej idącym w skutkach rozstrzygnięciem może być podjęcie uchwały o nieważności wyborów.

4. Zasada pluralizmu politycznego i problem jurydyzacji problematyki, partii politycznych.

Pluralizm polityczny jest ideą niezbędną dla dwóch wcześniejszych zasad (zasada przedstawicielstwa i zwierzchnictwa ludu). Pluralizm polityczny ma ograniczony zakres ze względu na szacunek do innych partii politycznych. Partie polityczne są potrzebne, aby wybory mogły być zorganizowane. W dobrym państwie ważne jest, aby jedne organizacje nie były dyskryminowane wobec innych, aby wszystkie poglądy mogły być reprezentowane. Pluralizm polityczny to wielość partii politycznych o różnych programach. Z mocy prawa partie o pewnych poglądach są zakazane- partie totalitarne, komunistyczne, rasistowskie, te które stosują przemoc.

Art. 13 konstytucji

Koniec XIX w. i pierwsza połowa XX w. - pogląd, że partie w prawie powinny być w pewnym stopniu regulowane, należy wyrównać szanse w równości partii. Pluralizm ma kilka zakresów znaczeń. W ujęciu prawno konstytucyjnym pluralizm należy rozumieć ściślej i sprowadzić go do problemu partii. W ujęciu szerszym (poza konstytucyjnym) pluralizmu politycznego nie da się zwęzić tylko do kwestii struktur o statusie partii (tworzenie związków, organizacji). Jako zasada ustrojowa w prawie konstytucyjnym pluralizm polityczny polega na: 1. uznaniu wielości partii

2. uznaniu równości partii

3. określeniu demokratycznej roli partii politycznej.

Znaczenie prawne tak rozumianej zasady jest co najmniej dwojakie. Po pierwsze determinuje system wielopartyjny - wyklucza jakąkolwiek jedno partyjność. Po drugie w systemie wielopartyjnym jest to punkt wyjścia kreowania wymogów dotyczących jakości systemu partii.

Dawniej partie można było zakładać swobodnie, wpisywano je do rejestru. Obecnie jest wiele wymogów i ograniczeń dla istnienia partii. Istnieje ustawa o partiach politycznych. Trybunał Konstytucyjny może odmówić założenia partii politycznej (sąd może odmówić zarejestrowania takiej partii, a w stosunku do już istniejącej partii TK rozstrzyga czy cele i działania partii są sprzeczne z konstytucją, co powoduje likwidację partii).

Art. 11 konstytucji

System partyjny - praktyka przyniosła różne rozwiązania jeśli chodzi o życie partyjne, o partie w parlamencie. W zależności od tego ile jest partii i jak trwałe są gabinety mamy do czynienia z systemem lub podsystemem rządów. Inaczej wygląda system rządów w państwie gdzie istnieje system dwupartyjny, wielopartyjny, monopartyjny. Ta wielopartyjność może jednak różnie wyglądać: bo może to być taka, która paraliżuje prace parlamentu, lub taka, która prowadzi do wspólnego pokojowego zakończenia kadencji. Są jeszcze kooperacyjne partie w systemie wielopartyjnym w Szwajcarii - partie się kłócą, ale ze sobą współpracują. Każdy rząd składa się z przedstawicieli wszystkich partii (w Szwajcarii są to 4 partie, nawet jeśli ta 3 czy 4 nie jest potrzebna, to i tak jest zapraszana do rządzenia). System ten zapewni pokój partyjny, zapewnia wspólną odpowiedzialność za rządy w państwie.

5. Zasada demokracji bezpośredniej i jej instytucje.

Demokracja bezpośrednia - instytucja referendum, obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej, wiece ludowe. Ustrój daje możliwość obywatelom uczestniczenia w pewnych sprawach. Podstawowe formy wykonywania władzy przez naród określa art. 4 ust. 2 stanowią, iż „Naród sprawuje władzę przez swych przedstawicieli lub bezpośrednio”. Pojęciu naród nadaje się już bardziej techniczne znaczenie, bo utożsamia się go z ogółem obywateli mających prawa wyborcze. Art. 4 ust. 2 nawiązuje do tradycyjnego rozróżnienia demokracji bezpośredniej i demokracji pośredniej (przedstawicielskiej). Demokracja bezpośrednia to sposób sprawowania władzy, w którym decyzje podejmowane są bezpośrednio przez ogół wyborców, bez pośrednictwa jakichkolwiek organów państwowych. Podstawowe formy demokracji bezpośredniej to:

• ogólne zgromadzenie wyborców

• referendum

• inicjatywa ludowa

• weto ludowe

Inicjatywa i weto rodzą jednak wiążące skutki tylko w aspekcie proceduralnym i tym różnią się od referendum, która pozwala na podejmowanie rozstrzygnięć o charakterze merytorycznym. Referenda mogą być różnego rodzaju. Mogą być nadużywane np.

referenda plebiscytarne - dla wzmocnienia pozycji władzy, takie referenda, które w istocie służą czemuś innemu niż sprawa, która podlega referendum np. jeśli nie będzie określonego rozwiązania, to coś z tego wyniknie.

Sejm nie ma obowiązku uchwalenia ustawy zaproponowanej przez obywateli, ale Marszałek musi przyjąć tą inicjatywę.

• Ustawa o referendum krajowym

Ustawa o referendum lokalnym

Ustawa o obywatelskiej inicjatywie ustawodawczej

Referendum inicjatywa ustawodawcza

art. 118 ust.2

ogólnokrajowe lokalne

art. 170

art.125 art.235 ust. 6

art. 90 ust. 3,4+++

+

6. Zasada społeczeństwa obywatelskiego gwarancją zachowania demokracji.

Art. 12 konstytucji

Zasada społeczeństwa obywatelskiego wymieniona jest tylko w treści. Jednak niektóre współczesne konstytucje przywołują tą zasadę z nazwy najczęściej w preambule. Termin tej zasady w innych krajach to społeczeństwo cywilne.

Pojęcie to wywodzi się z prac Hegla, ale w Polsce zaistniało w latach 80'tych, w tzw. okresie „pierwszej Solidarności”, jako hasło przeciwko stanowi rzeczy, w którym człowiek był przedmiotem władzy, a nie jej podmiotem → początek urzeczywistniania tej zasady to zmiana ustrojowa 1989 r. Konstytucja nie używa tego pojęcia, ale daje wyraz tej zasadzie w szeregu postanowień. Zasada ta zakłada po pierwsze, że człowiek w społeczeństwie występuje w kilku podstawowych rolach społecznych (politycznej, zawodowej i terytorialnej) i w każdej z nich ma pewne dążenia; po drugie owe dążenia są zróżnicowane u różnych ludzi. Niektórzy tą problematykę łączą z pluralizmem politycznym jednak przyjęto, że czym innym jest zasada pluralizmu, a czym innym zasada społeczeństwa obywatelskiego. Aktywność nie może kończyć się na wyborze posłów. Nie można oddać państwu całej obszernej sfery, w której obywatele powinni funkcjonować.

Demokracja potrzebuje czasu. Nie jest łatwo zbudować społeczeństwo obywatelskie. Jego budowanie wymaga organicznej pracy u podstaw.

W Polsce termin społeczeństwa obywatelskiego bardziej przemawiał do tej idei niż państwa cywilnego. Zasada społeczeństwa obywatelskiego ma związek z zasadą pomocniczości.

System władzy suwerennej jest umiejscowieniem dla zasady ochrony społeczeństwa obywatelskiego.

• V IDEA PODZIAŁU WŁADZY I ZASADY OGÓLNE SYSTEMU RZĄDÓW (SYSTEMÓW ORGANIZACJI PAŃSTWA)

1. Geneza idei i znaczenie systematyki ustroju państwa.

System ustrojów państwowych ( system rządów ) - to typologia pojęciowa z zakresu form ustrojowych państwa oparta na analizie wzajemnych relacji między naczelnymi organami, zwłaszcza między parlamentem, a organami władzy wykonawczej.

Systematyka - posługiwano się różnymi kryteriami. Według jednego są republiki i monarchie, wg drugiego są państwa demokratyczne i niedemokratyczne, z uwagi na strukturę prawną państwa są państwa federalne i unitarne; ze względu na charakter stosunków między Parlamentem a władzą wykonawczą (czyli ze względu na ustrój państwa), są państwa: parlamentarno - gabinetowe, prezydenckie i parlamentarno - komitetowe.

Od dawna zastanawiano się jak podzielić systemy państwowe. Posługiwano się przez tysiąclecia triadą ustrojów dobrych i złych, wyprowadzanych z myśli Arystotelesa. Dobre: monarchia, arystokracja, politea, a złe: tyrania, oligarchia i demokracja. W Starożytności mówiono, że można zapobiec degeneracji ustroju przez przemieszanie cech trzech dobrych ustrojów. Ustrój mieszany tworzy możliwość wzajemnego hamowania się władz, bo każda z władz ma możliwość podejmowania działań określonego rodzaju po trochu z funkcji ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Była to jakaś równowaga. Nazywano to rządami mieszanymi i była wielkim odkryciem, bo np. władza ustawodawcza należała w równej części do lordów, gmin i monarchy.

W starożytności nie narodziła się teoria podziału władzy. Idea rządów mieszanych panowała przez wiele lat. Myśliciele tkwili w pojęciach trzech dobrych i trzech złych ustrojów. Dopiero rewolucja Angielska w XVII wieku przyjęła myśl, że cała władza tworzenia prawa należy do izby lordów, a władza wykonawcza do izby gmin. Dopiero tutaj zaczęła się pojawiać teoria podziału władzy. Był to początek epoki feudalnej.

John Locke - władza ustawodawcza ponownie została podzielona, Anglia znowu stała się monarchią, jednak dzięki niemu położono akcent na inne sprawy, a Monarcha miał tylko prawo weta, mimo rozdzielenia władzy ustawodawczej miedzy te trzy organy.

Monteskiusz - w państwie istnieją trzy rodzaje władzy: ustawodawcza, wykonawcza i federacyjna. Potem jednak zapomniał o federacyjnej i pisał o sądowniczej. W dziele „ o duchu prawd” 1 Rozdział : o ustroju Anglii: tylko jeden mały rozdział jest poświęcony trójpodziałowi władzy. To co pisał nie było jednak o tym, jak jest w Anglii, a była to jednak konstrukcja idealnego ustroju jaki Monteskiusz chciał osiągnąć. To, że napisał w tytule o Anglii dodało temu walorów, bo to co było Angielskie było dobre i przyciągało uwagę.

Rzecz jest w relacjach między trzema władzami, a nie to czy Konstytucja wymienia trzy rodzaje władzy, bo one są na ogół w każdym państwie. Monteskiusz uważał, że nie było by wolności gdyby jedna władza miała udział w drugiej władzy.

W Polsce jest podział władzy, ale nie monteskiuszowski, ponieważ nie mogła jedna władza być częścią drugiej władzy, a u nas ministrowie są w parlamencie. Ten monteskiuszowski podział władzy jest podstawą ustroju prezydenckiego w USA ,a nie parlamentarno - gabinetowym w Anglii.

Wspólną cechą jest nieodpowiedzialność polityczna głowy państwa ( w USA i Anglii )

Odpowiedzialność polityczna to odpowiedzialność przed parlamentem. Nie można monarchy zdymisjonować. Odpowiedzialność ta polega na utracie zaufania i dymisji. W Ameryce też nie można zdymisjonować prezydenta, chyba, że popełni przestępstwo lub wykroczenie i wtedy uruchamia się procedurę quasi sądową.

Do rozdzielenia władzy dodano prawo weta, żeby hamować władzę ustawodawczą.

2. Szczególne cechy ustrojów parlamentarno - gabinetowych i prezydenckich.

System parlamentarno - gabinetowy - system polityczny, w którym rząd z premierem na czele jest powołany przez parlament we współpracy z głową państwa. Ponosi on odpowiedzialność polityczną przed parlamentem (wotum nieufności oznaczające ustąpienie co najmniej jednego ministra, najczęściej zaś całego gabinetu; wotum zaufania).

Władza wykonawcza, czyli egzekutywa, także ma prawo wystąpić do głowy państwa z wnioskiem o rozwiązanie parlamentu. Rząd jest powoływany spośród przedstawicieli narodu mającej większość w parlamencie. Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ponoszą ją natomiast członkowie rządu kontrasygnujący jej akty urzędowe. Jego odmianą jest tzw. system kanclerski (Niemcy) lub system gabinetowo-parlamentarny występujący w Wielkiej Brytanii.

Głowa państwa ma przede wszystkim zadanie reprezentować państwo, a wszystkie akty przez nią wydane muszą zawierać odpowiedni zapisek do konstytucji.

Podmioty władzy powinny się nawzajem hamować i równoważyć. Idea równowagi udoskonaliła podział władzy w państwie demokratycznym. W konsekwencji przyjęcia tej zasady parlament ma prawo egzekwowania odpowiedzialności politycznej rządów i ministrów z osobna, a egzekutywa ( władza wykonawcza) ma prawo do rozwiązywania parlamentu.

Zasada podziału władzy nie jest podstawą tego systemu rządów, mimo iż struktura organów państwa buduje się na pojęciach władzy ustawodawczej i wykonawczej. Tyle tylko, że bez żadnych rygorów ich rozdzielenia właściwych zasadzie podziału władzy.

System prezydencki charakteryzuje się silną pozycją prezydenta oraz rygo­rystycznie przeprowadzonym podziałem władzy. Parlament jest wszechwładny w sensie ustawodawczym, ale nie ma żadnych instru­mentów wykonawczych oraz prawa do odwołania prezydenta za prowadzoną poli­tykę. Prezydent i podlegli mu ministrowie nie odpowiadają politycznie przed parlamentem - tzw. zasada politycznej nieodpowiedzialności uosabianej jednoosobowo przez prezy­denta władzy wykonawczej przed parlamentem. Prezydent jest równorzędnym z parlamentem reprezentantem narodu (jest wyłaniany w wyborach powszechnych), głową państwa i szefem administracji, kreatorem poli­tyki zagranicznej oraz zwierzchnikiem sił zbrojnych, wyposażonym w pełnię władzy wykonawczej, choć równocześnie pozbawiono go możliwości ustawodawczych oraz prawa do rozwiązania parlamentu - tzw. zasada separacji władzy. Stan separacji władzy łagodzony jest przyjęciem pewnych instytucji, wpływów lub zależności tworzących bardzo konkretne pojęcie systemu hamulców i równowagi, będące wyrazem przyjęcia jako posiłkowej zasady równoważenia władzy - czyli jest też podział władzy jako pierwszorzędna zasada i równoważenie władzy jako drugorzędna zasada w sposób, który nie narazi podziału władzy ( najdalej idącym hamulcem jest weto głowy państwa wobec ustaw). Koniecznym warunkiem zachowania demokratycznego ustroju państwa i uniknięcia łatwego w tym systemie impasu między władzami jest przyznanie władzy sądowniczej pewnych istotnych kompetencji wobec dwóch władz pozostałych. Idea równowagi udoskonali system władzy. Ta idea w wielu krajach jest często druga - trzeciorzędna. Najbardziej reprezentatywnym przykładem systemu prezydenckiego jest ustrój pań­stwowy Stanów Zjednoczonych.

System prezydencki System parlamentarno-gabinetowy

1 cecha wykresów: struktura władzy wykonawczej

2 cecha wykresów: linia przerywana między premierem i gabinetem a parlamentem. Odpowiedzialność polityczna rządu i premiera przed parlamentem. Nie trzeba tu udowadniać żadnej winy. Wystarczy głosowanie.

Prezydent jest nieodpowiedzialny politycznie przed parlamentem, tylko jeśli popełni delikt to można go pociągnąć do odpowiedzialności. Parlament nie może odwołać prezydenta.

Większość krajów przyjmuje system parlamentarno - gabinetowy, ale wprowadzają swoje modyfikacje. Przykładem jest system kanclerski w Niemczech.

Konstruktywne wotum nieufności - we wniosku trzeba wskazać następcę premiera. Ciężko jest osiągnąć zgodę, co do osoby, która ma zastępować premiera. Jest to ciężkie do realizacji.

3. Podział władzy, a idea nadrzędności Parlamentu w ustroju parlamentarno - komitetowym.

System parlamentarno - komitetowy oparty jest na dwóch ideach: suwerenności ludu i idei podziału władzy. Między tymi zasadami istnieje jednak istotna sprzeczność. System ten nazywany jest także systemem rządów konwentu lub zgromadzenia. Charakteryzuje się tym, że władza jest skupiona w parlamencie, który jest wybierany w wyborach, jednak reszta organów jest wybierana już przez parlament. Skupia on w sobie największą władzę i powołuje każdy organ, jaki jest potrzebny w kraju. Bardzo ważne jest to, że system ten charakteryzuje się brakiem trójpodziału władzy, co wpływa bezpośrednio na formę rządów. Mimo, że nie istnieje trójpodział władzy, kraje takie mogą z łatwością istnieć i możliwy jest bardzo dobry rozwój kraju. Jednym z przedstawicieli krajów o takim systemie rządów, jest właśnie Szwajcaria, która jest jednym z najlepiej rozwiniętych krajów w Europie i posiada jedno z najbogatszych społeczeństw. Bardzo ważnym elementem jest to, że władzą wykonawczą jest rząd, na czele z premierem, który jest wybierany przez parlament. Głowa państwa ma ograniczone kompetencje, co wpływa na władzę. Jednym z najciekawszych elementów kompetencji, a raczej braku jednej jest to, że prezydent nie może rozwiązać sejmu przed końcem jego kadencji. System rządów parlamentarno-komitetowych jest jednym z najmniej używanych systemów w obecnych czasach. Państwa o tym modelu: Francja za czasów konstytucji jakobińskiej z 1793 r., Francja za Komuny Paryskiej, azjatyckie państwa realnego socjalizmu i obecny system w Szwajcarii.

Cechy systemu parlamentarno - komitetowego (znany tylko w Szwajcarii):

1. Naczelną zasadą państwa jest zasada nadrzędności parlamentu z którą wiąże się m.in. odrzucenie pozaparlamentarnego badania konstytucjonalności ustroju.

2. Nie przyjęcie zasady podziału władzy wyraża się m.in. wielofunkcyjnością charakteru kompetencji parlamentu i dyfuzją kompetencji legislatywy i egzekutywy.

3. Odrzucenie idei równoważenia władz wyraża się powierzeniem parlamentowi zwierzchniego nadzoru nad egzekutywą i łączy się z odrzuceniem instytucji odpowiedzialności politycznej rządu przed parlamentem i możliwości skracania kadencji parlamentu.

4. Egzekutywa ma charakter komitetowy co oznacza konstytucyjną podległość parlamentu jak i pełne poparcie jej funkcjonowania na zasadzie kolegialności.

5. Gwarancją zachowania demokratycznego systemu rządu jest rozwinięta zasada demokracji bezpośredniej.

• Charakterystyka:

• jednolitość władzy państwowej;

• parlament jest organem władzy najwyższej (posiada władzę ustawodawczą i wykonawczą);

• rząd powoływany jest przez parlament a nie przez głowę państwa (rząd jest komitetem wykonawczym parlamentu );

• rząd odpowiada politycznie przed parlamentem , ale konflikt na linii rząd-parlament może zostać rozstrzygnięty tylko na korzyść parlamentu;

• ministra nie można odwołać (ustępuje sam lub gdy nie zostanie wybrany do parlamentu w następnych wyborach);

• głową państwa zostaje członek rządu o najdłuższym stażu;

• głowa państwa odpowiada politycznie przed parlamentem (ponosi też odpowiedzialność karną );

• głowa państwa nie ma prawa rozwiązania parlamentu przed upływem jego kadencji

4. Ogólna charakterystyka systemu rządów trzeciej RP.

Struktura rządu

 

• 
  
  
  
  
  
  
  
  
  

Niezależne organy regulujące - niezależnie od Parlamentu i organów władzy wykonawczej

NIK, RPO - powołuje Parlament, a członków powołują Prezydent (2), Sejm (2), Senat (1)

Zmiany w stosunku do modelu.

Konstytucja z 1997 r. wzmocniła władzę zarówno Prezydenta, Premiera jak i Sejmu w stosunku do przyjętego modelu.

Udoskonalenie modelu:

Rządu:

• Tryb powoływania rządu taki który ma nie dopuścić do powstania rządu, który miałby być niestabilny

• Zmiany w stosunku odpowiedzialności rządu, wotum nieufności

• Wzmocnienie pozycji Premiera zaczynając od procesu tworzenia rządu

Prezydenta:

• Odrębności systemowe wyrażają się w powszechnych wyborach Prezydenta

• Długa lista prolongaty prezydenta (kompetencje wykonywane przez Prezydenta bez kontrasygnaty Premiera)

• Uznanie szczególnej pozycji głowy państwa w sprawach obrony i bezpieczeństwa państwa

Sejmu:

• Cała pozycja Parlamentu została wzmocniona, immunitet poselski, skracanie kadencyjności (ograniczenia), tworzenie rządu sejmowego bez udziału Prezydenta

VI IDEA PAŃSTWA PRAWNEGO I ZASADY SYSTEMU ŹRÓDEŁ PRAWA KONSTYTUCJI.

1. Kształtowanie się idei państwa prawnego.

Wszystko co jest w Konstytucji ma walor prawny. Niektórzy uważali, ze państwo prawne jest tym samym co państwo praworządne. O państwie prawnym możemy mówić po 1989 r., kiedy w Polsce nastąpiły zmiany ustrojowe (nowelizacja Konstytucji PRL z dnia 29 grudnia 1989).

Państwo powinno zagwarantować obywatelom pewność prawa stanowionego przez organy państwowe. Oznacza to, że państwo nie powinno zaskakiwać obywateli nagłymi i niespodziewanymi zmianami stanowionego przez siebie prawa, powodując tym niepewność sytuacji prawnej obywateli bądź innych podmiotów prawnych.
Drugą ważną regułą państwa prawa jest adekwatność integracji prawnej w życie społeczne. Ingerencja taka powinna być uwarunkowana względami na ochronę interesów państwa lub ważnych wartości akceptowanych społecznie. Zakres i głębia ingerencji prawnej powinna pozostawać w proporcji do potrzeb gwarantowania uznanej za nadrzędną wartość, tym samym nie powinna to być ingerencja nadmierna, krępująca swobodę jednostki.
Trzecią cechą państwa prawa jest ochrona praw słusznie nabytych. Wynika ona pośrednio z zasady pewności prawa i stanowi konsekwencję tej pewności o szczególnym znaczeniu prawnym oraz praktycznym. Zasada pewności prawa i zaufania do prawa wymaga uznania praw uzyskanych w ten sposób jako praw „słusznie nabytych”.

Czynnikiem, który stabilizuje system prawny w „państwie prawa” i gwarantuje pewność prawa jest niewątpliwie konstytucjonalizacja ustroju oraz zasad systemu prawnego. Oznacza ona poddanie systemu ustrojowego oraz systemu prawnego stabilizującym regułom o nadrzędnej mocy prawnej oraz dużej trwałości obowiązywania. Konstytucja wyznacza granice aktywności państwa i podstawowych jego organów oraz zasady ich działania w przestrzeni społecznej i terytorialnej. Ponadto ustala hierarchię, moc i skutki prawne określonych konstytucyjnie czynności państwa i jego organów oraz reguł ich znoszenia się w stosunkach wzajemnych. Ważnym składnikiem każdej pełnej regulacji konstytucyjnej jest wyznaczenie granic ingerencji państwa w stosunku do jednostek, określenie zasad ograniczenia wolności jednostek oraz funkcjonowania podmiotów prawnych na terytorium danego państwa w jego „przestrzeni prawnej”. Szczególnie istotna jest konstytucjonalizacja relacji pomiędzy państwem a jednostkami, które pozostają w zasięgu bezpośredniego władztwa danego państwa. Inaczej można powiedzieć, że jest to kwestia konstytucyjnego gwarantowania wolności, praw człowieka i obywatela na terytorium danego państwa.
Konstytucja stwarza prawne podstawy dochodzenia roszczeń lub ich formułowania pod adresem instytucji władzy publicznej. Oprócz tego, zobowiązuje odpowiednie organy państwa do wychodzenia naprzeciw tym roszczeniem ich spełniania. Nadrzędność norm konstytucyjnych rodzi też powinność ustawodawcy zwykłego, organów prawodawczych ogólności oraz organów stosujących prawo tworzenia ram prawnych i stosowania prawa sprzyjającego realizacji uprawnień jednostek dysponujących prawami konstytucyjnie gwarantowanymi.
Konstytucyjnym poglądem jest, iż niezbędnym atrybutem państwa prawnego jest występowanie w nim podziału władzy, równowagi władz podzielonych.
Ważne jest by władze podzielone respektowały w praktyce swego funkcjonowania podstawowe cechy państwa prawnego:

• zasada zaufania obywatela do państwa i stanowionego w państwie prawa

• nadrzędność norm konstytucyjnych

• konstytucyjne gwarancje wolności i praw jednostki

• zasadą legalizmu i prymat ustawy w systemie aktów prawnych.

Obowiązująca konstytucja RP formułuje zasadę, iż państwo to przestrzega wiążące je prawa międzynarodowe, zaś ratyfikowane umowy międzynarodowe stanowią część krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednia zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy nie da się pogodzić z umową.

W połowie XIX w. zaczęto akcentować w państwie znaczenie parlamentu, sądownictwa, idee związane z istnieniem samego prawa. Aby skutecznie pełniło swoją rolę musi być odpowiednio stanowione, musi być ustanowiona hierarchia norm. Po I wojnie światowej zaczęto rozumieć istnienie Sądów Administracyjnych. Stwierdzono także, że powinny też istnieć Trybunały Konstytucyjne. Po II wojnie światowej nastąpiło zdecydowane poszerzenie idei norm państwa prawnego. Powstanie niezawisłych sądów w Anglii.

2. Państwo prawne, a praworządne.

Postulat praworządności jest to nakaz określonego zachowania w stronę organów państwa i funkcjonariuszy. Każdy obywatel ma obowiązek szanować prawo. Ze stanem praworządności mamy do czynienia także, gdy dotyczy określonych treści.

Praworządność jest powszechnie uznaną zasadą we wszystkich państwach demokratycznych. Konstytucja RP formułuje ją w art.2, według którego Rzeczypospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym. Oznacza to, że każda aktywność organu państwowego musi być oparta na odpowiednich przepisach, państwo nie może działać bez prawnego upoważnienia. Ma to zabezpieczyć jednostce poszanowanie przyznanych praw i ochronić ją przed ewentualną arbitralnością organów administracyjnych. Na straży przestrzegania zasady praworządności stoją specjalne instytucje. W Polsce są to m.in. Najwyższa Izba Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich, Trybunał Stanu, Trybunał Konstytucyjny. Instytucje te nadzorują działania organów państwa i nakazują ich zmianę i naprawienie szkód, gdy dostrzegą naruszenie przepisów. Specyficznym instrumentem prawnym zapewniającym praworządność są określone procedury postępowania przed
sądami w sprawach cywilnych, karnych, gospodarczych i administracyjnych. Zapewnia to obywatelom poszanowanie ich praw.

Praworządność materialna i formalna:

Koncepcja praworządności formalnej wiąże pojęcie praworządności z działaniem organów państwowych zgodnie z obowiązującym prawem. Określa się ją jako ,,organizowanie”
i wykonywanie działalności państwa (we wzajemnych stosunkach organów państwa oraz w stosunku organów państwa do obywateli) na zasadzie przepisów prawa”. Dotyczy to nie tylko organów stosujących prawo (na co kładzie się często główny nacisk), ale
i organów ustawodawczych, a więc procesu tworzenia prawa. Praworządność formalna obejmuje również spełnienie określonych warunków formalnych zarówno w procesie tworzenia, jak i stosowania prawa, jak np.: nadanie organom państwa określonych kompetencji, w granicach których mogą one jedynie działać. Według koncepcji formalnej praworządne jest takie państwo, w którym prawo pozytywne jest przestrzegane. Wymóg praworządności formalnej zakłada jeden wymóg, aby organy władzy państwowej i samorządowej działały wyłącznie w granicach swych kompetencji i z zachowaniem procedur określonych przez prawo stanowione.

Koncepcja praworządności materialnej kładzie nacisk na treść prawa i uzależnia praworządność nie tylko od przestrzegania prawa i spełnienia określonych warunków formalnych, ale i od włączania określonych wartości do obowiązujących przepisów. Praworządność materialna jest podstawą państwa prawnego, ale nie jest w zupełności z nią tożsame. Rozumienie państwa prawnego jest szersze. Praworządność materialna stawia dwa wymogi: jeden natury formalnej a drugi natury aksjologicznej. Demokratyczne państwo prawne nie może poprzestać na przestrzeganiu wymogów praworządności czysto formalnej, ale powinno respektować wymogi praworządności materialnej. Organy państwowe i inne jednostki organizacyjne stosujące prawo w imieniu państwa nie mogą więc trzymać się tylko litery prawa, ale dążyć do osiągania określonych wartości ludzkich.

Dochodzi do zbliżenia pojęć praworządności i państwa prawnego.

Fundamentalną ideą państwa prawnego jest sprawowanie władzy przez jego konstytucyjne organy. Organom tym nie wolno podejmować rozstrzygnięć o dowolnej treści i w dowolnej formie. Władza państwowa ma być sprawowana na podstawie upoważnień udzielonych przez konstytucję w granicach przyznanych tam kompetencji bez naruszania innych norm składających się na porządek prawny w państwie. „Praworządność polega na tym że wszystkie organy państwowe przestrzegają prawo. Praworządność nie polega na przestrzeganiu norm prawa przez obywateli ” Adresatami praworządności są organy państwa. Od nich bowiem zależy w jakim stosunku pozostają legalnie podjęte decyzje do swej podstawy prawnej tj. do odnośnych przepisów. Praworządność najlepiej pojmować jako cechę zmienną, która w różnym natężeniu występuje w ustrojach politycznych. Są ustroje - choćby totalitarne - pozbawione praworządności. Badania pokazują, że wyższy poziom praworządności wiąże się m.in. z lepszymi wynikami gospodarczymi, dotyczy to szczególnie stopnia ochrony oraz definicji praw własności. Wyższy stopień ochrony dobrze zdefiniowanych praw własności idzie w parze z szybszym długofalowym wzrostem gospodarczym.

3. Zasada państwa prawnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego.

Trybunał Konstytucyjny sięgnął pojęcia państwa prawnego jeszcze przed powstaniem nowej Konstytucji. Związek z zasadami mające znaczenie dla państwa prawnego:

• prawo nie działa wstecz (Lex retro non agit) - Ustawodawca nie może ustanawiać przepisów prawa, które wiązałyby skutki prawne ze zdarzeniami prawnymi mającymi miejsce w przeszłości. Prawo musi być przewidywalne i budzić zaufanie, a podmiot prawa musi mieć pewność, że w danej sytuacji postępuje zgodnie lub niezgodnie z obowiązującym prawem. Zdaniem Trybunału odstępstwo od zasady nieretroakcji może mieć miejsce jedynie wówczas, gdy przemawiają za tym ważne powody i gdy wynika ono wyraźnie z brzmienia ustawy. Natomiast cel ustawy w żadnym razie nie uzasadnia przyjęcia wstecznego jej działania.

• vacatio legis (art. 2) - oznaczający okres między publikacją aktu prawnego a jego wejściem w życie. Celem vacatio legis jest umożliwienie wszystkim zainteresowanym zapoznania się z nowymi przepisami i przygotowanie do ewentualnych zmian, jakie mogą wynikać z ich obowiązywania.

• ochrona praw nabytych - zdaniem Trybunału treścią zasady praw nabytych jest zakaz stanowienia przepisów arbitralnie odbierających lub ograniczających prawa podmiotowe przysługujące jednostce lub innym podmiotom prywatnym występującym w obrocie prawnym. Zarówno w poprzednim jak i w aktualnym stanie prawnym zasada ochrony praw nabytych wywodzona jest z ogólnej zasady państwa prawnego, na równi z dwiema innymi fundamentalnymi zasadami ustrojowymi - państwa demokratycznego i państwa sprawiedliwego. Zasady te są obecnie wyrażone w art. 2 Konstytucji RP.

• zasada jasności prawa - zrozumiałe w swoich sformułowaniach.

19.05 i 20.05

KONSTYTUCYJNE ZASADY SYSTEMU ŹRÓDEŁ PRAWA

W K jest rozdział poświęcony źródłom prawa - rozdział 3. Tego wcześniej nie było, jest dopiero w tej K. RM naużywała możliwości stanowienia prawa, choć nie jest do tego powołana, bo uważali, że mogą to robić z uwagi na swoją pozycję. Zasada z tego rozdziału - rozróżnienie między prawem powszechnie obowiązującym a prawem wewnętrznym Jest to w podstawowy podział.

Konstytucja RP:

• wprowadziła podział źródeł prawa (aktów prawnych) na powszechnie obowiązujące i wewnętrznie obowiązujące, w związku z tym system źródeł prawa ma charakter dualistyczny (dychotomiczny), tj. że w istocie każdy akt normatywny musi zostać podporządkowany albo prawu powszechnie wiążącemu , albo wewnętrznie wiążącemu;

• określiła miejsce prawa międzynarodowego i prawa wspólnotowego w systemie prawa polskiego;

• sprecyzowała zasady wydawania aktów prawnych wykonawczych do ustawy, tj. rozporządzeń (zwykłych) i zarządzeń;

• stworzyła podstawy tzw. zamkniętego systemu źródeł prawa.

W demokratycznym państwie prawa przyjmuje się wymóg zgodności wszystkich aktów prawnych z konstytucją "Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej". Jest to wynikiem przyjętej hierarchii aktów prawnych, zgodnie z którą każda ustawa musi być zgodna z konstytucją (zasada konstytucyjności, zaś każde rozporządzenie wykonawcze nie może być sprzeczne z ustawą i konstytucją (zasada legalności). Do oceny zgodności aktów prawnych z normami wyższego rzędu powołany jest Trybunał Konstytucyjny.

Istotą przepisów prawa powszechnie obowiązującego jest ich zakres obowiązywania - mogą one obowiązywać wszystkie podmioty w państwie. Przepisy także mogą kształtować sytuację prawną obywateli i podmiotów podobnych, różnego rodzaju stowarzyszeń i organizacji, z partiami politycznymi włącznie, a także poszczególnych segmentów aparatu władzy publicznej zarówno na szczeblu centralnym jak i terenowym. Ujęte są w hierarchicznym systemie, który polega na tym, że każdemu typowi aktu normatywnego przysługuje określona ranga w stosunku do typów pozostałych.

Prawo powszechnie obowiązujące:

- akty normatywne stanowione przez organy państwa - art. 87 ust. 1

- umowy międzynarodowe i prawo UE

- akty prawa miejscowego

Art. 87 ust. 1 źródła prawa powszechnie obowiązującego : Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe i rozporządzenia

Art. 87 Ust. 2 - akty prawa miejscowego

Akty prawa miejscowego w przeciwieństwie do K i Ustaw i rozporządzeń nie stanowi systemu zamkniętego. Czyli jest to system otwarty. A w K, ustawach to jest system zamknięty.

Akty normatywne stanowione przez organy państwa - system źródeł prawa powszechnie obowiązującego jest systemem zamkniętym z pominięciem aktów prawa miejscowego i umów międzynarodowych.

W art. 87 nie ma Rozporządzenia z mocą ustawy Prezydenta, i ustawa o zmianie K, a w odniesieniu do prawa międzynarodowego nie ma rozróżnienia na prawo UE i umów ratyfikowanych międzynarodowych.

Prawo UE jest ważniejsze od ustawy.

Konstytucja

Umowy międzynarodowe ratyfikowane za zgodą w ustawie / prawo stanowione przez organizacje

międzynarodowe czyli UE

Ustawy / rozporządzenia z mocą ustawy

Rozporządzenia / umowy ratyfikowane bez zgody parlamentu

Prawo stanowione (bez UE i międzynarodowego uchwala:

- Konstytucje uchwala parlament (Sejm i Senat)

- ustawy uchwala parlament

- rozporządzenia z mocą ustawy wydaje Prezydent w sytuacjach szczególnych

- rozporządzenia wydaje Prezydent ( art. 142 ust.1), RM ( 146 ust. 4), PRM ( 148ust.3), Ministrowie kierujący działem administracji rządowej oraz przewodniczący pewnych komitetów czyli , co z mocy prawa są członkami RM czyli ministrowie bez teki

- KRRiT art. 213 ust .2

Rozporządzenia są jedynymi aktami na szczeblu pod ustawowym - mają charakter wykonawczy - w celu wykonania i z upoważnienia ustawy.

Ustawy mają charakter samoistny.

Art. 92 - podkreśla się również 2 ważne cechy ustawy:

- mają charakter wykonawczy - w celu wykonania i z upoważnienia ustawy.

- upoważnienie określa organ do wydania

- zakres praw przekazanych do uregulowania

- wytyczne dotyczące treści aktu

Ogranicza się ich funkcje stanowienia prawa bo nie jest to wola suwerena i nie ma ten organ szczególnej legitymacji do stanowienia prawa, bo nie został wybrany w wyborach i dlatego jest tak w ustawie zapisane, żeby kształtować odpowiednio wydawane prawo.

Warunkiem wejścia w życie przez akty powszechnie obowiązującego prawa jest ich ogłoszenie (zgodnie z art. 88) w: Dzienniku Ustaw RP, Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski” oraz Dzienniku Urzędowym „Monitor Polski B”. Ich wydanie należy do Prezesa Rady Ministrów.

Istotą aktów prawa wewnętrznego jest ograniczony zakres ich obowiązywania bo w myśl art. 93 ust. 1 mogą być kierowane tylko do „jednostek organizacyjnie podległych organowi wydającemu te akty”. System aktów prawa wewnętrznego ma charakter otwarty - trzon jest wymieniony ale nie ma konstytucyjnego zakazu by także inne podmioty mogły tworzyć akty prawa wewnętrznego. Akty prawa wewnętrznego może więc wydawać każdy organ władzy publicznej, o ile tylko istnieją „jednostki organizacyjnie mu podporządkowane o ile kompetencja do wydawania takich aktów jest przewidziana w ustawie.” Akty prawa wewnętrznego nie mogą być adresowane do obywateli, nie ma więc niebezpieczeństwa, że taka rozszerzająca interpretacja ich systemu może kolidować z ochroną praw i wolności jednostki.

Jest to system źródeł prawa otwarty podmiotowo i przedmiotowo. Czyli nie ma zamkniętej listy podmiotów, które je wydają i przedmiotów tego prawa, których może to prawo dotyczyć. Art. 93 - akty prawa wewnętrznego: uchwały RM, zarządzenia RM wydawane na podstawie ustawy.

Każdy akt prawa wewnętrznego musi odpowiadać wymaganiom art. 93:

- może być adresowany tylko do jednostek organizacyjnie podległych organowi wydającemu ten akt;

- może obowiązywać tylko te jednostki, a nie może działać „na zewnątrz” w szczególności nie może być podstawą decyzji wobec obywateli, osób prawnych i innych podmiotów;

- może być wydany tylko na podstawie ustawy, która musi określać ogólne kompetencje danego organu do wydania takich aktów;

- musi być zgodny z powszechnie obowiązującym prawem.

Są wydawane na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie art. 94 ust. 1. Podlegają różnym formom kontroli co do ich zgodności z prawem. Akty prawa wewnętrznego nie składają się na wzajemnie powiązany system tak jak akty prawa powszechnie obowiązującego. Kompetencja do stanowienia aktów prawa wewnętrznego ma charakter otwarty z punktu widzenia przedmiotowego i podmiotowego.

PRAWO MIĘDZYNARODOWE I UE

Znaczenie prawne umów międzynarodowych - od zawsze było problemem jakie jest ich miejsce w hierarchii źródeł prawa. Jedni twierdzili, że prawo to powinno być stosowane automatycznie, a drudzy, że trzeba je wcielić do systemu źródeł prawa. Przepisy dotyczące miejsca umów międzynarodowych są bardzo ważne, względnie szczegółowe. Natomiast K nie zajmuje się innymi źródłami prawa międzynarodowego niż umowy. Art.9 - , ale prawo międzynarodowe to nie tylko umowy, bo jest jeszcze kategoria zwyczaju i coś tam.

Umowy ratyfikowane : za zgodą P i bez zgody i są nie ratyfikowane umowy międzynarodowe.

Umowy ratyfikowane przyjęte za zgodą P mają moc większą od ustaw. Bo gdyby tego nie było to byłaby kolizja norm prawnych. Art. 91 K. Z tego przepisu można wnioskować, że inne umowy ratyfikowane niezgodne z ustawami są poniżej ustaw i ustawy mają przed nimi pierwszeństwo.

Prawo UE - art. 91 ust. 2 przepisz. Prawo UE jest dwojakiego rodzaju:

- pierwotne - traktaty założycielskie - mają większą moc prawną

- wtórne - system otwarty, różnego rodzaju akty

SYSTEM OCHRONY JEDNOSTKI

HISTORYCZNA ANTECEDENCJA I PODSTAWOWE POJĘCIA OCHRONY JEDNOSTKI

Prawa człowieka w rozumieniu współczesnym to wielkie rewolucje społeczne: amerykańska, francuska. Ważne tu były deklaracje praw w Ameryce - deklaracja praw Virginii, a w Europie deklaracja praw człowieka i obywatela. Te deklaracje uwidaczniają ideę rządu ograniczonego - taki ma być ustrój, żeby rząd służył jednostce.

Rząd jest lub winien być ustanowiony dla wspólnego pożytku, …- deklaracja praw Virginii

Duże znaczenie miała Deklaracja francuska (praw człowieka i obywatela ).

Prawo naturalne było pierwszym prawem w doktrynie prawa - prawo do życia itp., dlatego przyjmowano formułę deklaracji a nie Konstytucji, żeby przypomnieć, że to jest naturalne, ale szybko to zmieniono i wpisano te zasady do K.

W pierwszym okresie tymi prawami naturalnymi były prawa związane z ochroną życia, wolności i własności. Prawa te były niezbywalne, istniejące obiektywnie, niezależnie od państwa. Prawa te były najbardziej podatne na naruszenia ze strony państwa. Państwo miało tu najmniej ingerować, miało je zabezpieczać, a nie ograniczać. Charakter tych praw został w pełni dostrzeżony później jak np. prawo do nauki, do ochrony zdrowia - wymagały aktywności państwa.

Prawa pierwszej generacji praw człowieka- te miały charakter negatywny czyli nie związany z działalnością państwa; miały one charakter wolności od państwa. W drugiej połowie XIX w. pojawiły się oczekiwania aktywnej roli państwa tj. do zabezpieczenia społecznego, ochrony zdrowia i żeby je odróżniać o tych pierwszych nazywano je prawami pozytywnymi - prawami drugiej generacji praw człowieka. Jednocześnie te pierwsze przestano traktować jako absolutne i zaczęto w nie ingerować.

Pojawiły się prawa zbiorowości tj. prawa do strajku, prawa do partii politycznych itp.

Stopień realizacji tych praw zależał nie tylko od państwa, ale też od finansów państwa itp. Tego rodzaju prawa, gdzie stopień realizacji może być różny to tych praw nie zapisywano że „ każdy ma prawo do…”, ale wpisano je w postaci zasad polityki państwa, a nie praw podmiotowych, żeby nikt nie mógł mieć roszczenia przed sądem co do tych praw.

W końcu XIXw. Zaczęto też rozróżniać pojęcie wolności w znaczeniu najszerszym (Czyli swoboda decydowania o swoim losie), ale zaczęto je używać do tych praw w znaczeniu negatywnym. Słowo wolność w liczbie mnogiej to znaczy, że państwo ma być jak najdalej, a jednostka ma mieć jak najwięcej tych wolności i praw.

Trzeci etap generacji praw człowieka - po drugiej wojnie światowej - odrzucano bezwzględny prymat czy wyłączność prawa stanowionego, bo prawo naturalne też jest prawo i musi być szanowane. Problematyka praw człowieka przestała być domeną zainteresowania tylko K konkretnego państwa. Tą problematyką zaczęły się zajmować organizacje międzynarodowe (karty praw międzynarodowych, pakty). Starały się one stworzyć coraz lepszy system ochrony praw człowieka. To nie jest już domena określonego państwa. Stała się częścią systemu egzekwowania praw człowieka. Po drugiej wojnie wzrosła rola sądów krajowych. Sam sądy krajowe zaczęły mocniej interesować się systemem ochrony jednostki w państwie. Zaczęto rozróżniać prawa człowieka i obywatela. Nie od razu ale coraz szerzej ochrona gwarantowała ochronę - uniwersalność korzystania z praw i wolności zarówno obywateli i nie obywateli. Mówi się o domniemaniu korzystania przez cudzoziemców z praw i wolności Konstytucji. Nie liczne prawa konstytucyjnych przysługuje tylko obywatelom np. prawo zakładania partii politycznych.

Pojawiły się prawa 3 generacji - są to prawa, grupa rodzajowo odmiennych praw, to prawa nazywane prawami solidarnościowymi, kolektywnymi prawami narodu np. prawo do pokoju, rozwoju, środowiska naturalnego, pomocy humanitarnej itd. Są to prawa zbiorowe, niezwykle ważne.

PROBLEMATYKA CZŁOWIEKA W KONSTYTUCJI - UWAGI OGÓLNE

Problematyka praw człowieka zawarta jest w Preambule, Mówi się o historycznym opisie i łamaniu praw człowieka w przeszłości. Dalej mówi się o poszanowaniu wolności i o dbaniu o przyrodzonej wolności człowieka, jego prawa do wolności ….przepisz te fragmenty. W tych fragmentach jest nienazwana zasada rządu ograniczonego. Te myśli wstępu to dyrektywa interpretacyjna do 2 rozdziału K. Możemy mówić o zasadzie przychylności interpretacyjnej przy rozpatrywaniu wolności praw człowieka, która oznacza, że zawsze należy domniemywać, że najwłaściwsza jest ta wykładnia, która idzie w kierunku jak najdalej chronionej wolności jednostki.

Rozdział 2 K nie jest tylko zbiorem praw podmiotowych. Jego przepisy mają charakter zasad i to zasad różnego rodzaju: ogólnych zasad i zasad polityki państwa a inne zasady systemu wolności jednostki. Ma ten rozdział złożoną strukturę. Wśród zasad ogólnych 3 pierwsze zasady są to zasady przewodnie: godność, wolność, równość. Nie można jednak ich traktować równo, bo tylko wobec 1 zasady użyto zwrotu przyrodzonej godności człowieka. Nie ma od tej zasady godności żadnych wyjątków - jest nienaruszalna, jej ochrona i poszanowanie jest obowiązkiem władz publicznych.

POJĘCIE GODNOŚCI CZŁOWIEKA

Pojęcie godności jest pojęciem aksjologicznym. Jest tu problem zdefiniowania godności człowieka. Jedno i to samo słowo może wyrażać te same stany. Godność też przez długie lata była używana w znaczeniu osobowościowym, takim który charakteryzował określoną jednostkę. Każdy człowiek z racji, że jest człowiekiem ma prawo do godności nieróżnicowanej. Godność przysługuje każdemu z racji jego człowieczeństwa. Chociażby, że człowiek został stworzony na obraz i podobieństwa człowieka, lub że człowiek zajmuje centralne miejsce w świecie. Godność - zakaz instrumentalnego traktowania człowieka i postulat traktowania człowieka jako celu samego w sobie. Nawet takie wyjaśnienie nie jest definicją i nie jest łatwe do wyjaśnienia. Łatwiej jest mówić o naruszeniach godności niż o tym czym ona jest. Sposoby rozumienia godności miały związek z doświadczeniami wojny, bolszewizmu, nazizmu i wszelkich innych form rażących naruszeń godności człowieka.

Przed rokiem 1997 nie było mowy o godności człowieka. Po tym roku pojawiło się wiele wartości, m.in. zasady:

• zasada solidarności,

• zasada pomocniczości,

• zasada dobra wspólnego,

• zasada godności człowieka

Godność stosowana jest od bardzo dawna, określana w różny sposób i w rózny sposób stosowana.

Godność - słowo używane w języku potocznym. Są 2 pojęcia godności:

• godność - cnota, człowiek, często stosowana w życiu codziennym,

• godność prawnicza - używana wyłącznie przez prawników

IDEA GODNOŚCI CZŁOWIEKA W PRAWIE KONSTYTUCYJNYM.

W konstytucji Irlandii w 1937 r. pojawiła się ta idea godności człowieka. Po wojnie ta idea trafiła od razu do międzynarodowych praw. W karcie praw podstawowych UE z 2000r. napisano, że godność człowieka jest nienaruszalna i należy ją chronić. Przyjęto pojęcie godności w wielu konstytucjach., również w Konstytucji RP. W Niemczech po raz pierwszy pojawiła się artykułowana zasada godności, a potem we Włoszech i w Japonii - nie ma w Japonii słowa godność, ale jest szanowanie ludzkiej jednostki, co jest do godności zbliżone.

W Polsce początkowo odnajdowano tą zasadę godności w zasadzie państwa prawa, które było już zapisane w konstytucji, a godności jeszcze nie było i do tego worka włożono godność.

Idea godności człowieka nie jest w praktyce tak często wykorzystywana.

Art. 30 -.- treść normatywna tego przepisu Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych

- źródłem godności jest prawo naturalne, a nie stanowione - z tego wynika, że godność ma znaczenie ponad konstytucyjne.

- godność człowieka jest niezbywalna i nie naruszalna - nie można się jej zrzec i nie zależy ona od naszego postępowania

- z prawa naturalnego charakteru godności człowieka wynika, że przysługuje ona każdemu w stopniu jednakowym

- obowiązkiem władz publicznych jest poszanowanie i ochrona godności człowieka.

Jest ona zasadą ogólnoustrojową, jest ogólną wartością konstytucji i ma wpływ na interpretację innych przepisów K.

IDEA PAŃSTWA SPRAWIEDLIWEGO I SYSTEM KONSTYTUCYJNYCH WARTOŚCI SPOŁECZNYCH

POJĘCIE, KONCEPCJE I RODZAJE SPRAWIEDLIWOŚCI.

Sprawiedliwość jest podstawą państwa. Ustawy muszą być sprawiedliwe. Pozwala na ocenę prawa i rozróżnienie prawa słusznego od niesłusznego. Trudno jest wyjaśnić czym jest sprawiedliwość. Sprawiedliwość była rozumiana jako postępowanie zgodne z normami Bożymi w Starym Testamencie. Sprawiedliwym nazywano tego kto słucha prawa w jakimkolwiek znaczeniu. Teraz nie jest to już synonim posłuszności praw. Teraz powołujemy się na starożytnych prawników filozofów np. Arystotelesa, Platona.

Są dwie podstawowe koncepcje sprawiedliwości.

1. Koncepcja - „Aby żyć uczciwie, nikogo nie krzywdzić, każdemu oddać to co jego” - Sw. Augustyn.„ o sprawiedliwości - jest określoną wolą dawania tego temu co mu się należy”. Stała wola oddawania ludziom tego, co im się należy np. wedle prawa, urodzenia, umowy, zasad, bogactwa itp. To jedna koncepcja.

2. Koncepcja wzbogaca to i jest nazywana formułą równej miary i ona dodaje, że osoby, sytuacje, stany rzeczy, które są pod pewnymi względami podobne, powinny być podobnie traktowane.

Jest sprawiedliwość wymienna i dystrybutywna (rozdzielcza). Ta wymienna to inaczej wyrównawcza i jest oparta na regule „ co się komu należy”. A sprawiedliwość rozdzielcza rządzi stosunkami wszystkich jednostek i wspólnoty. Odnosi się do urzędów, kar w sądach, zasady równej miary. Ważna zasada życia społecznego i organizacji państwowej.

Rodzaje sprawiedliwości:

Wyróżnia się 2 sprawiedliwości:

• sprawiedliwość wymienna - opiera się na idei równości, regule równej miar, na równej płaszczyźnie: wspólnota - wspólnota, wspólnota - jednostka. Podział różnego rodzaju dóbr

• sprawiedliwość rozdzielcza podział zaszczytów, urzędów, władz.

Św. Tomasz, wyróżnia 3 rodzaje sprawiedliwości.

Wyróżnić można wiele sprawiedliwości:

• sprawiedliwość legalna (społeczność prawna) - usprawiedliwiały ciężary jakie jednostka wnosi na rzecz wspólnoty. Nakładała różne obowiązki na obywateli, odwrotność sprawiedliwości rozdzielczej ( wyrównawczej),

• sprawiedliwość proceduralna - dot. sposobu zorganizowania podejmowania decyzji,

• sprawiedliwość międzynarodowa

• sprawiedliwość polityczna

Wszystkie mają charakter formalny i wskazują na obszary życia społecznego bardzie lub mniej sprawiedliwe.

• To co jest w jednej gałęzi sprawiedliwe to w innych uznane będą za niesprawiedliwe.

Rdzeń, jądro myśli prawniczej pojęcia sprawiedliwości społecznej:

- sprzeciw wobec nazbyt głębokiej stratyfikacji społecznej

- niedopuszczanie do dyskryminacji określonych grup społecznych

- zapewnienie minimum egzystencji dla wszystkich

- zapewnienie równych szans awansu społecznego

IDEA SPRAWIEDLIWOŚCI W TEKSTACH KONSTYTUCYJNYCH.

Art. 2 konstytucji - Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.

1776r. Deklaracja Praw Virginii ( USA) tam po raz pierwszy odwołano się do zasady sprawiedliwości. Później deklaracja ta stała się elementem konstytucji stanu Virginia.

1793r. Konstytucja francuska miała odwołania do sprawiedliwości. Zasada wolności jest sprawiedliwość.

Później nie wpisywano sprawiedliwości do konstytucji.

1848r. W Konstytucji francuskiej nawiązano do sprawiedliwości „Celem republiki jest zapewnienie bardziej sprawiedliwego podziału przywilejów społecznych”

Sprawiedliwość ogólna jest mało istotna.

Najważniejsza jest sprawiedliwość społeczna. Szczegółowo określa pojęcie sprawiedliwości jednostki, celu jej istoty.

Sprawiedliwość zawsze rodzić będzie pozytywne skojarzenie. Tak więc jest to ważna idea.

Konstytucja wskazuje ustawom na przestrzeganie wartości:

• godność,

• prawa jednostki

• sprawiedliwość społeczna.

W art. 1 Konstytucji w Finlandii ujęte są wszystkie te wartości.

KLAUZULA SPRAWIEDLIWOŚCI SPOŁECZNEJ W KONSTYTUCJI I ORZECZNICTWIE TK

1. Na państwo sprawiedliwe nie składa nie tylko sprawiedliwość społeczna, lecz także sprawiedliwość polityczna całe funkcjonowanie aparatu państwowego, władza ma być sprawiedliwie skonstruowana, ma sprawiedliwie funkcjonować.

2. Państwo sprawiedliwe to nie tylko realizacja sprawiedliwości społecznej ( tj. dbanie żeby nie było krzywdy społecznej), ale także funkcjonowanie całego państwa, wszystkich jego organów, funkcjonariuszy. Władza ma być sprawiedliwej konstrukcji ich działalność ma być sprawiedliwa. To wszystko , całość składa się na sprawiedliwość polityczną.

Sprawiedliwość społeczna + sprawiedliwość polityczna = państwo sprawiedliwe

W rozdziale I Konstytucji (“Rzeczpospolita”), wśród klauzul odwołujących sie do pojęć takich jak np. : “dobro wspólne”, “dobro człowieka”, szczególne miejsce zajmuje odesłanie do zasad sprawiedliwości społecznej. Realizuje ono różne cele z punktu widzenia obecności zwrotów ocennych w grupie przepisów dotyczących zasad ustroju Rzeczypospolitej.

Po pierwsze, odesłanie to jest w pewien sposób deklaracją aksjologiczną,

po drugie, stanowi kryterium wyznaczające kierunki aktywności organów państwa,

po trzecie ogranicza ono konkretne decyzje organów państwowych. Rozwijając ostatnią z wymienionych funkcji zasad sprawiedliwości w ramach grupy przepisów ustrojowych Konstytucji, należy zaznaczyć, że omawiana klauzula ma nie tylko pośredni wpływ na decyzje podejmowane w ramach stosowania prawa, ale przede wszystkim na decyzje ustawodawcze państwa, co jest przedmiotem kontroli Trybunału Konstytucyjnego.

Zwrot “sprawiedliwość społeczna” w ujęciu Trybunału Konstytucyjnego wykazuje cechy klauzuli generalnej. Jest ocennym zwrotem niedookreślonym, który wyznacza rodzaj ocen, jakimi powinny kierować się podmioty stosujące prawo. Stosowanie tej klauzuli jako kryterium oceny konstytucyjności określonego przepisu wymaga od Trybunału Konstytucyjnego dokonania oceny i wyboru określonej reguły sprawiedliwości. Nie oznacza to jednak, iż zasady sprawiedliwości społecznej nie mogą być określane w inny sposób - na przykład jako naczelne “zasady prawa”.

Trybunał Konstytucyjny najczęściej opowiada się za dystrybutywnym ujęciem sprawiedliwości społecznej, przy czym rozumienie reguł sprawiedliwości społecznej w ujęciu Trybunału jest niejednoznaczne. W niektórych orzeczeniach jako istota tego rodzaju sprawiedliwości wymieniana jest równowaga obciążeń i korzyści w obrębie określonej grupy, w innych natomiast pojawia się kwestia proporcjonalności. Ma to znaczenie przy wyborze konkretnej reguły sprawiedliwości. I tak Trybunał najczęściej przyjmuję regułę “każdemu według jego potrzeb”, zwłaszcza w sprawach dotyczących świadczeń socjalnych, oraz regułę “każdemu według jego pracy”. Wyjątkowo Trybunał posługuje się kryterium “zasług”, natomiast odrzuca możliwość podziału dóbr zgodnie z kryterium “każdemu według jego pozycji”.

Podsumowując, należy stwierdzić, że istnienie zasad sprawiedliwości społecznej w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wydaje się celowe, głównie z tego względu, iż zwrot ten, posiadając wszystkie cechy klauzuli generalnej, realizuje przypisane mu funkcje, a przede wszystkim zapewnia elastyczność prawa.

ZASADY SOLIDARNOŚCI I DOBRA WSPÓLNEGO

Prezydent Kaczyński gdy był zaprzysiężony stwierdził „ Nie ma sprawiedliwości bez solidarności”

Ta zasada powoływana jest w preambule ( obowiązek solidarności z innymi). Ta zasada uznana została za jedną z trzech uprzywilejowanych zasad przyrodzonej godności człowieka i jego prawa do wolności. O tych 3 wartościach trzeba zawsze pamiętać przy stosowaniu konstytucji.

Art. 20 Konstytucji - Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.

Poza konstytucją solidarność jest bardzo ważną zasadą życia społecznego - opiera się na stwierdzeniu iż człowiek jest istotą społeczną i aby mógł dobrze egzystować niezbędna jest

solidarność różnych podmiotów.

Jeżeli solidarność trafia do dokumentów to oznacza ich stała się wartością uniwersalną.

Solidarność jest kierowana do organów państwa, władz publicznych i obywateli.

O zasadzie solidarności najczęściej wspomina się przy omawianiu zasady dobra wspólnego, bowiem dobro wspólne łączy się z zasada solidarności.

W chrześcijańskiej nauce społecznej te zasady traktowane są inaczej.

Wpisanie solidarności do konstytucji nastąpiło w związku z zainteresowaniem jaką wnosi społeczna nauka kościoła.

Solidarność uważa się za jedną z 3 podstawowych zasad ( pryncypialnych zasad). Trudno powiedzieć, która z tych 3 zasad jest najważniejsza _ zasada solidarności, czy zasada dobra wspólnego, czy zasada pomocniczości. Pierwszeństwo należy się dać zasadom wspólnotom, one mają pierwszeństwo przed dobrem jednostkowym.

Pamiętać jednak należy że solidarność nie wyklucza interesów jednostki, one są ważne, ale trzeba też mieć wzgląd (realizując interes jednostki) na dobro wspólnotowe.

Zasady solidarności z innymi wynikają także z obowiązku angażowania się na rzecz dobra wspólnego. Kluczem tej zasady jest pojęcie dobra wspólnego.

Słowo solidarność pochodzi z łacińskiego solidum ( zagęszczać).

W solidarności chodzi o powiązania między ludźmi, które są coraz bardziej zagęszczone i musi tak być aby ludzkość mogła przetrwać.

W konstytucji Włoch z 1947r. Zasada solidarności opiera się na obowiązku solidarności politycznej, społecznej i gospodarczej.

W Konstytucji Portugalii też w rozdziale o zasadach ustrojowych mówi się o zaangażowaniu (celach państwa) mówi się o budowie społeczeństwa solidarnego.

W konstytucji Hiszpanii pojęcie solidarności zawęża się. Tu zasada przywoływana jest jako zasada chroniąca integralność państwa.

Konstytucja Brazylii 1988r. - celem państwa jest zapewnienie sprawiedliwości. Dalej w celach republiki jest budowanie społeczeństwa wolnego, sprawiedliwego i solidarnego.

W innych konstytucjach post komunistycznych nie ma tak wiele materiałów mówiących o solidarności.

Jeśli w Polsce solidarność została 2 razy przywołana to i tak wiele bowiem funkcjonuje wiele konstytucji w świecie gdzie o solidarności nie wspomina się w ogóle.

Należy pamiętać o tym, ze tam gdzie nie wyrażono zasady solidarności expretis verbis nie można powiedzieć iż w tych krajach gdzie nie została ta zasada wyrażona w konstytucji , nie stosuje się jej.

W krajach UE zasada solidarności jest podstawową zasadą. Oznacza ona obowiązek państw wspólnoty realizacji zasad wspólnotowych (pomoc społeczna), usługi w interesie gospodarczym, ochrona środowiska.

Karta praw podstawowych ma się znaleźć w Konstytucji Europejskiej, solidarność staje się ideą prawa międzynarodowego jak i wewnętrznego.

ZASADA DOBRA WSPÓLNEGO I SPRAWIEDLIWOŚCI

zasada jest utożsamiana z zasadą solidarności w społecznej nauce kościoła. Zasada solidarności czyni sprawiedliwość bardziej ludzką .

RP jest dobrem wszystkich obywateli, tak stanowi art. 1 Konstytucji. W Konstytucji z 1935r. Państwo polskie jest wspólnym dobrem i właśnie to wspólne dobro można rozumieć bardziej materialnie (wymieniasz dobra: bezpieczeństwo, dobrobyt).

Natomiast dobro wspólne jest mniej materialne można przyjąć, iż pojęcie RP w Konstytucji jest nawiązaniem do pojęcia ojczyzna ( tak zapisał w swojej książce Garlicki).

Dobrem wspólnym jest wspólnota obywatelska razem z celami i wartościami.

Art. 1 Konstytucji RP (Rzeczypospolita znaczy dobro wspólne).

M. Rej tak pisał - Rzecz Pospolita . Później Kochanowski łączył już te 2 słowa.

Każda wspólnota istniejąca aby osiągnąć jakieś dobro wspólne nazywana była rzeczpospolitą.

Rzymianie państwo nazywali republiką - później wszystkie państwa chrześcijańskie przed wielu laty nazywane były rzeczpospolitą chrześcijańską

Pojęcie dobra wspólnego jest w preambule (dobro rodziny) oraz art. 30 - (dobro ojczyzny)

art. 25 - należy się zastanowić co jest dobrem - cel wspólnoty czy cały porządek wspólnoty.

Może to być wspólny porządek, reguły, instytucje i organy do realizacji dobra wspólnego, porządek, który pozwala te cele formułować.

Podstawowe wartości dobra wspólnego zawarta jest w konstytucji. Jeśli Polska jest krajem dobrym to poszanowanie wiary powinno być jednakowe, bez zjawiska dyskryminacji, podobnie jak wyznanie wiary, kolor skóry, pochodzenie społeczne, zaangażowanie w życie społeczne.

ZASADY POMOCNICZOŚCI I SPOŁECZEŃSTWA OBYWATLESKIEGO

GENEZA I SPOSÓB ROZUMIENIA ZASADY POMOCNICZOŚCI

Zasada pomocniczości ujęta jest już w preambule.

Ma służyć różnym organizacjom i wspólnotom obywatelskim.

Art. 12 - wolność zrzeszania się . Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji.

Pytanie:

Dlaczego zasada pomocniczości i społeczeństwo obywatelskie są ze sobą powiązane?

Zasada społeczeństwa obywatelskiego daje wyraz dla wolności organizacji, a zasada pomocniczości pomaga w ich tworzeniu. Liczy się na pomoc innych wspólnot.

Pomocniczość dostarcza argumentów na rzecz ustroju społeczeństwa. Zasada pomocniczości nazywana inaczej zasadą subsydiarną, co oznacza pomoc, wsparcie. Zaczęto o niej mówić dopiero w XIXw.

Państwo istnieje po to aby wspierać niższe jednostki w rozwoju. Mają służyć, pomagać mniejszej społeczności.

Idea pomocniczości miała dać odpowiedź czy jest potrzebne państwo.

Państwo jest potrzebne - zapewnia bezpieczeństwo, służyć ma rozwojowi społeczeństwa niższego

(małej wspólnoty, jednostki).

Państwo to wspólnota wyższa.

Idea pomocniczości uzasadnia istnienie państwa. W pewnym okresie państwo było za potężne (totalitaryzm, mocarstwo). Idea pomocniczości zaczęła mówić, ze podstawowa jest nie wspólnota wyższa lecz niższa ( gminy, powiaty), bo to one decydują o istnieniu wspólnoty wyższej. Bez wspólnoty niższej nie powstała wspólnota wyższa. Wspólnoty niższe są potrzebne wspólnotom wyższym.

Koniec XIXw. Samo słowo „pomocniczość'” kojarzy się z niemieckim biskupem von Ketler. Działalność państwa w okresie okupacji ma charakter pomocniczości. Bronił prawa rodziców do wyboru szkoły wyznaniowej czy państwowej. Działanie państwa miało być pomocnicze, a nie mogło państwo obligatoryjnie narzucać tego wyboru. I nie mogło państwo ingerować jakie są te szkoły w najniższych wspólnotach.

Do tej idei sięgnięto po to, żeby uniezależniać wspólnot niższych od wspólnot wyższych. Wykorzystano cele chrześcijaństwa jako najważniejsze w naukach katolickich - PIUS XI w 1931r.

Zasada pomocniczości broniąc najmniejszych ogniw struktury społecznej jest wykorzystywana dla umiejscowienia wyższych wspólnot.

Z zasady pomocniczości wynika, że wyższe wspólnoty mogą tylko to, czego nie potrafią same zrobić mniejsze wspólnoty.

WSPÓŁCZESNE ROZUMIENIE ZASADY POMOCNICZOŚCI.

W ostatnich latach zasada pomocniczości nabrała większego znaczenia, stała się najważniejsza zasadą ustroju Unii Europejskiej. Zasada ta nazywana też subsydiarnością jest pierwszą, podstawową zasadą prawa w Europie. Jest fundamentem istnienia wspólnoty. Znaleziono tu ogólną formułę istnienia UE.

Konwencja Rady Europy z 1985r. Europejska Karta Samorządu Terytorialnego w art. 4 zawiera zasadę pomocniczości. Nie używa się z nazwy tej zasady, ale wskazuje ją treść.

W 1986r. w traktacie o UE pojawiła się też zasada pomocniczości w odniesieniu do ochrony środowiska, i duży podmiot jakim jest UE te kompetencje na siebie przeniosła z tych mniejszych organizmów jakimi są poszczególne państwa.

W preambule Traktatu Europejskiego też jest mowa o zasadzie pomocniczości, o zasadzie subsydiarności.

Art. 5 też zawiera zasadę pomocniczości - jej cele działania. Zgodnie z zasadą pomocniczości, w dziedzinie, które nie należą do jej kompetencje UE podejmuje działania tylko w tedy i tylko w takim zakresie, kiedy cele nie mogą być w sposób wystarczający być osiągnięte przez państwa członkowskie.

Zasada ta oficjalnej definicji się nie doczekała.

W konstytucji niemieckiej i portugalskiej również jest mowa o zasadzie pomocniczości.

Idea stosunków zawarta w konstytucji włoskiej państwa z regionami wykorzystuje zasadę subsydiarności.

Zasada pomocniczości ma również treść socjologiczną, życia społecznego, nie zorganizowanego w struktury państwa. Rozróżniano znaczenie polityczno - prawne jako wszelkie decyzje władcze dotyczące obywateli powinny być podejmowane na niższych szczeblach, a jeśli nie mogą sobie poradzić na niższych szczeblach to dopiero przechodzi to na wyższe szczeble. Natomiast socjologiczna treść to ukształtowanie się idei państwa dobrobytu. Klientami są wszyscy obywatele nie biorąc pod uwagę zdolności samych tych podmiotów.

Państwo powinno dbać o rozwój społeczeństwa obywatelskiego

W idei zasady pomocniczości swoje uzasadnienie zawarła idea społeczeństwa obywatelskiego.

EWOLUCJA IDEI SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO

Społeczeństwo obywatelskie inaczej zwane cywilne.

Idea ta jest wyrażana w konstytucjach na ogół w sposób pośredni, jako gwarancja w przepisach prawa do zrzeszania się obywateli.

Ideę tę wyraża art. 12 - Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji. Jest on powszechnie kojarzony z zasadą społeczeństwa obywatelskiego. Jest ona zasadą. Uznaje istnienie organizacji za jedną z fundamentalnych potrzeb państwa nowoczesnego.

Historia:

Societas cywilis - społeczeństwo cywilne - oznacza każdą zorganizowaną społeczność ludzką. Oznacza ideę życia społecznego. W Polsce w latach 70 zaczęto określać społeczeństwo obywatelskie - zaczęto tworzyć nielegalne organizacje społeczne, które miały nawet nielegalną prasę. Chcieli zmienić państwo i zastąpić je państwem demokratycznym. Ten niepodległościowy charakter tych organizacji spowodował, że lepiej w Polsce brzmi określenie społeczeństwo obywatelski niż cywilne.

Inna jest historia idei społeczeństwa obywatelskiego jako niezależnego, a inna jest historia tego terminu. Idea narodziła się później.

A Termin ten był znany już w Starożytności. Oznaczał każdą zorganizowaną wspólnotę ludzką.

O społeczeństwie cywilnym zaczęto mówić, kiedy uznano materialne prawa człowieka, własność prywatną.

Cechą społeczeństwa obywatelskiego jest istnienie organizacji poza państwem, ale biorącej udział w władzy państwa, mająca na celu realizację celów wspólnot.

Organizacje, które nie chcą uczestniczyć w rządzeniu państwem, ale mające wpływ na nie.

Wg Osiatyńskiego:

Społeczeństwo obywatelskie jest autonomicznym bytem równoważącym stosunki między jednostką ludzką, wspólnotą a państwem, ale nie uczestniczącą bezpośrednio w sprawowaniu władzy.

SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE GWARANCJĄ DEMOKRACJI USTROJU PAŃSTWA

Społeczeństwo obywatelskie to organizacje, które nie tylko zaspokajają naturalne potrzeby ale zaliczają do nich także udział w sprawowaniu władzy. Ale czy partie polityczne należy traktować jako wchodzące w skład społeczeństwa obywatelskiego. Jedni to zaliczają, a inni nie rozciągają tego pojęcia na partie polityczne. W tradycji zachodniej przedział był bardzo mocno przestrzegany.

Organizacje społeczne są nazywane często organizacjami pozarządowymi, mimo iż jest on niepoprawny.

Demokracja bez społeczeństwa obywatelskiego nie będzie funkcjonować - nie wolno demokracji traktować jako wolnych wyborów, wolnej prasy. Potrzebna jest aktywność społeczeństwa na każdym poziomie.

Poglądy innych na ten temat: Źródłem problemów z polską demokracji jest brak rusztowania aksjologicznego. W Polsce wolimy budować się sami, niż kierować się cechami wspólnoty społeczeństwa obywatelskiego.

zasada społecznej gospodarki rynkowej na ostatnim wykładzie, nie do egzaminu

Zwierzchnictwo ludu art. 4 ust. 1

Przedstawicielstwa art.4 ust. 2

Demokracji bezpośredniej art. 4 ust. 2

Pluralizm polityczny art. 11,13

Podstawowe zasady prawa wyborczego rozdz. 1, art.96 ust.2

Art.4;2:2

Prezydent

Parlament

Sąd N

Prezydent

Parlament

Sąd N

Premier

Gabinet

Parlament

Egzekutywa

Sądownictwo

Prezydent

Sejm Senat

TS

TK

SN

NSA

Premier

Rada Ministrów

NBP

KRRiT

NIK

RPO

---