Egzaminu z literatury porównawczej - pytania z listy standardowej
Uwaga! Tutaj jest tylko około 2/3 pytań! W wielu pozostały Ingardenowskie „miejsca niedookreślenia”! ;)
1. Czym zajmuje się komparatystyka? Wskaż główne kierunki badań.
Komparatystyka
różnie definiowana przez różnych badaczy
definicja Van Tieghema - komparatystyka to badanie porównawcze dwóch literatur
definicja Remaka: komparatystyka to badanie literatury wykraczające poza granice jednego poszczególnego kraju i badanie związków między literaturą z jednej strony a innymi dziedzinami wiedzy i świadomości, takimi jak sztuka (malarstwo, rzeźba, architektura, muzyka), filozofia i nauki społeczne (np. polityka, ekonomia, socjologia), nauka i religia; krótko mówiąc - porównywanie jednej literatury z inną albo z innymi i porównywanie literatury z innymi sferami ekspresji humanistycznej
uznawana jest za gałąź historii literatury lub za niezależną dyscyplinę
termin od fr. literature compareé
tak dawna jak sama literatura, jej początki to pierwsze kontakty między cywilizacjami uświadamiające odmienność poszczególnych nacji
antyk - Rzymianie mieli świadomość swojej zależności od kultury greckiej
renesans - odrodzenie studiów literackich na szeroką skalę
romantyzm - Herder: postulat poszerzania horyzontów literackich; Schleglowie - literatura w ujęciu porównawczym
wpływ ewolucjonizmu, biologizm - Brunetiere: traktowanie gatunków literackich na wzór biologicznych
faktualizm - dążenie do obiektywizmu i wyjaśniania przyczynowo-skutkowego
Kierunki badań (ZK UW):
stosunki między różnymi literaturami w perspektywie bilateralnej, multilateralnej, regionalnej i globalnej oraz zagadnienia pochodne: kontakty, recepcje, wpływy
literatura a inne sztuki
literatura a inne sfery pozaartystycznej działalności intelektualnej: nauka, filozofia, religia, dyskurs polityczny
literatura w różnych systemach medialno-komunikacyjnych
diachroniczne badania porównawcze obejmujące typologiczne zestawienia różnych epok, kierunków, gatunków
komparatystyka interkulturowa
teoria i metodologia komparatystyki
Pola badawcze wg Janaszek-Ivaničkowej:
międzynarodowa wymiana literacka („wymiana” nie „wpływy”!)
obrazy i psychologia narodowa
powszechna historia literatury (literatura ogólna, literatura światowa, filozofia literatury)
historia idei
strukturalizm (nowoczesna analiza i krytyka literacka)
3. Szkoły komparatystyczne, ich charakterystyka i przedstawiciele.
Trzy ważne fazy dziejów komparatystyki:
okres napoleońsko-romantyczny (zarówno poszukiwanie jedności, powszechności, wspólnoty kultur jak i dostrzeganie różnic pomiędzy nimi i wskazywanie na ich doniosłość)
okres pozytywistyczny (badanie faktycznych związków literackich i kulturalnych)
wspólczesny postmodernizm (przemieszczenie uwagi z przedmiotowego pola zainteresowania komparatystyki na samą komparatystykę jako osobną formę dyskursu, refleksja warsztatowa i metodologiczna)
Dwa różne podejścia - szkoła francuska i amerykańska
Szkoła francuska (historyczna, pozytywistyczna, genetyczna)
dominowała do II wojny światowej
powstała na bazie badań pozytywistycznych
rzetelne badanie historyczne kluczem do analizy dzieła
posługuje się kategorią wpływu - czyli jedna strona bierna, druga aktywna (wpływająca) i to ona jest nobilitowana; jedna z porównywanych literatur uznawana za dominującą
w centrum badań nie są utwory, ale to, co pomiędzy nimi zachodzi - „wpływologia”
badania: źródeł i wpływów, literackich i osobistych kontaktów między pisarzami różnych narodowości, roli podróżników i pośredników w kontaktach międzynarodowych, śledzenie losów i recepcji dzieła autora w literaturach innych narodów
pomijanie dziedzin innych niż literatura
Szkoła amerykańska (ahistoryczna)
odpowiedź na szkołę francuską
Wellek (1958) - krytyka historyzmu i podejścia pozytywistycznego w badaniach komparatystycznych
komparatystyka powinna ukazywać wartość dzieł
posługuje się kategorią zależności, nie wpływu - zakłada więc równorzędność obu stron; wyjście poza dominację jednej z literatur; wyjście poza europocentryzm
badanie związków nie tylko pomiędzy literaturami, ale pomiędzy wszystkimi dziedzinami sztuki
porusza zagadnienia estetyczne
Poszczególne szkoły:
strukturalna - Jakobson: dzieło jest realizacją modelu istniejącego poza dziełem, nie jest ono wartościowe samo w sobie, ale jako uobecnienie pewnego modelu teoretycznego
szwajcarska szkoła hermenutyczna - Jost: komparatystyka jako filozofia kultury
rosyjska szkoła komparatystyczna - Żyrmunski: ożywienie metody historycznej; w jego teorii aspekt historyczny wiązał się z estetycznym; literaturę pojmował jako system, historię literatury jako zespół procesów; kładł nacisk na wielospektową złożoność poszukiwań
estetyka recepcji - Jauss: historia literatury nie jest zwykłym następstwem faktów literackich, ale wzajemnym oddziaływaniem między dziełem i jego odbiorcą
semiotyka - Łotman: pojmowanie każdego przejawu kultury jako znaku prowadzi do badań interdyscyplinarnych; umożliwia opracowanie języka wspólnego dla literatury i innych sztuk
komparatystyka antropologiczna
komparatystyka socjologiczna
komparatystyka psychologiczna
postmodernistyczne: dekonstrukcjonizm, feminizm, postkolonializm
4. Inny, swój, obcy w literaturze i kulturze. Znaczenie i zastosowanie tych kategorii.
kategorie socjologiczno-antropologiczne
kultura jako zjawisko hybrydyczne, stykanie i przenikanie się różnych grup etnicznych
„swój” - ktoś taki jak ja
„inny” - przedstawiciel innej kultury - takiej, którą znamy, rozumiemy, akceptujemy
„obcy” - przedstawiciel kultury nieznanej, nieakceptowanej, uważanej za gorszą od naszej, posługującej się inną wizją świata
kategorie ważne dla literatury polskiej zwłaszcza po doświadczeniu wojny i zagłady Żydów - Żydzi jako przedstawiciele obcej odseparowanej kultury
strategie „obcego” - asymilacja lub izolacja
obcy etnos - lustro, w którym przegląda się nasza kultura
5. Wybitni komparatyści XIX i XX wieku. Podaj przykłady ich prac.
XIX wiek
Van Tieghem - „ojciec, papież komparatystyki”; La litérature compareé - badanie wpływów, ustalenie zakresów, w których wpływy te miały być badane: genologia (gatunki, style, rodzaje), tematologia (idee, opinie o utworach), zakres źródeł, tłumaczy, tłumaczeń; komparatystyka jakoo porównaniem dwu literatur, przy czym literatura narodowa zawsze stawała się podstawowym przedmiotem
Posnett - Comparative literature; zasada porównawczych badań nad literaturą, śledzenie przyczyn, ich charakteryzowanie i opisywanie
?
?
?
XX wiek
Curtius - Literatura europejska i łacińskie średniowiecze
Auerbach - Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu
Wellek - Teoria literatury
Wiesiołowski
Jost
Remak
Durisin
7. Porównawcze badania różnych sztuk. Ich tradycje, cele, problematyka.
określane jako: paralele między literaturą a sztukami, równoległość sztuk, wzajemne objaśnianie się sztuk - związki, zależności i analogie między sztukami
ich poszukiwanie i akcentowanie wynikają z przeświadczenia o zasadniczej wspólnocie sztuk
wspólnota sztuk wyraża się nie tylko w analogicznych inspiracjach, kluczowe jest stwierdzenie, że wrażenia powstające w kontakcie z jedną sztuką mogą być niejako tłumaczone na wrażenia rodzące się w kontakcie z inną (programowy sonet Baudelaire'a Correspondances)
istotnym elementem jest synestezja
związki i zależności między sztukami mogą mieć różny charakter i ujawniać się na różnych poziomach organizacji dzieła: muzyka i słowa w pieśni, ilustracja w powieści albo próba przekładu dzieła na język innej sztuki (np. Warszawianka Wyspiańskiego) przenikanie i działanie poszczególnych dziedzin sztuki na siebie, wzajemne przejmowanie gatunków (np. Ballady Chopina i Nokturny Staffa)
Geneza, tradycja:
antyk: Simonides z Keos - „Malarstwo jest niemą poezją, a poezja mówiącym malarstwem”, Horacy - ut pictura poesis, Poetyka Arystotelesa
Lessing w Laokoonie - porównanie literatury i malarstwa, stworzenie podziału na sztuki przestrzenne i czasowe
postulat Diderota „zestawić piękno wspólne dla poezji, malarstwa i muzyki” (XVIII wiek)
romantyzm i później - szeroki rozwój idei korespondencji sztuk - symbolizm, próby stworzenia sztuki totalnej, syntetycznej (Wagner)
komparatystyka międzyartystyczna jako samodzielna dyscyplina akademicka - XX wiek: wykład Walzela (1917) o teorii Wöllflina
XX wiek - wzmożone zainteresowanie problematyką korespondencji sztuk za sprawą: multimediów, nowych form przekazu łączących słowo, obraz i dźwięk, znużenia strukturalizmem (kognitywizm)
Podstawowe problemy:
współwystępowanie w jednym dziele elementów różnych sztuk
transpozycja - przekładalność utworów należących do jednej dziedziny sztuki na język innej sztuki (przekład intersemiotyczny), np. próby oddania dzieł plastycznych w poezji - przekłady, adaptacje
wzajemne oddziaływanie na siebie poszczególnych dziedzin sztuki
badanie gatunków słowno-obrazowych, również przynależnych do kultury masowej (komiks, plakat, reklama)
10. Literatura, malarstwo, muzyka. Omów odpowiedniości i różnice.
Odpowiedniości
Światopogląd semiotyczny:
status ontologiczny wszystkich sztuk jest taki sam - stanowią one kody nadbudowane nad systemy prymarne
każdy rodzaj sztuki tworzy na swoim terenie systemy wyposażone w swoiste jednostki
?
?
?
Różnice
percypowane różnymi zmysłami
stanowią różne systemy semiotyczne
?
?
?
?
Benveniste - typologia sztuk jako zróżnicowanych systemów semiotycznych:
literatura - bazuje na języku naturalnym, jest systemem posiadającym gramatykę i zespół jednostek elementarnych (znaków) tworzących jednostki wyższego rzędu (figury)
muzyka - system o „mocnej” gramatyce i jasno wyodrębnialnych jednostkach podstawowych
sztuki plastyczne - system zależny, mimetyczny, o bardzo „mocnej” semantyce, ale niepozwalający wyodrębnić jednostek podstawowych
11. Scharakteryzuj dwa wybrane działy komparatystyki. Określ ich profil i różnice.
Literacka - patrz pytanie 19, kulturowa - patrz pytanie 13
Dwa pozostałe działy: komparatystyka interdyscyplinarna, komparatystyka dyskursów
13. Komparatystyka literacka a komparatystyka kulturowa. Porównaj ich zakresy.
Literacka - patrz pyt. 19
Kulturowa
szerszy zakres, komparatystyka literacka jest częścią komparatystyki kulturowej
wiedza o wzajemnych oddziaływaniach, pokrewieństwie i typologicznych odpowiedniościach zjawisk literackich i pozaliterackich (malarstwo, muzyka, film, teatr itd.), a także innych niż literatura rodzajach piśmiennictwa i tekstów mówionych
bada relacje literatury z innymi sztukami oraz z innymi niż literatura rodzajami dyskursów
poszukuje wspólnych kategorii (komunikacyjnych, gatunkowych, stylowych, prądowych, strukturalnych, typologicznych) odsłaniających pokrewieństwo pozornie nieporównywalnych ze sobą zjawisk i dziedzin kultury
bada stereotypy narodowe,
14. Przekład literatury na film. Co odbiorca zyskuje, a co traci w takim przekładzie?
Adaptacja
dzieło filmowe będące efektem transpozycji utworu literackiego - przekład intersemiotyczny
jedno medium nie przekłada się bezpośrednio na drugie, wyraża treść innymi środkami
zgodnie z tym jest już pewną interpretacją utworu literackiego
film może być adaptacją bardziej lub mniej wierną/swobodną
?
Zyskuje
wierna adaptacja daje pojęcie o zasadniczej treści i głównej myśli zawartej w literackim pierwowzorze
literatura operuje systemem znaków konwencjonalnych pozwalających tylko wyobrazić sobie opisywany przedmiot, osobę, sytuację - w filmie można zobaczyć konkretny obraz - kolor, kształt
przekaz wizualno-dźwiękowy, bogatsze wrażenia
często skłania do sięgnięcia po literacki pierwowzór
Traci
możliwość swobodnej interpretacji - zostają wypełnione Ingardenowskie „miejsca niedookreślenia”
?
?
?
?
17. Przepływ symboli, wartości i wzorów między kulturami. Omów konsekwencje.
przepływ, a nie wpływ - zatem nie jest jednostronny
globalizacja
?
?
?
?
?
?
?
19. Komparatystyka literacka - przedmiot, zakres, metody badań.
Przedmiot
udział literatur stylistycznie, językowo i kulturowo odrębnych (poprzez ich związki, oddziaływania, zespołowe konfiguracje) w kształtowaniu literatury powszechnej i regionalnej oraz kształtowaniu literatur odrębnych, w tym przede wszystkim literatur narodowych
Komparatystyka literacka w Polsce
W sensie szerszym
znamiona komparatystyki we wszystkich dawnych wykładach z zakresu poezji i retoryki (Dmochowski, Sarbiewski, Krasicki, Korzeniowski)
W sensie ściślejszym:
Osiński: od 1821 na UW wykład z literatury porównawczej
romantyczne syntezy historii literatury polskiej (Brodziński, Mochnacki, Goszczyński)
wykłady Mickiewicza z literatury słowiańskiej w Collège de France
pozytywizm - Zdziechowski: Mesjaniści i słowianofile, Byron i jego wiek, Matuszewski: Dzieje diabła w poezji, Przyborowski: praca o Kochanowskim, Porębowicz: rozprawa o Morsztynie
wiek XX: Windakiewicz, Szyjkowski, Sinko, Wojciechowski; Borowy: O wpływach i zależnościach w literaturze; Kleiner o Słowackim, Chrzanowski o Fredrze w kontekście Moliera i Goldoniego; Brahmer Petrarkizm w poezji polskiej XVI wieku; Łempicki, Pollak, Krzyżanowski, Kubacki, Gomulicki, Skwarczyńska...
20. Na czym polega przekład intersemiotyczny? Podaj przykłady.
literatura oraz film i malarstwo to systemy wtórne nadbudowane na prymarnych systemach znakowych: werbalnym i wizualnym
istnieje możliwość przełożenia utworu powstałego w jednym systemie semiotycznym na utwór w innym systemie
ma charakter diachroniczny, przyczynowo-skutkowy
jest zależny od czasu i miejsca powstania
wprowadza kategorie prototekstu, metatekstu
przekładem intersemiotycznym jest np. filmowa adaptacja dzieła literackiego
?
?
?
?
Przykład - przekład intersemiotyczny gatunku: Trinkersonett (Sonet pijacki) Karla Rihy
semiotyczna parafraza struktury sonetu, wyrażenie cech gatunkowych utworu lirycznego przy użyciu systemu znaków ikonicznych - 14 rzędów kieliszków po 23 każdy = 14 wersów sonetu
zapis pracy na papierze z zachowaniem formatu książkowego, umieszczenie tytułu w górnej części całości - elementy typowe dla poezji
umieszczenie na płótnie i inne ulokowanie tytułu pozwoliłyby zakwalifikować pracę jako plastyczną
wyobrażenie plastyczne oddaje podział sonetu na 2 człony, ale nie odzwierciedla układy rymów i linii tematycznej - ograniczenia wybranego systemu semiotycznego.
21. Czym zajmuje się komparatystyka dyskursów? Scharakteryzuj jeden z jej działów.
???
22. Kontakty literatury polskiej z innymi literaturami. Jedno- czy dwustronne?
istota kontaktu - zawsze jest obustronny, choć jego efekty mogą być widoczne tylko po jednej stronie
?
?
?
?
?
?
?
23. Na czym polega metoda porównawcza? Omów jej założenia i zastosowania.
Porównanie patrz pytanie 38
Metoda porównawcza
zestawianie zjawisk względem siebie odmiennych i różnokształtnych
decyzja o tym, co z czym się porównuje, nie zależy wyłącznie od realnego kontekstu, lecz także od decyzji badacza
porównanie musi mieć jednak w pierwszym rzędzie oparcie w naturze rzeczy, a nie w impresji osoby dokonującej porównania (aby uniknąć niebezpieczeństwa porównań i zestawień przypadkowych i do niczego nie prowadzących)
musi przywołać jasno i wyraźnie określone tertium comparationis - określać wspólną płaszczynę, na jakiej dokonuje się zestawienia zjawisk/ utworów
należy sformułować i przestrzegać kryterium porównania - ogólnej zasady wyznaczającej dobór zestawianych właściwości (porównywanie wybranych własności, a nie wszystkich „jak leci”)
należy wytyczyć cele poznawcze, do jakich zmierza badanie komparatystyczne (ustalenie podobieństwa morfologicznego, funkcjonalnego, tematycznego, ustalenie pochodzenia, )
liczy się efekt poznawczy porównania, to, co ono odsłania, a co wcześniej było niewidoczne i nieznane
porównanie ma również funkcję oceniającą i wartościotwórczą
dobór członu i tła porównania jest formą identyfikacji i pomiaru określonego zjawiska
współcześnie postuluje się zastąpienie zwykłego porównania metodą „złożonego zestawiania” jako udoskonalenie metody badań komparatystycznych
Zastosowanie
metoda podstawowa dla komparatystyki, ale nie jest wyłącznie jej cechą
wykorzystywana jest w różnych sferach działalności naukowej, zarówno humanistycznych, jak i przyrodniczych (np. językoznawstwo - ustalenie pokrewieństwa języków)
Wady
zależna od decyzji badacza - niebezpieczeństwo arbitralności, subiektywności, porównań nieuzasadnionych naturą porównywanych zjawisk
wola porównywania nie zna ograniczeń - w związku z ogromem zjawisk mogących stanowić przedmioty porównania rodzi niebezpieczeństwa porównań i zestawień przypadkowych i do niczego nie prowadzących
Zalety
perspektywa porównawcza to przyznanie równych praw różnym sposobom widzenia i obrazowania świata; wzniesienie się ponad partykularyzm ocen miejscowych, związanych z jedną nacją czy sferą językową
25. Czy zgadzasz się z poglądem, że komparatystyka jest działem historii literatury?
Nie! Argumenty - patrz pytanie 51
26. Słowo, obraz, gest. Czy i w jakim stopniu są na siebie przekładalne?
Patrz pytanie 10
?
30. Obraz i słowo. Wskaż odpowiedniości.
?
?
?
?
?
?
?
?
?
?
32. Objaśnij zjawisko ekfrazy. Podaj trzy przykłady.
Ekfraza - wąskie znaczenie: opis dzieła sztuki, szerokie: opis
Geneza
gr. ekphraso - `pokazywać coś szczegółowo; Teon zwrócił uwagę na opis tarczy Herkulesa w Iliadzie
gatunek wprowadozny przez Eikones (Obrazy) Filostrata Starszego
związek z opisem (descriptio - plastyczne opisanie wydarzenie, sytuacji, osoby lub zjawiska, zmierzające zwykle w kierunku przedstawienia aktualizującego, unaoczniającego) i unaocznieniem (evidentia) hypotypoza)
Współcześnie
jedna z kluczowych kategorii teorii literatury: badań nad wizualnymi możliwościami języka, refleksji nad szansą unaocznienia w dyskursie tego, co pozajęzykowe
Cechy
tekst musi zawierać oznaki metajęzykowe odsyłające do konkretnego dzieła sztuki (niekoniecznie istniejącego realnie), np. w tytule, podtytule
tekst musi zawierać elementy opisu dzieła sztuki
często utwory nie spełniają wszystkich wyznaczników ekfrazy, lepiej mówić o ekfrastyczności lub charakterze ekfrastycznym
paradoks - z jednej strony zmierza do unaocznienia przedmiotu (opis, deskrypcja, unaocznienie), z drugiej robi wszystko, by zastąpić widzenie (niemożność opisu, narracja, metadyskurs)
2 chwyty: 1) narratywizacja - poszerzenie pola opisu o zdarzenia, które nie zostały przedstawione, 2) apostrofy - porzucenie pola opisu na rzecz kontaktu z czytelnikiem, otwieranie przestrzeni metaopisowej
aspekt subiektywny - opisuje nie tylko dzieło sztuki, ale także opisującego (interpretacja widza-autora)
niesprowadzalna do czystego mimetyzmu - nie jest imitacją barw, kresek czy kształtów za pomocą środków językowych
ekfraza jako hiperznak ukrytego w wierszu znaczenia
w ujęciu retorycznym wiązana z hipotypozą (obrazowy sposób przedstawienia słownego, apelujący szczególnie do wyobraźen wizualnych, unaoczniający i aktualizujący treść wypowiedzi m.in przez zastosowanie praesens historicum), która jest jednak opisem bardziej sugestywnym, aktywnym
Dwa rodzaje ekfrazy
ekfraza literacka - w utworach
ekfraza krytyczna - w pracach historycznych i krytycznych (choć mogą występować w niej elementy quasi-literackie)
Przykłady: Kobiety Rubensa Szymborskiej, cykl O! Miłosza, Mona Lisa Herberta
33. Metoda porównawcza a analiza strukturalna. Omów ich założenia i zastosowania
Metoda porównawcza - patrz pytanie 23
Analiza strukturalna
utwór literacki jest wypowiedzią, w której funkcja estetyczna jest dominująca
utwór jest systemem o określonej strukturze
każdy element tego systemu jest nacechowany znaczeniowo
utwór jest zjawiskiem o charakterze semiotycznym i jako taki musi być rozważany w odniesieniu do określonej sytuacji komunikacyjnej, osoby twórcy i odbiorcy
celem badacza jest zarówno opis synchroniczny samej struktury, jak i jej przedstawienie diachroniczne z punktu widzenia zachodzących w niej zmian
patrz również pytanie 38
35. Wzajemne naświetlanie się sztuk. Na czym polega to zjawisko?
Wölfflin - Podstawowe pojęcia historii sztuki (1915) - teoria dziejów sztuki za pomocą analizy formy i jej dziejów w czasie
próba obiektywnej oceny sztuki baroku w zestawieniu z renesansem
wyróżnienie opozycyjnych kategorii stylistycznych: linearność - malarskość, statyczność - dynamiczność, kompozycja zamknięta - kompozycja otwarta, płaszczyznowość - głębia, jasność - ciemność
estetykę renesansową cechuje statyczność, jasność, linearność, forma zamknięta, płaszczyznowość
estetyka barokowa jest przeciwieństwem - kompozycja otwarta, dynamika, ciemność, malarskość, głębia
przemiany zachodzące w języku form artystycznych są zwierciadłem przemian w całej kulturze
Walzel - wykorzystanie teorii Wölfflina, próba zastosowania jego kategorie do poezji:
np. przeciwieństwo sztuki renesansu i baroku - analogiczne do kontrastu między klasycznym dramatem francuskim i dramatem Szekspira
linearność niemieckiej książki jarmarcznej - malarskość epiki dworskiej
36. Objaśnij termin principium comparationis i omów jego zastosowania.
principium comparationis to zasada porównania, jedno z trzech części porównania
przedmiot porównywany - comparandum, przedmiot, do którego się porównuje - comparans, principum comparationis (tertium comparationis) - coś, co pozwala nam porównywać oba przedmioty, ich wspólna cecha semantyczna stanowiąca podstawę i motywację porównania
zastosowanie metody porównawczej - patrz pytanie 23
38. Porównanie, opis, interpretacja, analiza. Co je łączy, czym się różnią?
Porównanie
uwydatnienie jakichś właściwości opisywanego zjawiska poprzez wskazanie na jego podobieństwo do innnego zjawiska
dwuczłonowa konstrukcja semantyczna: to, co porównujemy - comparandum, to, do czego porównujemy - comparans
oba człony odznaczają się pewną wspólną cechą semantyczną motywującą porównanie i stanowiącą jego podstawę, tzw. tertium comparationis
Interpretacja
działanie badawcze zmierzające do wydobycia sensu (swoistości, roli, funkcjonalności itd.) danego zjawiska, w szczególności przez określenie miejsca owego zjawiska w jakiejś całości wyższego rzędu
punkt wyjścia - założenie, że istotne znaczenie przedmiotu badań jest ukryte poza danymi bezpośredniej obserwacji empirycznej
znaczenie to uobecnia się po umieszczeniu przedmiotu w odpowiednim kontekście
interpretacja może dotyczyć elementu dzieła lub dzieła jako całości
wg postmodernistów każda interpretacja ma charakter relacji do innych tekstów, nie da się ucieć od porównań
Analiza
działanie badawcze zmierzające do ustalenia, z jakich elementów i w jaki sposób budowany jest utwór
cele poznawcze lub dydaktyczne
zasadnicze czynności analityczne: wyodrębnienie poziomów organizacji dzieła; segmentacja poszczególnych poziomów na jednostki składowe; określenie powiązań między jednostkami każdego poziomu (organizacja horyzontalna dzieła); określenie powiązań między poziomami (organizacja wertykalna)
zabiegi analityczne zależą od przyjętej przez badacza teorii dzieła oraz ulegają modyfikacji w zetknięciu z indywidualnym przekazem
analiza może obejmować całość utworu lub skupiać się na jego części
w pracy badawczej stanowi stadium przygotowawcze do interpretacji
Opis
jeden z dwóch podstawowych elementów narracji
w odróżnieniu od opowiadania opis przedstawia te składniki świata przedstawionego, które nie odnoszą się do zdarzeń, przede wszystkim charakter i wygląd postaci oraz tło wydarzeń, takie jak czas i miejsce akcji (np. opis przyrody)
39. Omów zjawisko intertekstualności i określ jego znaczenie dla komparatystyki.
Intertekstualność - pojęcie wywiedzione przez Kristevę
Koncepcje intertekstualności
Nycz
- ?
- ?
- ?
- ?
Kasperski - dwie strategie intertektualności
destrukcji obowiązujących stereotypów, zamiany wyidealizowanych konstrukcji artystycznych w światopoglądową ruinę, by wykazać ich ułomność i bezproduktywność (Pałuba Irzykowskiego)
odwołanie do idei archetekstu (Sanatorium pod klepsydrą Schulza)
Znaczenie
zmiana dotychczasowych poglądów na temat tekstu i literatury
zakwestionowanie indywidualnej samoistności i samowystarczalności tekstu, jego zamknięcie w ustalonych kompozycyjnie granicach
podważenie zasady rodzajowości literackiej, wewnętrznej jednolitości, spoistości, organiczności umotywowanej monologiem autorskim
zakwestionowanie przekonania o nadrzędnej roli autora w tekście
zakwestionowanie istnienia nieprzekraczalnych granic literackości
uznanie Bachtinowskiej dialogowości, polifonicznej budowy każdej wypowiedzi
tekst ≠ struktura, ale tkanka cytatów; cytaty - podstawowy składnik tekstu wiążący go z innymi tekstami, odsyłające do uniwersum kultury
relacji międzytekstowych nie da się ograniczyć do odniesień wewnątrzliterackich, gdyż obejmują one w równej mierze związki z gatunkami pozaliterackimi, są powiązane intersemiotycznie z mediami sztuki i komunikacji
40. Literatura i malarstwo. Podaj przykłady oddziaływań wzajemnych i na inne sztuki.
Typy relacji łączących
obraz wyjaśnia szczegóły tekstu literackiego: konieczne jest często stosowanie metody wyjaśniania literatury poprzez sztukę w takich sytuacjach, kiedy teksty literackie zawierają różne elementy faktyczne, psychologiczne czy strukturalne, które pozostałyby zagadką, gdyby nie sztuki plastyczne
tekst literacki wyjaśnia szczegóły obrazu: można wyjaśnić pewne szczegóły w dziełach sztuki na podstawie współczesnych im tekstów literackich
pojęcia i motywy literackie znajdują wyjaśnienie w sztukach plastycznych: pewne ogólne pojęcia uwarunkowane tendencjami epoki występują w literaturze jako motywy
literatura wyjaśnia motywy malarskie: wyjaśnienia pewnych ogólnych pojęć i motywów w sztuce dostarczają wyraźne paralele literackie
sztuka tłumaczy formy językowo-literackie, np. Pieśń o św. Aleksym wykazuje zewn. i wewn. podział oparty na liczbie 5. Zasada takiego podziału pozostałaby zagadką, gdyby nie to, że ugrupowania postaci w najstarszych romańskich tympanonach oparte są również na liczbie 5
formy stylistyczno-literackie wyjaśniają formy sztuki: elementy sztuki lit., elementy kompozycji, stylu służą wyjaśnieniu elementów formalnych w sztukach plastycznych
Weisstein - typy pokrewieństw utworów literackich i obrazów malarskich:
dzieła sztuki bardziej obrazujące i interpretujące tekst niż tylko ilustrującego jego treść
utwory literackie opisujące poszczególne dzieła sztuki
utwory literackie stanowiące dzieła sztuki bądź dokładnie jest odtwarzające - poematy zapisane w formie artystycznego kształtu, np. poezja konkretna
utwory literackie dążące do naśladowania stylu malarskiego
utwory literackie stosujące techniki artystyczne (montaż, kolaż, groteska)
utwory literackie dotyczące sztuki lub artystów zakładające wyspecjalizowaną wiedzę z dziedziny historii sztuki
gatunki synoptyczne (symbole)
utwory podejmujące wspólny temat z dziełami sztuki
44. Obraz malarski a tekst słowny. Analogie i różnice
Analogie
Uspieński - strukturalne analogie między kompozycją dzieła literackiego i plastycznego
twory literackie i malarskie są dwuplanowe, mają plan wyrażania i plan treści
czytelnik/widz - pozycja zewnętrzna wobec dzieła
postaci w utworze/ na obrazie - pozycja wewnętrzna
autor - możliwy zewnętrzny i wewnętrzny punkt widzenia
wewnętrzny: literatura - opis wydarzeń subiektywny; obraz - artysta umieszcza siebie jak gdyby wewnątrz malowanego obrazu (za pomocą perspektywy)
zewnętrzny: literatura - opis wydarzeń obiektywny; obraz - artysta umieszcza siebie na wewnątrz malowanego obrazu
dzieła literackie i plastyczne posiadają ramy oznaczające granice utworu/ obrazu: ramy tekstu, np. formuły I ja tam byłem...,
zarówno obrazu, jak i tekstu dotyczy kategoria tła (postaci drugoplanowe)
Różnice
równoważne treści są przekazywane za pomocą różnych środków specyficznych dla danego systemu
?
?
?
?
?
45. Metoda porównawcza a metoda historyczno-genetyczna. Czym się różnią?
Metoda porównawcza - patrz pytanie 23
Metoda genetyczno-historyczna - patrz pytanie 3
48. Wskaż zalety i ograniczenia metody porównawczej.
Patrz pytanie 23
50. Kontakty, wpływy, wzajemne oddziaływanie różnych literatur. Omów zjawisko.
kontakty osobiste pisarzy reprezentujących różne literatury i narodowości
instytucje skupiające twórców różnego pochodzenie, różnych obszarów kulturowych
biografie i działalność różnego rodzaju pośredników literackich, którzy udostępniają w środowisku rodzimym literaturę obcą (przekłady, wydawnictwa, konferencje, internet)
tematyka danego kraju w literaturze drugiego odnosząca się do jego historii, obyczajów
zapożyczenia i przeszczepy
procesy historyczne mają udział w kreowaniu kontaktów - zbliżają do siebie różnoetniczne formacje literackie lub przeciwnie - oddalają, tworzą bariery
?
?
?
?
?
51. Komparatystyka literacka a teoria i historia literatury. Czym się różnią?
Komparatystyka a historia literatury
utożsamienie z historią literatury - artykuł Crocego Co to jest literatura porównawcza, 1902: kompleksowe badanie utworów literackich w płaszczyźnie porównawczej z uwzględnieniem ich historycznych uwarunkowań niczym nie różni się od tradycyjnych badań historycznoliterackich; Carré - literatura porównawcza jest gałęzią historii literatury; Mann: „ta sama dziedzina badań, te same środki i te same cele”
metody komparatystyki literackiej i historii literatury są podobne: uwzględniają nie tylko aspekt międzyliteracki, ale i socjologiczno-historyczny, historycznokulturowy, psychologiczny itd.; również porównanie jest niezbędne w rozważaniach historycznoliterackich
celem jest poznanie, lepsze zrozumienie utworu literackiego
mają jednak odmienne założenia wyjściowe: literaturoznawstwo rozpoczyna badania od jednej literatury i ocenia aspekty międzyliterackie i inne w kategoriach tejże literatury, przyjmując zarazem jej wyższość
komparatystyka literacka zmierza do objęcia badaniem jak największej liczby literatur jednocześnie; nie może z zasady uznawać wyższości jednej literatury nad innymi
np. historyk literatury zajmujący się symbolizmem bada odmiany tego prądu występujące w różnych krajach i wyciągnięte z badań wnioski stosuje do własnej literatury; komparatysta usiłuje odnaleźć cechy symbolizmu charakteryzujące ten prąd w większości literatur, w których on występuje
perspektywa porównawcza to przyznanie równych praw różnym sposobom widzenia i obrazowania świata w literaturach różnych narodów; wzniesienie się ponad partykularyzm ocen miejscowych, związanych z jedną nacją czy sferą językową
komparatystyka literacka próbuje ukazać dorobek poszczególnych narodów na jak najszerszym tle; metodą konfrontacji objaśnia specyficzne cechy literatur narodowych, a także ich wartość na tle literatury światowej; daje więc lepsze zrozumienie procesów literackich i kulturowych przebiegających na całym świecie
Jost: komparatystyka literacka jest „literaturą absolutną”, ponieważ obejmuje wszystkie dyscypliny literaturoznawcze: porównawcze badania tekstów (strukturalistyczne, socjologiczne, psychologiczne, filozoficzne, semiotyczne itp.), badania nad poetyką i stylistyką, metrum i wersyfikacją, nad przekładem, wymianą literacką, mitami, ideami, formami, gatunkami, nad krytyką literacką, prądach i kierunkach w literaturze światowej oraz ogólną teorią literatury; w niej koncentruje się całe życie literatury, zmierza do ogarnięcia wszystkich jego form i przejawów istnienia; dążenia uniwersalistyczne
historyk literatury posługuje się dyskursem metonimicznym, komparatysta - metaforycznym
komparatystyka nie jest ahistoryczna, nie wyklucza myślenia historycznego, nie odnosi się w sposób ahistoryczny do swojego przedmiotu badań, z historyczności samej komparatystyki i jej pola badawczego nie wynika jednak, że jest ona rodzajem historiografii lub narracji historycznej
Komparatystyka a teoria literatury
Aldridge 1969 - wstęp do zbioru rozpraw Literatura porównawcza. Przedmiot i metoda wyróżnił 5 pól badawczych, z których pierwszym była krytyka i teoria literatury
dla teorii literatury wiedza o jednostkowych zjawiskach literackich stanowi jedynie punkt wyjścia
jej zasadniczym celem jest dotarcie do typowych i powtarzalnych cech owych zjawisk
interesują ją układy modelowe, a nie konkretne, zindywidualizowane przejawy twórczości
wypowiada twierdzenia odnoszące się do całych klas zjawisk literackich, a nie do poszczególnych egzemplarzy owych klas
centralny element - teoria dzieła literackiego: dociekania nad istotą, funkcjami i sposobem istnienia utworu jako dzieła sztuki, jego strukturą, repertuarem jednostek konstrukcyjnych oraz rodzajowym i gatunkowym zróżnicowaniem dzieł literackich
52. Omów przenikanie do literatury dyskursów z innych dziedzin (nauki, religii itd.) .
dyskurs - polemiczny dialog, wymiana zdań na określony temat; pewien typ wypowiedzi o określonych regułach; kategoria wypowiedzi wyodrębniająca zbiór wypowiedzi na określony temat istniejących w sferze publicznej; np. poszczególne dziedziny nauki są swoistymi dyskursami
przenikanie do literatury dyskursu innych dziedzin
?
?
?
?
?
?
?
53. Tematy, motywy i gatunki. Określ komparatystyczne znaczenie tych zjawisk.
Trousson Tematy i motywy - sprecyzowanie terminów
Motyw:
idea ogólna, szerokie pojęcie określające pewną postawę (np. bunt) lub pewną podstawową nieosobową sytuację (np. konfliktu)
realizuje się w tematach
z jednego motywu może wywodzić się wiele tematów
jest tworzywem literatury
niektóre motywy nigdy nie wyklarowują się jako tematy, ewoluują tylko do etapu typu
Temat:
uszczegółowienie motywu, jego indywidualne ujęcie, krystalizacja, konkretyzacja, motyw przybiera określony kształt; np. motyw uwodziciela ucieleśniony przez postać Don Juana, motyw kazirodztwa - postać Edypa
zawsze wiąże się z pewną postacią
skonkretyzowany w wydarzeniu, przestrzeni i czasie
występuje w konkretnym utworze, czyli jest przedmiotem literatury
punkt wyjścia pewnej tradycji literackiej
Znaczenie tego rozróżnienia - obrona tematologii
odparcie zarzutu co do racji bytu tematologii, zajmującej się jakoby nie literaturą, a jej tworzywem: tematologia bada tematy, czyli fakty literackie, a nie jej tworzywo, czyli motywy
odparcie kwestionowania zasadności tematologii jako rodzaju badań literackich - jakoby śledzenie jednej postaci lub sytuacji w różnych literaturach sprowadzało się do odizolowania jej od innych, równoważnych i wyrażających tę samą myśl; oskarżanie o arbitralny rozkład widocznej jedności ideologicznej wielu tematów: nie można lekceważyć indywidualności tematów literackich i grupować różnych tematów niemających ze sobą żadnego związku poza wspólnym pochodzeniem od jednego motywu, zróżnicowanie ich odcieni (np. motyw: bunt w romantyzmie - tematy: Prometeusz, Kain, Szatan, Chrystus, Manfred, wszyscy są buntownikami, ale bunt każdego z nich jest inny, indywidualny)
wielowartościowość tematu - jego wartość i znaczenie zmieniają się w zależności od epok i pisarzy, jeden temat - nośnik wielu symboli, stąd potrzeba badania odrębnych tematów, a nie wspólnego motywu
55. Obrazowość literatury, literackość malarstwa. W jakich wyrażają się formach?
Obrazowość literatury
obraz w odniesieniu do literatury oznacza w szerokim sensie świat przedstawiony dzieła literackiego jako swoiste odzwierciedlenie jakiejś realności wobec dzieła zewnętrznej - społecznej, historycznej, psychologicznej - np. obraz XIX-wiecznej Warszawy w Lalce, obraz przeżyć miłosnych w erotykach Leśmiana
tak pojmowana kategoria obrazu występuje na gruncie mimetycznych teorii dzieła literackiego uznających świat przedstawiony za mniej lub bardziej dokładne odwzorowanie rzeczywistości
w sensie węższym oznacza wyraziście ukształtowany zespół elementów świata przedstawionego utworu, nasycony konkretnością i plastycznością, apelujący do przedstawień wyobrażeniowych czytelnika i wywołujący wrażenia wizualne dotyczące koloru, kształtu, walorów przestrzennych
obraz literacki tego typu powstaje w rezultacie zastosowania w utworze środków opisowych
nie każdy utwór literacki wykazuje się obrazowością, ale są utwory bogato wyposażone w środki opisowe, np. twórczość Schulza
mechanizmy opisu literackiego pozwalają uzasadniać strukturalną wspólnotę sztuk - zaświadczone w tekście relacje między postrzegającym a przedmiotem pozwalają mówić np. o stylu impresjonistycznym, surrealistycznym w literaturze
uświadamia to identyczność operacji, którym podlega zarówno obraz malarski, jak i słowny opis
przedmiotem opisu może być nie tylko rzeczywistość, ale i dzieło sztuki - patrz ekfraza
Literackość malarstwa
?
?
?
?
?
?
?
59. Utwór literacki jako synteza sztuk. Utopia czy rzeczywistość?
geneza postulatu syntezy sztuk - estetyka romantyzmu
przeświadczenie o wewnętrznej jedności sztuki, ujawniającej się pomimo odmiennego tworzywa i środków wyrazowych malarstwa, muzyki i literatury
filozofia Schlegla - utożsamianie sztuki z filozofią i nauką
synestezja - synteza doznań zmysłowych
Runge - marzenia o stworzeniu i wystawieniu Specjalnej Kompozycji, w której zlałyby się w jedność malarstwo, muzyka i literatura oraz harmonijnie połączyłyby się słowa, tony, linie i kolory
Delacroix - transpozycja tematów literackich z twórczości Dantego, Scotta, Byrona, wyrażanie ich środkami właściwymi malarstwu - malarstwo literackie
Baudelaire - twórca teorii odpowiedników: odpowiedniki wertykalne (między światem zmysłowym i duchowym) oraz horyzontalne - tworzące analogie między doznaniami, a w konsekwencji sztukami
Verlaine - powiązanie poezji z muzyką
Wagner - dążenie do stworzenia sztuki totalnej - sztuka dramatyczna wiążąca wiele rodzajów twórczości artystycznej
symbolizm - rezygnacja z wzorca poezji opisowej, w jej miejsce próby wyrażenie tego, co niewyrażalne
Ghil - próba stworzenia nowego typu poezji, w której słowo, sens i ekspresja muzyczna odpowiadają sobie wzajemnie
współcześnie - przekazy multimedialne realizujące ideę syntezy sztuk
60. Kolaż, sylwa, ekfraza. O jakich zjawiskach mówią te nazwy?
Kolaż w malarstwie
od fr. collage = naklejanie, oklejanie papierem pierwotne i podstawowe znaczenie w sztukach plastycznych - formowanie kompozycji z różnych materiałów naklejanych na płótno i łączonych z tradycyjnymi technikami malarstwa i rysunku
wynaleziony przez kubistów (Picasso; oddanie poetyki nieciągłości i kontrastów), potem uprawiany przez futurystów (efekt symultanizmu) surrealistów (jako iluzja przenikania realności) i dadaistów (aspekt interwencji obcej materii i wyzwalanych przez nią walorów)
kolaż wg Ernsta: „skojarzenie dwu realności pozornie niemożliwych do skojarzenia na płaszczyźnie pozornie niesprzyjającej ich porozumieniu” - możliwość zbliżenia, zestawienia lub przeniesienia metaforyki obrazów z różnych kontekstów
technikę przejęły dla swoich celów inne dziedziny sztuki: muzyka, fotografika, film, literatura
Kolaż w literaturze
tekst montowany w części lub w całości z cytatów pochodzących z innych tekstów
w szerokim znaczeniu - wszelkie, również znane od dawna formy montażu cytatów (np. centon)
w węższym - spełnia określone wymogi: wykorzystanie gotowych jednostki zachowujących ślady pochodzenia, elementy silnie nacechowane stylistycznie, utrzymanie wysokiej autonomii części w stosunku do ogółu, łączenie elementów pozaartystycznych z artystycznymi
najczęściej pojęcie kolażu odnosi się jednak do twórczości XX-wiecznej - zarówno poezji, jak i prozy narracyjnej
technika kolażu sprowadza się do dwóch zasadniczych działań - cytowania oraz kontaminacji tekstów cytowanych z tekstem własnym autora
sfera tekstów służących jako tworzywo cytatów - praktycznie nieograniczona (teksty literackie i użytkowe, naukowe, wypowiedzi potoczne)
sieć zależności intertekstualnych wprowadzona do wnętrza utworu wyznacza jego podstawowy porządek, wzorzec strukturalny
skontaminowane jednostki tekstowe oderwane od macierzystych kontekstów w nowym powiązaniu ze sobą zaczynają znaczyć na nowo, współtworzyć nowe sensy
Sylwa
w literaturze antycznej silvae - utwory liryczne o charakterze okolicznościowym odznaczające się różnorodnością tematów związanych z rozmaitymi sytuacjami życia ludzkiego (epitalamium, sotericum i in.), twórcy - Kaludian i Stacjan
od łac. silva rerum - „las rzeczy” - zbiór utworów różnych autorów i różnej treści; w okresie staropolskim także księga domowa, rodzinna, w której zapisywano różne wydarzenia, teksty literackie, przepisy, porady domowe (inaczej: raptularz, wirydarz)
literatura sylwiczna powstawała również w okresie modernizmu
w praktyce oznacza wymieszanie gatunków literackich, zmienność poetyki i nastroju, wielowątkowość, elementy autobiograficzne (np. Kalendarz i klepsydra Konwickiego)
Ekfraza - patrz pytanie 32
62. Podaj przykłady carmen figuratum i omów znaczenie zjawiska.
Carmen figuratum
inaczej - wiersz figuralny, wiersz obrazkowy
utwór, którego układ graficzny naśladuje kształt jakiegoś przedmiotu związanego z treścią wypowiedzi
rodzaj zabawy poetyckiej znanej już w starożytności i uprawianej aż do dzisiaj
przykłady: Gomringer Konstelacje, Dróżdż Klepsydra, Döhl Apfel-Wurm
Znaczenie
XX wiek - nurt poezji wizualnej, poezji konkretnej - sprzeciw wobec utrwalonej przez Lessinga opozycji „czasowej” poezji i „przestrzennego” malarstwa: poezja powinna być sztuką przestrzenną, a malarstwo - uwzględniającą czas
odrzucenie linearności tekstu i zastąpienie jej układem przestrzennym
słowo jest urzeczowione, traci znaczenie symboliczne, staje się słowoobrazem, słowoprzedmiotem
wizualizacja - dwa sposoby: ikonizacja (przekształcenie znaku symbolicznego w znak ikoniczny), powstają wiersze-ikony; deikonizacja (destrukcja znaczenia, odsemantyzowanie słowa, przekształcenie go w ornament) - wiersze-ornamenty
66. Sztuki przestrzenne i czasowe. Co oznacza to rozróżnienie? Kto je wprowadził?
Lessing - rozprawa Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji, 1766 - sprzeciw wobec Horacjańskiej formuły ut pictura poesis
analiza tytułowej rzeźby i porównanie jej z odpowiednim fragmentem Eneidy - ukazanie różnic między poezją a malarstwem, podkreślenie specyfiki tworzywa, odbębnych środków wyrazu, czyli swoistości i odmienności obu sztuk
sztuki czasowe: literatura i muzyka - rozwijają swój temat linearnie, w następstwie czasowym
sztuki przestrzenne: malarstwo, architektura, rzeźba - znaki i figury obecne symultanicznie
malowanie słowem w literaturze - opisy, i literatura w malarstwie (anegdota) są niewłaściwe jako nieswoiste dla każdej ze sztuk
konsekwencją jest estetyczna nieprzekładalność sztuk, niemożliwość pełnej ekwiwalencji obrazu i opisu
Kontrargumenty:
żadna ze sztuk czasowych nie jest sztuka bez przestrzeni, żadna sztuka przestrzenna nie może obejść się bez komponentu czasowego
symultaniczność ≠ prosty opis elementów składowych
Lessing nie wziął pod uwagę ani obrazów rozumianych jako seria następujących po sobie scen, ani też opowiadań ujętych w obrazy
przypisanie malarstwu możliwości wyboru tylko jednego wyrazistego momentu akcji
grupa Laokoona nie jest adekwatnym przykładem dla np. malarstwa nowożytnego