20.09.2008
PEDAGOGIKA OPIEKUŃCZA
TERMINOLOGIA
Atmosfera opieki — dominujące w danym układzie opiekuńczym intersubiektywne
odczucia podopiecznych i opiekunów, odzwierciedlające poziom
zaspokojenia ich potrzeb i oczekiwań oraz stosunki interpersonalne na
tym tle.
Jako taka jest funkcją:
— czynników atmosferotwórczych pośrednich,
— poziomu i zakresu zaspokojenia potrzeb podopiecznych oraz jakości stosunków
między nimi a opiekunem,
— samooceny opiekuna co do pełnionej roli, jego stosunku do odczuć
podopiecznych, odzwierciedlających stan zaspokojenia ich potrzeb i stosunku do
niego.
(intersubiektywny (Słownik Języka Polskiego) dostępny więcej niż jednemu podmiotowi poznającemu; nie ograniczony wyłącznie do doznań, przeżyć i myśli jednostkowego podmiotu poznającego)
Atmosfera wychowania — dominujące w danym układzie wychowawczym
intersubiektywne odczucia wychowanków i wychowawców,
odzwierciedlające ich stosunek do urzeczywistniania lub naruszania
określonych wartości będących celami wychowania.
Jako taka jest funkcją:
— uznawanych i zinternalizowanych (zinternalizowane (Słownik Języka Polskiego)
przyjąć za własne narzucane z zewnątrz postawy, poglądy, normy i wartości) przez
wychowanków wartości,
— osobistego systemu wartości wychowawców oraz ich postaw wobec
urzeczywistniania tych wartości przez wychowanków,
— określonych postaw wychowanków co do poszanowania, urzeczywistniania,
naruszania wartości będących celami wychowania w ich własnym środowisku i
najbliższym otoczeniu,
— stosunku wychowawców do stosunku wychowanków co do urzeczywistniania tych
wartości,
— obrazu wychowawcy w świadomości wychowanków jako modelowego nosiciela
tych wartości i potwierdzania tego w postępowaniu z nimi.
Atmosfera partnerstwa — dominujące w stosunkach partnerskich intersubiektywne
odczucia partnerów, wyrażające określone zaspokojenia na tej
drodze ich potrzeb i uzyskiwane wzajemnie wspólne wartości. Jako taka jest funkcją:
— stosunków oraz różnych form aktywności partnerskich między podopiecznymi —
wychowankami,
— stosunków oraz różnych form aktywności partnerskich między podopiecznymi i
osobami zaprzyjaźnionymi,
— pośrednich atmosferotwórczych czynników.
Atmosfera osobopochodna — wielorakie intersubiektywne odczucia jednostek w
układach opiekuńczo-wychowawczych (i nie tylko) generowane
(wytwarzane) przez wyróżniające się ich indywidualne cechy
osobowe, dyspozycje, sukcesy lub porażki, jak np. radości,
zadowolenia, optymizmu, swobody ważności lub przeciwnie
smutku, pesymizmu, niemożności, niezadowolenia, spięcia itd.
Jako taka jest funkcją następujących czynników:
— ludycznych (dotyczący zabaw, gier; zabawowy, rozrywkowy, bawiący) i
przeciwnych im indywidualnych cech i dyspozycji osobowych podopiecznych i
opiekunów,
— powodzeń, sukcesów, porażek, niepowodzeń podopiecznych i opiekunów w
pełnionych rolach,
— skali sugestywności (sugestywny wywierający silny wpływ na myśli i wyobraźnię;
przekonywający, zniewalający prawdą przeżycia) emanacji (wydzielania, wpływu) tych
dwóch pierwszych czynników,
— pośrednich atmosferotwórczych czynników.
Atmosfera życia w określonym układzie opiekuńczo-wychowawczym —
całokształt długotrwałych intersubiektywnych odczuć
podopiecznych, opiekunów i całej społeczności tego układu,
będących syntezą, wypadkową określonych wyżej czterech
rodzajów atmosfery: opieki, wychowania, partnerstwa,
osobopochodnej.
Wyznaczniki atmosfery życia:
— opiekun, jego postawy opiekuńcze i wychowawcze oraz treści i metody
sprawowanej opieki,
— stosunek podopiecznych do opiekuna,
— asymetryczne zależności w grupie podopiecznych (np. starsi, młodsi),
— cechy osobowe podopiecznych,
— środowisko lokalne,
— obiektywne warunki życia,
— poziom stabilizacji życia i działalności,
— uznawanie i respektowanie wartości indywidualnych, grupowych,
— poziom identyfikacji podopiecznych ze swoim domem.
Atrybuty wartościowości potrzeb — wartości osobowe tkwiące w
aktualizujących się potrzebach, które stają się już właściwościami
jednostki.
Cechy konstytutywne pojęcia „opieka międzyludzka”:
— zaspokajanie ponadpodmiotowych potrzeb podopiecznego;
(potrzeby ponadpodmiotowe, bez których jednostka nie może normalnie funkcjonować, zachowywać się i rozwijać. Wymienić tu należy następujące potrzeby ponadpodmiotowe fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności, miłości, aktywności, twórczości, autonomii, uznania, nowych wrażeń, sensu życia, samorealizacji, szczęścia, wiedzy i zrozumienia, estetyczne. We wszystkich okresach życia jednostki ludzkiej część jej potrzeb jest zaspokojona lub regulowana przez środowisko rodzinne, zaś pozostałe przez inne formy i rodzaje działalności opiekuńczej (służbę zdrowia, żłobki, przedszkola, szkoły, domy dziecka, internaty itd.
— ciągłość opieki, zdeterminowana obiektywnymi wymaganiami cykliczności i
permanentności zaspokajania dwóch różnych pod tymi względami grup potrzeb;
— bezinteresowność opieki, rozumiana realnie jako działalność — służba, za którą
się „nie płaci” i „płacić” niepodobna;
— nawiązany stosunek opiekuńczy (patrz dalej - stosunek opiekuńczy);
— odpowiedzialność za podopiecznego — kompensacyjna.
Odpowiedzialności opiekuna w opiece typu „za”:
—za podopiecznego — kompensacyjna, polegająca na świadomym
i dobrowolnym spełnianiu wszelkich wymagań jego życia,
ponoszeniu wielorakich implikacji tego, „że go się ma”;
chronieniu, bronieniu i reprezentowaniu jego dobrostanu;
decydowaniu za niego o nim i jego sprawach, a wszystko to na tyle,
na ile on sam nie jest do tego zdolny;
— podmiotowa — dotyczy tak opiekuna, jak i podopiecznego; w odniesieniu do
opiekuna jest to jego złożona dyspozycja, konieczna do pełnienia tej
roli, zaś w stosunku do podopiecznego oznacza dyspozycję, którą
nabywa stopniowo w długim procesie opieki, konieczną do jego
życiowego usamodzielnienia (patrz - odpowiedzialność podmiotowa
w opiece);
— przedmiotowa — czyli to, czy, jak i z jaką efektywnością opiekun zaspokaja na
co dzień potrzeby podopiecznego, co składa się na behawioralną
konsekwencję przyjętej i urzeczywistnianej odpowiedzialności
kompensacyjnej.
Cechy odpowiedzialności opiekuna typu „przed” to przede wszystkim:
— przed własnym sumieniem — rozumianym jako dyspozycja do dodatniego
przeżywania zgodności (konsonansu) lub ujemnego przeżywania
niezgodności (dysonansu) własnego postępowania z uznawanymi
wartościami, a zwłaszcza moralnymi;
— przed osobą podopiecznego — co oznacza, że opiekun rzeczywiście respektuje
podopiecznego także jako partnera, za którego ponosi odpowiedzialność
i może zawsze, zgodnie z prawdą, powiedzieć mu wszystko, co robi dla
jego dobra ,a także i to, czego nie zdołał zrobić i w czym się pomylił, i
że podopieczny, jeśli nie dziś, to jutro to zrozumie.
Czynności opiekuńcze — zorganizowana i ukierunkowana na zaspokajanie
potrzeb ponadpodmiotowych podopiecznego aktywność opiekuna, a
bliżej — to, że opiekun czyni coś dla niego i za niego.
Czynniki pierwotne i wtórne opieki
— określone niezdolności (dziedziczne, wrodzone, nabyte) wyodrębniających się
kategorii ludzi do względnie samodzielnego życia;
— konieczności zachowania życia ludzkiego, rozwoju genetycznego potencjału
człowieka, zapewnienie bezpieczeństwa życia i zdrowia;
— asymetryczne zależności jednostek niezdolnych do samodzielnego życia od osób
(instytucji) posiadających dyspozycje do kompensowania tych niezdolności
aktywnością opiekuńczą;
— potrzeby ponadpodmiotowe jednostek należących do tej pierwszej kategorii (patrz
dalej — potrzeby ponadpodmiotowe).
Czynniki postaw opiekuńczych:
— predyspozycje dziedziczne i wrodzone (np. empatia),
— niespecyficzne, ideowo-społeczne i interpersonalne postawy (np. życzliwości),
— motywacja podejmowania roli opiekuna (np. autentyczna chęć i dążność do
opiekowania się dziećmi),
— stosunki między podopiecznymi a opiekunami (czynnik wtórny).
Czynniki potrzeb ponadpodmiotowych:
— bezpośrednie — niezdolności samoregulacyjne,
— pośrednie — „przedprogowy” poziom rozwoju, inwolucyjne procesy starzenia
się wielorakie niepełnosprawności, choroby, nieszczęśliwe wypadki itd.
Czynniki wychowania przez opiekę:
— uznawane wartości właściwe i pośredniczące wychowania,
— możliwości wychowawczego modyfikowania sytuacji i czynności
opiekuńczych.
— pozytywne postawy wychowawcze opiekuna,
— podporządkowanie procesu opiekuńczego ogólnym zasadom wychowania przez
opiekę i szeroko pojętego wychowania,
— wykorzystanie w procesie opieki stosownych metod wychowania,
— bezpośredni i pośredni wpływ na tworzenie się dodatniej atmosfery
wychowawczej.
Forma opieki w ogóle — całościowy układ opieki, zawierający treści i funkcje
podstawowe, niezmienne oraz treści, funkcje, materialno-organizacyjno-prawne
podstawy i kształty zewnętrzne, specyficzne.
Forma opieki zobiektywizowana — całościowy, zobiektywizowany układ
opieki, zawierający treści i funkcje podstawowe, niezmienne oraz treści, funkcje.
materialno-organizacyjno-prawne podstawy i kształty zewnętrzne, specyficzne.
Formy opieki międzyludzkiej — wielowymiarowe podziały według kryteriów:
— zakresu opieki, stosunku pozarodzinnych form opieki do formy rodzinnej,
— przebiegu opieki w ontogenezie, standardów normalności opieki,
— naturalności (rodzinności) opieki,
— stałości, ciągłości opieki.
Funkcje w ogóle — w odróżnieniu od wykonywania zadań, pełnienia ról
— wszelkie następstwa, skutki istnienia i aktywności określonych systemów.
Funkcje rzeczywiste — wszelkie realne (a w tym przewidywane i nie przewidywane,
pożądane i niepożądane) następstwa, skutki istnienia i
aktywności określonych systemów.
Funkcje pedagogiki opiekuńczej — wszelkie założone i rzeczywiste skutki
percepcji tej wiedzy, a więc w zakresie:
— dostarczania niezbędnej wiedzy o potrzebach ludzkich, a szczególnie o
potrzebach ponadpodmiotowych i ich diagnozowaniu;
— dawania obiektywnej diagnozy rzeczywistych zewnętrznych warunków, w jakich
przebiegają procesy opiekuńczo-wychowawcze oraz gromadzenia wiedzy o
warunkach wewnętrznych tych procesów, tkwiących w przedmiocie opieki;
— wskazywania, jakie należy stosować zasady, formy, metody i techniki sprawowania
opieki, żeby jej przebieg był prawidłowy;
— wypracowania wskazań co do zasad, form, metod i technik wychowawczej
modyfikacji opieki;
— ukazywania możliwości i powinności opiekuńczej
waloryzacji wychowania;
— opisywania i wyjaśniania istotnych relacji zachodzących między opieką a wy-
chowaniem, a zwłaszcza rzeczywistych oraz możliwych związków i zależności
między tymi dziedzinami;
— rozwijania wiedzy o postulowanym, a jednocześnie realistycznym modelu
naturalnego (nieformalnego) i profesjonalnego opiekuna;
— dostarczania wiedzy o roli i miejscu pedagogiki opiekuńczej w systemie nauk
społecznych oraz jej specyficznych treściach, funkcjach i charakterze;
gromadzenia i rozwijania wiedzy historycznej z zakresu opieki międzyludzkiej,
wychowania przez opiekę i wychowania opiekuńczego, głównie w aspektach
analizy krytyczno-porównawczej.
Funkcje założone — wszelkie przewidywane, pożądane, kreatywne następstwa istnienia i aktywności określonych systemów społecznych.
Funkcje opieki w ogóle - to wszelkie jej generatywne następstwa dotyczące przede wszystkim podopiecznego (podopiecznych), a więc urzeczywistnianie wartości: opieki, osobowościowych, socjalizacyjnych.
Funkcje opieki — rodzaje:
a) h o m e o s t a t y c z n a —ciągłe osiąganie określonego poziomu zaspokojenia
wielorakich potrzeb, tak w wymiarze obiektywnym, jak
i subiektywnym, tworzące chwiejną równowagę
wewnętrzną — homeostazę;
b) e g z y s t e n c j a l n a — wielorakie skutki, następstwa urzeczywistniania
się funkcji homeostatycznej (funkcja funkcji:
— zachowania życia i zdrowia z ich określonymi jakościami,
— wielostronnego rozwoju,
— określonego poziomu normalności funkcjonowania,
— zadowolenia z życia oraz warunkowania wychowania itd.);
c) regulacyjna — rozbudzanie i regulowanie potrzeb oraz granic, norm i
sposobów ich zaspokajania, a w tym zakresie:
— wytwarzanie odporności (tolerancji) na ograniczenia i udaremnienia (frustracje)
potrzeb,
— utrwalanie i rozwijanie potrzeb pozytywnych, aktualizowanie potrzeb
potencjalnych,
— kompensowanie potrzeb niezaspokojonych,
— uświadamianie (mentalizacja) potrzeb, przyswajanie właściwej hierarchii w
zaspokajaniu potrzeb,
— kształtowanie postaw kompromisu w sytuacji zderzeń lub sprzeczności niektórych
potrzeb,
— profilaktyka i terapia potrzeb chorobowych, hamowanie i ograniczanie potrzeb
„nienasyconych”.
d) usamodzielniająca — doprowadzenie do względnie pełnej samodzielności i
niezależności życiowej (ukształtowanie dyspozycji
odpowiedzialności podmiotowej);
e) osobotwórcza — spełniająca się poprzez niezamierzone stymulacje sprawowanej
opieki;
f) socjalizacyjna — uspołecznianie i ukulturalnianie (uszlachetnianie) potrzeb oraz
standardów i sposobów ich zaspokajania.
Funkcje — niespecyficzne formy opieki — podstawowy zakres funkcji opieki, spełnianych przez poziom niezmienników (inwariancji) każdej jej formy opieki, co sprowadza się do zaspokajania w różnych wymiarach potrzeb powszechnych i
indywidualnych—pozytywnych.
Funkcje — specyficzne formy opieki — funkcje drugiego poziomu formy opieki (wyłonionego według kryterium przedmiotowego), które nie tylko określają swoistości danej formy, ale także przesądzają o jej racji bytu jako takiej; sprowadzają. się zaś do zaspokajania głównie potrzeb indywidualnych — wtórnych. Tak np. dom dziecka spełnia przede wszystkim funkcje kompensacyjne pierwotne i wtórne, rewalidacyjne i adaptacyjne.
Funkcje opiekuńcze — opiekuńcze następstwa istnienia i działania określonych systemów społecznych (np. rodziny, szkoły), co oznacza spełnianie generowanych przez nie niezbywalnych wartości opieki (o czym dalej), a w tym wartości osobowościowych.
Funkcje opiekuńcze rodziny (urzeczywistnianie niezbywalnych wymagań
— wartości tej formy opieki) — spełnianie przez rodzinę jej funkcji opiekuńczych sprowadza się najogólniej do zaspokojenia — w wymiarze obiektywnym i
subiektywnym — potrzeb podopiecznych, przede wszystkim dzieci, zdeterminowanego odpowiedzialnością rodziców (opiekunów) za nich, ze wszystkimi tego dalszymi skutkami dla jakości ich życia, rozwoju, zdrowia, normalności funkcjonowania.
Są to funkcje — jak innych form opieki — dwojakiego rodzaju:
a) niespecyficzne, podstawowe, będące niezmiennikami (inwariancjami) opieki, obejmujące zaspokojenie potrzeb: dzieciństwa, powszechnych i indywidualnych-pozytywnych,
b) specyficzne, charakterystyczne dla opieki rodzinnej jako takiej, nie
powtarzalne w dużym stopniu w innych formach, polegające
głównie na zaspokojeniach potrzeb:
— miłości bezwarunkowej, danej z góry, przynależności bliskiej, szczególnej,
— więzi osobowej swoistej we wzajemnym „posiadaniu siebie”,
— ważności, wyłączności, znaczącego statusu,
— „ciepłej” atmosfery życia,
— bezpieczeństwa i oparcia w szerokim horyzoncie czasowym wieku życia. Funkcje
te w ujęciu postulatywnym można wyrazić inaczej poprzez urzeczywistnianie
następujących wartości opieki:
— pełne respektowanie i stymulowanie psychospołecznych potrzeb potencjalnych,
aktualizujących się w epigenezie,
epigeneza - (gr. epí `na, po' + génesis `pochodzenie') biol. pochodząca z XVIII w. teoria o rozwoju embrionalnym przez tworzenie z jednorodnej masy, w wyniku prądów poruszających nią, konkretnych elementów strukturalnych utrwalanych przez siłę zespalającą; obecnie ma znaczenie wyłącznie historyczne. 2. geol. przeobrażenie metasomatyczne osadu dokonujące się znacznie później niż jego powstanie)
— pozyskiwanie i generowanie przedmiotów potrzeb podopiecznych, czyli wartości ludzkich w ujęciu przedmiotowym,
— dostarczanie tych przedmiotów podopiecznym poprzez wielorakie czynności opiekuńcze (dystrybutywne), będące wartościami instrumentalnymi,
— kreowanie, stymulowanie i podtrzymywanie względnie trwałych elementów życia i aktywności jako wartości pośredniczących (jak np. dobre tradycje, optymalne struktury, godne obyczaje, konwencje),
— ciągłe osiąganie optymalnych, obiektywno-subiektywnych poziomów zaspokojeń potrzeb podopiecznych, składające się na pierwszy poziom wartości właściwych
opieki,
— osiąganie, dzięki urzeczywistnianiu poziomu pierwszego, godziwych standardów życia, rozwoju wielostronnego, zdrowia, normalności funkcjonowania,
samorealizacji, szczęścia itd., co składa się w sumie na drugi poziom wartości
właściwych (ostatecznych) opieki.
Funkcje opieki rodzinnej — (urzeczywistnianie wielorakich wartości
humanistycznych, generowanych głównie przez opiekę nad dziećmi oraz
wartości zawierających się w specyficznych funkcjach opiekuńczych
rodziny — jak wyżej)
— są to zatem wszystkie funkcje opieki w ogóle (jak wyżej), spełnianej przez każdą formę opieki nad dziećmi (i nie tylko nad dziećmi), od rodzinnej poczynając, a na formach zakładowych kończąc, a także funkcje opiekuńcze właściwe głównie dla rodziny, a w tym zwłaszcza tkwiące w swoistych relacjach rodzice - dzieci.
Funkcje opiekuńcze szkoły są to urzeczywistniane wymagania — wartości opieki w
zróżnicowanej aktywności dydaktyczno-wychowawczej,
organizacyjno-bytowej i stosunkach interpersonalnych,
przejawiających się w tej formie edukacji. Inaczej, to opiekuńcza
waloryzacja całokształtu życia i działalności szkoły, a w tym
zwłaszcza dydaktycznej i stosunków nauczyciele — uczniowie.
Chodzi tu szczególnie o funkcje:
a) podstawowe, niezbywalne — bezpieczeństwo, zdrowie, normalność
funkcjonowania,
b) kompensacyjne, substytutywne — wyrównywanie niedostatków opieki rodzinnej,
c) korekcyjne-wyrównawcze — wspomaganie na poziomie substandardowym,
d) powodzeniowe — wspomaganie na poziomach: standardowym i
hiperstandardowym,
e) atmosferotwórcze — generowanie dodatniej atmosfery życia.
Frustracja potrzeb — silnie przeżywany stan deprywacji potrzeb, a zwłaszcza
poczucie niemożności ich zaspokojenia.
(deprywacja - niemożność działania w celu zaspokojenia silnej potrzeby czegoś)
Kategoria opieki — określona dwuaspektowa specyficzna postać opieki,
powstająca w wyniku integralnego powiązania się jej w
pewnym wymiarze z inną dziedziną życia i działalności.
Metoda opieki powtarzalny sposób wykonywania zespołu czynności,
przeważnie z użyciem niezbędnych środków (głównie przedmiotów
potrzeb), celem urzeczywistniania określonych funkcji opieki.
Hasłowe skróty klas metod opieki:
— Opiekun wszystko za was, dla was, przy was.
— Wy także możecie być opiekunami; opiekujcie się jedni drugimi.
— Twórzmy warunki, które będą kształtować jakość naszego życia.
— Nie wszystko możemy sami; korzystajmy ze świadczeń specjalistów.
— Dostarczajmy własnych przykładów wielostronnej samoobsługi.
— Starajcie się sami na miarę własnych możliwości pozyskiwać i wykorzystywać
racjonalnie przedmioty waszych potrzeb.
— Obsługujmy się sami; bądźmy zaradni i samowystarczalni.
— Próbujmy być dla siebie partnerami już dziś, aby być nimi jutro.
— Czasami radźcie sobie ze sobą zupełnie sami.
— Przekształcamy czynności opiekuńcze w udzielanie pomocy w sytuacjach trudnych.
— Robimy wszystko, co należy, dla pomyślnego przekroczenia progu samodzielności
życiowej — jeszcze troszkę opieki i znacznego oparcia.
Medyczna jednostka — to wyodrębniający się z całokształtu życia i działalności
placówki, względnie jednorodny, związany z określonym miejscem i
czasem, całościowy układ czynności opiekuńczo-wychowawczych,
poddany odpowiednim dyrektywom prakseologicznym
(prakseologia - nauka o sprawnym działaniu, oddziaływanie wychowawców) oraz wartościowaniu oceniającemu.
Tak rozumiane jednostki metodyczne można różnicować i klasyfikować we-
dług kilku uzupełniających się kryteriów:
— wyodrębniających się, swoistych dziedzin, zasadniczych odcinków życia
i działalności w placówce, stanowiących niejako makrojednostki, poddające się
odpowiedniemu zróżnicowaniu i podziałowi na mniejsze;
— typowych, w ramach porządku dnia i tygodnia, zajęć (czynności poranne,
wieczorne, przygotowanie i spożywanie posiłków, prace domowe w związku z
lekcjami w szkole, zajęcia świetlicowe, wycieczki itp.);
— planowanych i realizowanych rocznych i okresowych zadań — stąd każde
z nich stanowi jednostkę metodyczną;
— według sytuacji opiekui które można traktować równocześnie jako
odpowiadające podziałowi na jednostki metodyczne.
Ta — tak znacznie zróżnicowana — klasyfikacja wskazuje, że jednostki meto- dyczne są z reguły naturalnymi i niezbędnymi składnikami struktury wielowymia rowej aktywności życiowej placówki, rozpatrywanymi w aspektach poprawności i efektywności opiekuńczo-wychowawczej. Stąd względność czasu i miejsca ich urzeczywistniania się. częsta rozciągłość w czasie i przestrzeni uzyskiwanych efek tów, a także różnorodność rozmiarów: od jednostek — dziedzin (czas wolny, nauka, współrządzenie, współgospodarzenie, samoobsługa) do jednostek — zadań cząstko- wych, sytuacji opiekuńczych (czynności poranne, wycieczka, odrabianie lekcji).
Metodyka pracy opiekuńczo-wychowawczej — względnie szczegółowa,
wyczerpująca wiedza o danej formie opieki, formułująca twierdzenia co do jej modelu realnego, modelu-wzorca, założonych i realnych funkcji, zadań, form i metod
działalności, obiektywnych zależności oraz oceniania przebiegu i efektywności
opiekuńczo-wychowawczego procesu.
Nadopiekuńczość (nadmierność, maksymalizm opieki) — najogólniej, czynienie
dla i za podopiecznego tego wszystkiego (odpowiedzialność za siebie,
realizowanie swego dobrostanu, decydowanie o sobie i swoich sprawach,
samoobsługa) co może on i powinien już — na miarę swego potencjału — czynić sam dla siebie i za siebie; bliżej zaś oznacza to:
— opiekę wyprzedzającą, pozbawioną wymagań profilaktyki potencjalnych i
realnych zagrożeń;
— wykraczanie ponad potrzeby ponadpodmiotowe podopiecznego czynnościami
pseudoopiekuńczymi, zaspokajającymi potrzeby, które może i powinien on
samodzielnie zaspokajać i regulować;
— ubezwłasnowolnianie, pozbawianie podmiotowości podopiecznego (najczęściej
motywowane „dobrymi chęciami”) na tyle, na ile może on i powinien w danym
zakresie samodzielnie funkcjonować;
— zbędną, nieuzasadnioną — dyspozycjami samodzielnościowymi podopiecznego
— troskę o niego i jego sprawy (przeżywanie obaw, niepokojów, zmartwień,
napięć nerwowych);
— przeczy to w sumie głoszonym niekiedy poglądom, jakoby „opieki nigdy nie jest
za dużo”.
Opieka w ogóle — to konieczna aktywność jej podmiotu wobec zależnego
asymetrycznie od niego przedmiotu, polegająca na ciągłym i
bezinteresownym zaspokajaniu jego swoistych potrzeb i
kompensowaniu niezdolności — w tym ze sfery wiary do
samosterowania lub samozachowania.
Opieka zwierzęca — to różnorodne, kompleksowe reakcje i zachowania instynktowne i nabyte rodziców wobec ich potomstwa, służące zaspokajaniu jego ponadpodmiotowych potrzeb, przede wszystkim biologicznych i bezpieczeństwa.
Opieka ludzka — działalność człowieka, polegająca na ciągłym zaspokajaniu
ponadpodmiotowych potrzeb przedmiotów opieki, wynikająca z ich
niesymetrycznej zależności od człowieka, przejęcia przez niego
odpowiedzialności za nie i zaistniałego między tymi członami
stosunku opiekuńczego.
Opieka międzyludzka — oparte na odpowiedzialności kompensacyjnej ciągłe
i bezinteresowne zaspokajanie przez opiekuna ponadpodmiotowych
potrzeb podopiecznego w nawiązanym stosunku opiekuńczym.
Opieka transcendentna — aktualizujące się w świadomości wierzących
(przekonaniach, wyobrażeniach, oczekiwaniach) poza empiryczne
działania sprawcze sacrum (coś świętego), zapewniające im doczesny
dobrostan i zbawienie wieczne po śmierci.
Opieka religijna — opieka, której swoistość polega na zaspokajaniu przez
kapłanów—opiekunów potrzeb religijnych osób wierzących—
podopiecznych (uczestniczenia w praktykach sakralnych,
doznawania związanych z tym przeżyć duchowych celem
uzyskania łaski boskiej i dalej — zbawienia), zwłaszcza w
religiach monoteistycznych: judaistycznej „ chrześcijańskiej „
islamskiej .
Opieka allocentryczna — opieka, której wyznacznikami są potrzeby oraz
interes życiowy podopiecznego .
Opieka ipsocentryczna — opieka, w której opiekun ma na uwadze przede
wszystkim własne potrzeby i interes życiowy.
Opieka optymalna — opieka respektująca w sposób zrównoważony właściwie
pojęte potrzeby i interesy życiowe podopiecznego, opiekuna i
społeczeństwa oraz dotyczące jej powszechnie uznawane normy moralne,
wychowawcze i prawne.
Opieka społeczna — opieka sprawowana przez społeczeństwo, jego siłami
i środkami, poprzez powoływane do tego celu instytucje opiekuńcze.
Opieka uspołeczniająca (socjocentryczna) — opieka, w której opiekun stara
się realizować przede wszystkim cele społeczno-moralne.
Opieka wychowawcza — opieka sprawowana także według określonych
zamierzeń wychowawczych i odpowiadających im zasad, form i metod
działania.
Opieka rodzinna — to najogólniej opieka aktualizująca się w strukturze rodziny i
charakteryzująca się głównie:
— wielopodmiotowością i wieloprzedmiotowością (w rodzinach pełnych, a zwłaszcza
trzypokoleniowych),
— nasyceniem elementami i funkcjami życia rodzinnego,
— szczególnymi osobowymi więziami emocjonalnymi między rodzicami a dziećmi,
— naturalnością, intymnością i wyłącznością wzajemnego „posiadania się”.
Rodzinność opieki — oznacza, w dość powszechnym odczuciu, swoisty, wywodzący
się z rodziny, pożądany i niezastąpiony atrybut każdej formy opieki.
Realnie, stanowi funkcję różnych elementów, przejawów życia rodzinnego
(aktywność seksualna, rodzicielstwo, stosunki między małżonkami, więzi
osobowe, zwłaszcza rodzice — dzieci, intymność, hermetyczność, aktywność
gospodarcza i dalsze). Cały ten konglomerat czynników wyciska piętno
rodzinności na aktualizującej się tam opiece. Wszelako od jakości tych
elementów i całego ich konglomeratu zależy, czy i w jakim stopniu rodzinność
ta jest właściwością pożądaną i niezastąpioną.
Opieka spontaniczna — specyficzny zakres działalności przejawiającej się obok
opieki rodzinnej i społecznej, a podejmowanej przez jednostki wobec siebie
w sposób nieformalny, spontaniczny i bezinteresowny, w układach
niesymetrycznych zależności, opartej na pozytywnych więziach
emocjonalnych, poczuciu życzliwości, powinności, solidarności oraz
pozytywnych postawach opiekuńczych.
Opieka wyprzedzająca — aktywność dystrybutywna (w tym także profilaktyczna),
wyprzedzająca stan zagrożeń podopiecznego lub niezaspokojenia jego
potrzeb, tak odczuwany, jak nie odczuwany przez niego i
niedopuszczenie do takiego stanu.
Opieka profilaktyczna — opieka zapobiegająca antycypowanym stanom
zagrożeń.
Opieka zbieżna — działalność wychodząca naprzeciw potrzebom podopiecznych,
aktualizująca się wtedy, gdy następuje początkowy stan
niezaspokojenia — apetytu ich potrzeb.
Opieka interwencyjna — aktywność podejmowana dopiero w sytuacjach realnego
zagrożenia blokady potrzeb podopiecznego lub przewidywania
ujemnych skutków tego.
Opieka kompensacyjna (zastępcza) — działania polegające na szeroko
pojętym zastępstwie (substytucji), w rezultacie którego następuje u podopiecznego
wyrównanie określonych niedostatków, braków, strat.
Opieka rewalidacyjna — działalność doprowadzająca do normy podopiecznych, u
których z różnych, a zwłaszcza środowiskowych przyczyn (rażące niedostatki,
patologie opieki rodzinnej lub jej całkowity zanik), zaznaczają się wyraźnie
odchylenia od tej normy.
Opieka lecznicza — swoisty, szeroki podzakres opieki, polegającej na zaspokajaniu ponadpodmiotowych potrzeb chorobowych lub traumatycznych podopiecznych — chorych, prowadzący do odzyskiwania przez nich zdrowia.
Opieka pielęgnacyjna — specyficzny szczególnie absorbujący i zobowiązujący opiekuna, zakres opieki ludzkiej, odznaczający się szeregiem specyficznych
właściwości jej podmiotu, przedmiotu i czynności opiekuńczych.
Opieka paliatywna (terminalna) — opieka odnosząca się do osób nieuleczalnie chorych ze stosunkowo bliską perspektywą zejścia, charakteryzująca się łagodzeniem cierpienia, niesieniem duchowego wsparcia, bycia przy nich i z nimi.
Opieka dzielona — opieka, którą sprawują, w porozumieniu między sobą
najczęściej dwa odrębne podmioty (instytucje), jak np. rodzina —
żłobek, rodzina — przedszkole, rodzina — szkoła, dom dziecka
— szkoła.
Elementy treściowe pedagogiki opiekuńczej:
— teoria opieki międzyludzkiej,
— teoria wychowania przez opiekę,
— teoria wychowania opiekuńczego.
Pedagogika opiekuńcza a pedagogika ogólna—pedagogika opiekuńcza mieści się w
zakresie pedagogiki ogólnej częściowo, tj. jej teoria wychowania przez opiekę
i wychowania opiekuńczego, wykracza zaś poza ten zakres teoria opieki.
Pedagogika opiekuńcza a pedagogika społeczna —
te dwie dyscypliny naukowe w ograniczonym zakresie posiadają wspólny — chociaż w różnych aspektach — teren zainteresowań (społeczny interwencyjno-kompensacyjny zakres opieki).
Pedagogika opiekuńcza a pedagogika specjalna — w stosunkach między tymi dyscyplinami istnieje znaczny zakres wspólnej problematyki, łączy je bowiem ten sam przedmiot zainteresowania — opieka nad dziećmi i młodzieżą z określonymi odchyleniami od normy i realizowane na tym podłożu wychowanie przez opiekę.
Plan — funkcja szeroko pojętego procesu planistycznego lub procesu wąsko rozumianego, prowadzącego do wytworzenia projektu planu i dalej — postanowie nia o przyjęciu go do realizacji.
Kategorie treściowe planu:
cele,
— założenia,
— zadania,
— środki realizacji,
— podmiot realizacji,
— czas realizacji.
Źródła treściowe planu:
— rozpoznana rzeczywistość opiekuńczo-wychowawcza,
— wiedza związana z tą rzeczywistością,
— podmiot opieki i wychowania, jego poglądy, przekonania, inwencja twórcza,
— wyrażane przez podopiecznych potrzeby i możliwości,
— dyrektywy nadzoru pedagogicznego.
Struktura poziomu planu:
— część analityczno-diagnostyczno
—
— wyc1
— doskonalenie pracy
Planowanie — złożony proces obejmujący następujące operacje myślowe
i rozpoznawcze: — stanowienie celów,
— przewidywanie,
— diagnozowanie rozwinięte,
— wyprowadzanie wniosków do działania,
— ukształtowanie skończonego proj ektu planu,
— postanowienia realizacyjne.
Zasady planowania:
a) innowacyjność treści — ujmowanie do planu tylko takich treści, któ re stanowią określone novum w stosunku do aktualnego, wyjściowego stanu rzeczy;
b) hierarchia potrzeb i wartości — taki dobór w planie treści i środków reali- zacji, które w danych warunkach można uznać za obiektywnie najbardziej uza sadnione, tj. odpowiadające podstawowym potrzebom podopiecznych i niezbywal nym wymogom i wartościom opieki i wychowania;
c) realność zamierzeń — pełna wykonalność planu, tkwiąca w istniejących siłach i środkach oraz możliwościach jego realizatorów, a jednocześnie niezaniżal ność planowanych zadań w stosunku do potencjału realizacyjnego;
d) adekwatna strukturyzacja — tworzenie odpowiedniej do rzeczywistości opiekuńczo-wychowawczej oraz logiki procesu planistycznego i działalności zor ganizowanej struktury planu.
Program (programy) — zgodnie z przyjętą definicją planu i planowania
— rozwinięty, ściśle uporządkowany, zoptymalizowany tok konkretnych czynności,
zapewniających zrealizowanie przyjętych poszczególnych celów i zadań planu,
z których wynika i jest im podporządkowany
Podopieczny — jednostka (grupa), wobec której zachodzi konieczność roztoczenia
opieki, przede wszystkim ze strony rodziny lub społeczeństwa
poprzez jego odpowiednie instytucje.
Podopieczny rzeczywisty — jednostka (grupa) posiadająca potrzeby
ponadpodmiotowe oraz opiekuna, który je zaspokaja w nawiązanym
stosunku opiekuńczym.
Podopieczny wyczekujący — jednostka (grupa) posiadająca potrzeby ponad-
podmiotowe, zaś opiekun pozostaje aktualnie tylko powinnością i
możliwością do urzeczywistnienia w bliższej lub średniej
perspektywie.
Podopieczny „w sobie” — podopieczny (rzeczywisty lub wyczekujący), który z
różnych przyczyn jest nieświadomy siebie, swych potrzeb,
interesu życiowego oraz pozycji i zależności w stosunku opiekuńczym
(realnym lub antycypowanym).
Podopieczny „dla siebie” — w przeciwieństwie do poprzedniego — podopieczny posiadający w znacznym wymiarze świadomość siebie, swych potrzeb, interesu życiowego oraz pozycji i zależności w stosunku opiekuńczym.
Polityka opiekuńcza — całokształt działań koncepcyjnych, legislacyjnych, normatywnych, planistycznych i decyzyjnych państwa: jego naczelnych instytucji oraz znaczących organizacji społeczno-politycznych, kształtujących sytuację życiową jednostek i grup niezdolnych do samodzielnej egzystencji i pozostających w zależności asymetrycznej od instytucji państwowych.
Postawa opiekuńcza — określony, względnie stały stosunek podmiotu postawy do jej przedmiotu i jego potrzeb, przejawiający się w sferze świadomościowej, uczuciowej i behawioralnej.
Postawa opiekuńcza pozytywna — stała tendencja wyrażająca optymalny stosunek opiekuna do podopiecznego oraz jego potrzeb i ich zaspokajania.
Postawa opiekuńcza negatywna — względnie stała tendencja wyrażająca sprzeczny z postawą pozytywną stosunek opiekuna do podopiecznego oraz jego potrzeb i ich zaspokajania.
Postawa wychowawcza — określony, względnie stały stosunek jej podmiotu do urzeczywistniania w osobowości i zachowaniach wychowanków uznawanych powszechnie wartości kierunkowych i instrumentalnych.
Potrzeby ludzkie — właściwości (genetyczne i epigenetyczne, pierwotne i wtórne, zaktualizowane i potencjalne), których istotą jest podleganie stałym zależnościom od różnych elementów zewnętrznego i wewnętrznego środowiska, przy czym spełnianie wymagań wynikających z tych zależności warunkuje życie, rozwój, zdrowie, normalność funkcjonowania, zadowolenia z życia itp.
Potrzeby dzieciństwa — swoiste właściwości osobowe najmłodszych dzieci (w granicach do końca wieku przedszkolnego), dziedziczne i nabyte, których za- spokajanie warunkuje jakość ich życia, wielostronny rozwój, przystosowanie się do ludzkiego świata i znalezienie w nim swego miejsca.
Potrzeby indywidualne — potrzeby wynikające ze specyficznych cech osobowościowych jednostki, jej indywidualnej biografii, utrwalonych przyzwyczajeń,
nastawień i oczekiwań.
Rodzaje potrzeb indywidualnych:
a) potrzeby chorobowe i traumatyczne — potrzeby wynikające z określonego stanu chorobowego lub traumatycznego organizmu, których zaspokajanie jest najczęściej warunkiem przezwyciężenia choroby lub stanu urazowego i powrotu do zdrowia oraz względnej sprawności, chociaż zaspokajanie to leczniczymi przedmiotami tych potrzeb przysparza często podopiecznemu—choremu uczucia przykrości, bólu, cierpienia;
b) potrzeby nawykowe — są „psychologiczną funkcją stereotypu dynamicznego (K. Obuchowski 1983), a więc właściwościami psychicznymi jednostki, polegającymi na tym, że bez uzyskania warunków właściwych dla tego stereotypu nie może ona normalnie funkcjonować; opierają się zatem na mechanizmach psychologicznych, a ze względu na dobro ich podmiotu, jak i otoczenia społecznego, mogą mieć charakter dodatni, ambiwalentny, obojętny lub ujemny;
c) potrzeby nałogowe (negatywne) — są uzależnieniami (spowodowanymi
przez ich podmiot lub osoby z nim związane i środowisko społeczne) od takich
przedmiotów tych potrzeb, jak: alkohol, nikotyna, morfina, narkotyki, których przyswajanie (konsumowanie) przez tenże podmiot wywiera destruktywny, degeneratywny wpływ na jego organizm i najbliższe środowisko, a nierzadko prowadzi
do zgonu; zaś specyficzną cechą motoryczną tych potrzeb jest mechanizm zapotrzebowujący paradoksalnie kolejne dawki takich przedmiotów poprzez tzw. zespół
abstynencji; stąd też zadaniem opieki nie jest zaspokajanie tych potrzeb, lecz działalność zapobiegawcza, hamująco-ograniczająca, kompensacyjna i lecznicza.
Potrzeby grupy (grupowe) — składają się na nie przede wszystkim potrzeby
powszechne, dotyczące każdego członka grupy: biologiczne, bezpieczeństwa, przy-
należności, uznania itp. oraz potrzeby grupy jako całości, takie jak:
— niezbędne warunki bytowe, a w tym odpowiednie pomieszczenia mieszkalne
i ich wyposażenie dla życia zbiorowego,
— pożądana pozycja grupy w strukturze formy opieki,
— dodatnia atmosfera życia,
- życzliwe stosunki interpersonalne,
- wspólna rozrywka i rekreacja,
a są to w istocie pochodne potrzeb powszechnych, których swoistość tkwi w gru-
powych przedmiotach tych potrzeb lub, inaczej mówiąc, są grupowymi sposobami
zaspokajania potrzeb powszechnych.
Potrzeby normalne — potrzeby będące właściwościami gatunkowymi
człowieka, z jego nieuniknionymi zależnościami
interpersonalnymi i społecznymi oraz — nie budzącymi
dezaprobaty — właściwościami indywidualnymi.
Potrzeby standardowe — potrzeby w swym zakresie i stopniu mieszczące się
w granicach średniego poziomu, wielkości statystycznej, właściwe większości
podopiecznych lub występujące najczęściej i stąd też zaspokajanie ich nabiera
charakteru standardowego.
Potrzeby hiperstandardowe — potrzeby wykraczające znacznie ponad
poziom średni, statystyczny; uznawane, aprobowane i oczekiwane,
wynikające z wyższych parametrów rozwoju i określonych
dyspozycji jednostki (uzdolnienia, talenty, genialność) i wysoce
wartościowe tak ze względu na ich podmioty, jak i społeczeństwo.
Potrzeby ponadpodmiotowe — te spośród całości potrzeb jednostek (grup),
powszechnych i indywidualnych pozytywnych, których nie są one zdolne (przej-
ściowo lub trwale, częściowo lub całkowicie) samodzielnie zaspokajać i regulować
(patrz wyżej — potrzeby grupy).
Diagnozowanie potrzeb ponadpodmiotowych obejmuje co najmniej rozpoznanie:
— indywidualnych przejawów i sposobów zaspokajania potrzeb powszechnych,
— potrzeb indywidualnych, a zwłaszcza chorobowych i nawykowych,
— potrzeb substandardowych (endogennych i egzogennych),
— potrzeb grupy (grupowych),
— niezdolności do samodzielnego zaspokajania potrzeb własnych,
— czynników tych niezdolności.
Potrzeby substandardowe — potrzeby wytworzone przez różnego rodzaju
niekorzystne, zwłaszcza dziedziczne, ujemne, a więc patologiczne
czynniki życia i rozwoju znacznej części ludzi.
Rodzaje potrzeb substandardowych:
a) potrzeby substandardowe (endogenne lub egzogenne) niezależne (obiektywne) —
potrzeby spowodowane przez czynniki niezależne od ich
podmiotu czy też związanych z nim ściśle osób i
instytucji;
b) potrzeby substandardowe (endogenne lub egzogenne) zależne (subiektywne) —
potrzeby, których czynnikami są ich podmioty (a ściślej
— ich pewne cechy) i związane z nimi wzajemną
zależnością inne osoby lub instytucje (np. lenistwo,
nastawienie na opiekę, niezawodność rodziców), a także
zawinione przez rodziców wrodzone upośledzenia (np.
szkodliwy dla rozwoju prenatalnego dziecka tryb życia
matki).
Potrzeby, do których zaspokojenia predystynowana jest szczególnie
szkoła (zaspokajane przede wszystkim przez środowisko szkolne):
— bezpieczeństwa (w wymiarze fizycznego i psychospołecznego funkcjonowania),
— przynależności (do zespołu klasowego i całej społeczności szkoły),
— sprawiedliwego traktowania (zwłaszcza w werbalnym i niewerbalnym ocenianiu szkolnym),
— uznania, szacunku,
— powodzenia (szkolnego),
— samorealizacji (zwłaszcza w zakresie potencjału intelektualnego),
— dodatniej atmosfery życia (dodatniego intersubiektywnego samopoczucia uczniów).
Pomoc społeczna — „W szerokim ujęciu pomoc społeczna obejmuje dobrostan i interesy wielkiej liczby ludzi, uwzględniając ich potrzeby cielesne, psychiczne, emocjonalne, duchowe i ekonomiczne. [ Na pomoc społeczną składają się instytucje i procedury służące rozwiązywaniu problemów społecznych — tych problemów, które dotykają szerokich kręgów ludzi i których przezwyciężenie wymaga zorganizowanego grupowego wysiłku”.
Praca socjalna — szczególny rodzaj kreatywnego pomagania jednostkom
znajdującym się w trudnej do przezwyciężenia własnymi siłami sytuacji
życiowej tendencją do powiększania jej zakresu i stopnia, adekwatnie do
postępującej degradacji samodzielności i sprawności życiowej i
powiększającego się uzależniania podopiecznego od jego otoczenia.
Proces normalny opieki proces opieki nad podopiecznymi, których czynnikami (pośrednimi) ich ponadpodmiotowych potrzeb są: przedprogowy poziom rozwoju (dzieci, młodzież) oraz zaawansowana starość, niedołężność, stawiająca te kategorie ludzi w asymetrycznej, opiekuńczej zależności od innych.
Proces nadzwyczajny opieki — proces opieki nad podopiecznymi, których
czynnikami (pośrednimi) ich ponadpodmiotowych potrzeb są: stany chorobowe,
traumatyczne, niepełnosprawności, ujemne zdarzenia losowe itp.
Proces globalny (całościowy) opieki — proces tak ewolucyjny, jak i inwolucyjny, normalny i nadzwyczajny, obejmujący całość opieki od początku do końca zgodnie z jej przeznaczeniem (np. usamodzielnienie życiowe — w opiece nad dzieckiem, powrót do zdrowia w opiece leczniczej, kres życia — w opiece nad człowiekiem w późnej starości).
Proces parcjalny (częściowy) opieki — proces tak ewolucyjny, jak i inwolucyjny, normalny i nadzwyczajny, obejmujący określone sekwencje doprowadzania podopiecznego do uzyskania samodzielności w danym zakresie, tj. od pełnej obsługi podopiecznego aż do doprowadzenia go do uzyskania umiejętności samoobsługowych (odżywiania się, utrzymania higieny osobistej, ubierania itp.).
Proces opieki i dorastania podopiecznego do samodzielności życiowej:
— zanikają stopniowo czynności pielęgnacyjne, przekształcające się w standardowe,
zwyczajne;
— zmienia się asymetryczna, obiektywna zależność między opiekunem a
podopiecznym, zmierzając stopniowo ku symetrii;
— maleje odpowiednio zakres i stopień sprawowania opieki;
— następuje powiększanie się zakresu i stopnia samodzielności, sprawności i nie
zależności życiowej podopiecznego;
— postępuje redukcja i modyfikacja ponadpodmiotowych potrzeb podopiecznego;
— ulega powolnemu wzrostowi i rozwojowi świadomość podopiecznego co do jego
roli i pozycji w stosunku opiekuńczym;
— czynności opiekuńcze przekształcają się stopniowo w czynności pomocne;
— pomoc intensywna redukuje się i staje się cząstkowa, ograniczona, sytuacyjna i
dalej przekształca się w nadzór („mieć kogoś na oku”).
Przedprogowy poziom rozwoju — stosunkowo długi okres w ontogenezie ludzkiej (sięgający nierzadko ćwierćwiecza), w jakim przebiega proces opieki oraz rozwój dyspozycji samodzielnościowych (i innych) podopiecznego, aż do granic przekraczania progu względnie pełnej samodzielności życiowej i stąd
— niezależnie od etapu i zakresu dochodzenia do tego progu — pozostaje on wciąż
przed nim.
— posiadającym jednak niezbędny po temu pewien potencjał — pomagania, mającego charakter stymulacyjnego procesu podmiotowo-przedmiotowego zasilania ich zmierzającego do aktualizacji tego potencjalu, rozwiązania problemów i uzyskan przez nich zdolności samodzielnego radzenia sobie dalej w życiu i normalnego pełnienia swoich ról społecznych.
Na społeczno-interakcyjny charakter tych niedyspozycji podmiotowych i całej trudnej sytuacji wskazują przytoczone niżej rozwinięte określenia pracy socjalnej:
„Praca socjalna ma na celu usprawnienie społecznego funkcjonowania jednostek, tak indywidualnie, jak w grupie, poprzez działania skierowane na stosunki społeczne, rzutujące na interakcję między człowiekiem a jego otoczeniem. Działania te dzielą się na trzy grupy funkcjonalne: odnowienie utraconej lub osłabionej zdolności, zapewnienie zasobów indywidualnych i zbiorowych oraz zapobieganie społecznej dysfunkcji”
Praca socjalna „ zajmuje się interakcjami między ludźmi a ich otoczeniem
społecznym, które wpływa na ich umiejętność spełniania zadań życiowych, mini-
malizowania przykrości i zdolności realizacji własnych wartości i aspiracji.
Celem pracy socjalnej jest:
— umacnianie w ludziach zdolności do rozwiązywania problemów i radzenia sobie.
— kontaktowanie ludzi ze służbami, które mogą zapewnić im środki, świadczenia i
możliwości samorealizacji,
— sprzyjanie efektywnemu i humanitarnemu działaniu tych służb,
— przyczynianie się do opracowania i ulepszania polityki społecznej”
Prawa dziecka — zestaw swoistych dla tej kategorii norm uprawnień, wy- nikających, z jednej strony, z powszechności praw człowieka, a z drugiej, z globalnej sytuacji życiowej dziecka, charakteryzującej się przedprogowym poziomem rozwoju, zależnością od opiekuna oraz koniecznością ochrony jego dobrostanu.
Proces opieki w ogóle — określony cykl następujących po sobie i wzajemnie uwarunkowanych zmian w opiece (czynnościach, zachowaniach i zależnościach opiekuńczych) od jej początku do końca, adekwatnych do zaznaczających się ko lejnych etapów osiągania przez podopiecznego samodzielności i niezależności
życiowej albo przeciwnie — postępującej degradacji tych dyspozycji aż do kresu
istnienia.
Proces opieki ewolucyjny — określony cykl następujących po sobie wzajemnie uwarunkowanych zmian w opiece, od jej stanu wyjściowego do końcowego, charakteryzujących się stałą tendencją do jej stopniowej redukcji, modyfikacji,
zanikania, adekwatnie do zaznaczających się etapów usamodzielniania i życiowego uniezależniania się podopiecznego.
Proces opieki inwolucyjny — określony cykl następujących po sobie zmian w opiece, od jej stanu wyjściowego do końcowego, charakteryzujących się stałą— potrzeb indywidualnych, a zwłaszcza chorobowych i nawykowych,
— potrzeb substandardowych (endogennych i egzogennych),
— potrzeb grupy (grupowych),
— niezdolności do samodzielnego zaspokajania potrzeb własnych,
— czynników tych niezdolności.
Potrzeby substandardowe — potrzeby wytworzone przez różnego rodzaju
niekorzystne, zwłaszcza dziedziczne, ujemne, a więc patologiczne czynniki życia i
rozwoju znacznej części ludzi.
Rodzaje potrzeb substandardowych:
a) potrzeby substandardowe (endogenne lub egzogenne) niezależne (obiektywne) — potrzeby spowodowane przez czynniki niezależne od ich podmiotu czy też
związanych z nim ściśle osób i instytucji;
b) potrzeby substandardowe (endogenne lub egzogenne) zależne (subiektyw ne) — potrzeby, których czynnikami są ich podmioty (a ściślej — ich pewne cechy) i związane z nimi wzajemną zależnością inne osoby lub instytucje (np. lenistwo, nastawienie na opiekę, niezawodność rodziców), a także zawinione przez rodziców wrodzone upośledzenia (np. szkodliwy dla rozwoju prenatalnego dziecka tryb życia matki).
Potrzeby, do których zaspokojenia predystynowana jest szczególnie
szkoła (zaspokajane przede wszystkim przez środowisko szkolne):
— bezpieczeństwa (w wymiarze fizycznego i psychospołecznego funkcjonowania),
— przynależności (do zespołu klasowego i całej społeczności szkoły),
— sprawiedliwego traktowania (zwłaszcza w werbalnym i niewerbalnym ocenianiu szkolnym),
— uznania, szacunku,
— powodzenia (szkolnego),
— samorealizacji (zwłaszcza w zakresie potencjału intelektualnego),
— dodatniej atmosfery życia (dodatniego intersubiektywnego samopoczucia uczniów).
Pomoc społeczna — „W szerokim ujęciu pomoc społeczna obejmuje dobro stan i interesy wielkiej liczby ludzi, uwzględniając ich potrzeby cielesne, psychicz ne, emocjonalne, duchowe i ekonomiczne. [ Na pomoc społeczną składają się instytucje i procedury służące rozwiązywaniu problemów społecznych — tych pro blemów, które dotykają szerokich kręgów ludzi i których przezwyciężenie wymaga zorganizowanego grupowego wysiłku”.
Praca socjalna — szczególny rodzaj kreatywnego pomagania jednostkom
znajdującym się w trudnej do przezwyciężenia własnymi siłami sytuacji życiowej
— posiadającym jednak niezbędny po temu pewien potencjał — pomagania, mającego charakter stymulacyjnego procesu podmiotowo-przedmiotowego zasilania ich.
zmierzającego do aktualizacji tego potencjalu, rozwiązania problemów i uzyskania
przez nich zdolności samodzielnego radzenia sobie dalej w życiu i normalnego
pełnienia swoich ról społecznych.
Na społeczno-interakcyjny charakter tych niedyspozycji podmiotowych i całej
trudnej sytuacji wskazują przytoczone niżej rozwinięte określenia pracy socjalnej:
„Praca socjalna ma na celu usprawnienie społecznego funkcjonowania jed-
nostek, tak indywidualnie, jak w grupie, poprzez działania skierowane na stosunki
społeczne, rzutujące na interakcję między człowiekiem a jego otoczeniem. Dzia-
łania te dzielą się na trzy grupy funkcjonalne: odnowienie utraconej lub osłabionej
zdolności, zapewnienie zasobów indywidualnych i zbiorowych oraz zapobieganie
społecznej dysfunkcji”
Praca socjalna „ zajmuje się interakcjami między ludźmi a ich otoczeniem
społecznym, które wpływa na ich umiejętność spełniania zadań życiowych, mini-
malizowania przykrości i zdolności realizacji własnych wartości i aspiracji. Celem
pracy socjalnej jest:
— umacnianie w ludziach zdolności do rozwiązywania problemów i radzenia sobie,
— kontaktowanie ludzi ze służbami, które mogą zapewnić im środki, świadczenia
i możliwości samorealizacji,
— sprzyjanie efektywnemu i humanitarnemu działaniu tych służb,
— przyczynianie się do opracowania i ulepszania polityki społecznej”
Prawa dziecka — zestaw swoistych dla tej kategorii norm — uprawnień,
wynikających, z jednej strony, z powszechności praw człowieka, a z
drugiej, z globalnej sytuacji życiowej dziecka, charakteryzującej się
przedprogowym poziomem rozwoju, zależnością od opiekuna oraz
koniecznością ochrony jego dobrostanu.
Proces opieki w ogóle — określony cykl następujących po sobie i wzajemnie
uwarunkowanych zmian w opiece (czynnościach, zachowaniach i
zależnościach opiekuńczych) od jej początku do końca, adekwatnych do
zaznaczających się kolejnych etapów osiągania przez podopiecznego
samodzielności i niezależności życiowej albo przeciwnie — postępującej
degradacji tych dyspozycji aż do kresu istnienia.
Proces opieki ewolucyjny — określony cykl następujących po sobie
wzajemnie uwarunkowanych zmian w opiece, od jej stanu wyjściowego do
końcowego, charakteryzujących się stałą tendencją do jej stopniowej
redukcji, modyfikacji, zanikania, adekwatnie do zaznaczających się etapów
usamodzielniania i życiowego uniezależniania się podopiecznego.
Proces opieki inwolucyjny — określony cykl następujących po sobie zmian
w opiece, od jej stanu wyjściowego do końcowego, charakteryzujących się
stałą tendencją do powiększania jej zakresu i stopnia, adekwatnie do
postępującej degradacji samodzielności i sprawności życiowej i
powiększaącego się uzależniania podopiecznego od jego otoczenia.
Proces normalny opieki — proces opieki nad podopiecznyn$ czyn- nikami (pośrednimi) ich ponadpodmiotowych potrzeb są: przedprogowy poziom rozwoju (dzieci, młodzież) oraz zaawansowana starość, niedołężność, stawiająca te kategorie ludzi w asymetrycznej, opiekuńczej zależności od innych.
Proces nadzwyczajny opieki — proces opieki nad podopiecznymi, których
czynnikami (pośrednimi) ich ponadpodmiotowych potrzeb są: stany chorobowe,
traumatyczne, niepełnosprawności, uj emne zdarzenia losowe itp.
Proces globalny (calościowy) opieki — proces tak ewolucyjny, jak i inwolu cyjny, normalny i nadzwyczajny, obejmujący całość opieki od początku do końca zgodnie z jej przeznaczeniem (np. usamodzielnienie życiowe — w opiece nad dziec kiem, powrót do zdrowia — w opiece leczniczej, kres życia — w opiece nad czło wiekiem w późnej starości).
Proces parcjalny (częściowy) opieki — proces tak ewolucyjny, jak i inwolucyjny, normalny i nadzwyczajny, obejmujący określone sekwencje doprowadzania podopiecznego do uzyskania samodzielności w danym zakresie, tj. od pełnej obsługi podopiecznego aż do doprowadzenia go do uzyskania umiejętności samoobsługowych (odżywiania się, utrzymania higieny osobistej, ubierania itp.).
Proces opieki i dorastania podopiecznego do samodzielności życiowej:
— zanikają stopniowo czynności pielęgnacyjne, przekształcające się w standardowe,
zwyczajne;
— zmienia się asymetryczna, obiektywna zależność między opiekunem a
podopiecznym, zmierzając stopniowo ku symetrii;
— maleje odpowiednio zakres i stopień sprawowania opieki;
— następuje powiększanie się zakresu i stopnia samodzielności, sprawności i nie
zależności życiowej podopiecznego;
— postępuje redukcja i modyfikacja ponadpodmiotowych potrzeb podopiecznego;
— ulega powolnemu wzrostowi i rozwojowi świadomość podopiecznego co do jego
roli i pozycji w stosunku opiekuńczym;
— czynności opiekuńcze przekształcają się stopniowo w czynności pomocne;
— pomoc intensywna redukuje się i staje się cząstkowa, ograniczona, sytuacyjna i
dalej — przekształca się w nadzór („mieć kogoś na oku”).
Przedprogowy poziom rozwoju — stosunkowo długi okres w ontogenezie ludzkiej
(sięgający nierzadko ćwierćwiecza), w jakim przebiega proces opieki oraz
rozwój dyspozycji samodzielnościowych (i innych) podopiecznego, aż do
granic przekraczania progu względnie pełnej samodzielności życiowej i stąd
— niezależnie od etapu i zakresu dochodzenia do tego progu — pozostaje on wciąż
przed nim.
Stosunek opiekuńczy — określony układ ról, pozycji, zależności i wymiany wartości
między opiekunem a podopiecznym; jest mikrosystemem, w którym
aktualizuje się, samoorganizuje, zyskuje określoną dynamikę i charakter
opieka.
Kryteria typologiczne stosunku opiekuńczego:
— zakres spełnianych przez opiekuna funkcji,
— specyficzne zakresy — rodzaje opieki,
— poziom mentalizacji podopiecznego, jego potrzeb oraz roli, pozycji i zależności w
stosunku do opiekuna,
— postawy opiekuńcze opiekuna,
— sprzeczności między stronami stosunku opiekuńczego,
— liczba podopiecznych w danym homogenicznym albo heterogenicznym układzie
opieki.
Typy stosunków opiekuńczych według wymienionego wyżej
(ze względu na szczególne znaczenie w procesie opieki nad dziećmi) kryterium
„postawy opiekuńcze opiekuna”:
— autorytarny,(-nie dopuszczający sprzeciwu, władczy)
— liberalny, (tolerancyjny nie stosujący przymusu)
— zrównoważony,
— nadopiekuńczy,
— allocentryczny,
— niezaangażowany.
Sieroctwo w ogóle — opuszczenie, pozostawienie własnemu losowi jednostki
(grupy) przez osobę (instytucję), która dotąd zapewniała jej (lub powinna
koniecznie zapewniać) warunki bytu, oparcie życiowe, opiekę lub stałą pomoc.
Sieroctwo społeczne — oznacza zatem opuszczenie, pozostawienie własnemu
losowi jednostki (grupy) przez państwo (społeczeństwo) i jego instytucje
(np. ludzie bezdomni, pozbawieni środków do życia; dzieci, dla których „nie
ma” należnego im miejsca w żłobku, przedszkolu; dzieci pozbawione opieki
we własnej rodzinie).
Sieroctwo rodzinno-patologiczne (patologiczne) — sytuacja dzieci lub osób
niedołężnych w starości, doświadczających w swych rodzinach rażących
niedostatków opieki lub całkowitego jej zaniechania; porzucenie i
pozostawienie własnemu losowi dzieci przez ich żyjących, zdrowych
rodziców lub osób w późnej starości przez ich dorosłe córki lub synów.
Struktura funkcjonalna opieki (skrótowa):
— potrzeby ponadpodmiotowe podopiecznych,
— założone funkcje opiekuńcze,
— dostarczanie podopiecznemu przedmiotów jego potrzeb,
— postawy opiekuńcze opiekuna,
— atmosfera życia.
Struktura formy opieki:
a) według kryterium przedmiotowego stanowi układ trójpoziomowy:
kształtów zewnętrznych, czyli „czystej formy”
funkcji i treści specyficznych,
— niezmienników opieki (inwariantów);
b) według kryterium podmiotowego:
- forma zupełna jako całość: placówka opiekuńczo-wychowawcza,
- formy podstawowe : wydzielone grupy wychowawcze,
- formy elementarne: kilkuosobowe podgrupy o właściwej strukturze.
Sytuacja opiekuńcza — swoisty rodzaj sytuacji ludzkiej o charakterze behawioralno-
egzystencjalnym i jako taka jest funkcją: warunków zewnętrznych
i wewnętrznych, poziomu zaspokojenia potrzeby (potrzeb)
podopiecznego, dostarczanych przedmiotów potrzeb, określonej
aktywności podopiecznego i urzeczywistnianych wartości opieki.
Sytuacja opiekuńczo-wychowawcza — sytuacja opiekuńcza wzbogacona o założony
cel (cele) wychowawczy, a ściślej — zmodyfikowana według tego celu
(celów) i jako taka jest funkcją: warunków zewnętrznych i wewnętrznych,
poziomu zaspokojenia potrzeb podopiecznego, dostarczanych przedmiotów
potrzeb, określonej aktywności podopiecznego, urzeczywistnianych
wartości opieki „ zmodyfikowanych założonym celem (celami).
Sytuacja trudna — „taki układ zadań (celów), warunków działania i możliwości
działającego podmiotu, w jakim naruszona została równowaga między
tymi elementami w stopniu wymagającym nowej koordynacji, co
powoduje przeciążenie systemu regulacji i emocje ujemne; w konsekwencji
trwania tego stanu pojawiają się zmiany w zachowaniu jednostki, m.in.
reorganizacja lub dezorganizacja ukierunkowana na cel czynności”
Swoistości opieki w porównaniu z wychowaniem:
Opieka jest pierwotna (potrójnie) w stosunku do wychowania: w filogenezie
(droga rozwoju gatunku),
ontogenezie (od momementu powstania do naturalnej śmierci) i procesie
opiekuńczo-wychowawczym.
2. Opieka jest działalnością odnoszącą się do wymagań stawianych przez
właściwości, tkwiących w naturze człowieka — potrzeby i
niedyspozycje samoregulacyjne, zaś wychowanie — do tego, czego
jeszcze w strukturze osobowości człowieka nie ma (modele—wzorce
osobowe).
3. Opieka wyznaczana jest koniecznością zachowania istnienia i jego ciągłości, zaś
wychowanie powodowane jest głównie wymogiem zachowywania,
przekazywania i rozwijania dorobku kulturowego.
4. Opieka jest wyłączną treścią działania opiekunów w stosunku do jednostek
upośledzonych w stopniu głębokim, nieuleczalnie chorych oraz nad
człowiekiem starym w okresie jego starczej niedołężności, a także w
sytuacjach realnego zagrożenia człowieka (wojna, wypadki losowe,
choroby).
„Szkoła życia w opiece” — polega na wprowadzeniu do układu opiekuńczego
elementów realnego — w jego humanistycznym kształcie — życia „tu i
teraz”, takich i na tyle, żeby dostarczały podopiecznemu niezbędnych do
pełnienia ról — w średniej i dalszej perspektywie — doświadczeń i
treningów (sprawdzania się).
Usługi opiekuńcze — działania wspomagające zwłaszcza opiekę rodzinną oraz osoby
niepełnosprawne (okresowo, sytuacyjnie, doraźnie, trwale) przez
opiekunki domowe, dochodzące pielęgniarki, osoby pracujące
dorywczo, na zlecenie itd.
Uwarunkowania potrzeb ponadpodmiotowych:
— określone standardy życia,
— funkcjonujące poglądy i przekonania w odniesieniu do potrzeb i ich zaspokajania,
— możliwości ludzkie i materialne w tym zakresie,
— stan potrzeb u jednostek wymagających opieki oraz poziom ich świadomości co do
tych potrzeb.
Wartości opieki:
a) w ujęciu przedmiotowym — wszelkie przedmioty potrzeb (ponadpodmiotowych)
podopiecznych;
b) instrumentalne — wszelkie czynności doprowadzające przedmioty potrzeb do
struktury biopsychicznej podopiecznego, powodujące
optymalne zaspokojenie jego potrzeb;
c) pośredniczące — względnie trwałe elementy życia w układach opiekuńczych,
wytworzone przez różnorodne formy konstruktywnej aktywności
opiekuna i podopiecznych oraz mechanizmy stymulacyjne i
dzięki tym wytworzonym i utrwalonym elementom (dobre
tradycje, korzystne struktury osobowe, normalna
rodzina itp.) aktualizują się poprzez różne implikacje — wartości
wyższego rzędu — pierwszy i drugi poziom wartości
właściwych.
d) właściwe pierwszego poziomu — permanentne lub cykliczne osiąganie
optymalnego poziomu zaspokajania wielorakich potrzeb
podopiecznych, tak w wymiarze obiektywnym, jak i
subiektywnym:
— wymiar obiektywny to rzeczywiste zaspokojenie potrzeb (opiekun doprowadza do
struktury biopsychicznej podopiecznego właściwe
przedmioty potrzeb niezależnie od doznań mentalnych i
uczuciowych podopiecznego),
— wymiar subiektywny to wszelkie subiektywne doznania podopiecznego, ściśle
związane z wymiarem obiektywnym zaspokajania;
e) właściwe drugiego poziomu — wszelkie obiektywne i pożądane skutki
urzeczywistniania pierwszego poziomu wartości, od
zachowania życia jednostkowego podopiecznych zaczynając,
a na umożliwianiu i wspomaganiu wychowania i
samowychowania kończąc.
Wychowanie opiekuńcze — każda forma wychowania (edukacji), przede wszystkim
w szkole, w trakcie którego wychowawca — nauczyciel, przejawiając
postawy opiekuńcze wobec wychowanków — uczniów, zaspokaja ich
wielorakie, zwłaszcza powszechne potrzeby, a szczególnie
bezpieczeństwa, sprawiedliwego traktowania, powodzenia (szkolnego),
samorealizacji, dodatniej atmosfery życia, ze wszystkimi tego wskaźnikami,
pozytywnymi następstwami dla jakości ich życia oraz przebiegu i
efektywności procesu wychowania (edukacji).
Wychowanie przez opiekę — najbardziej naturalny, pierwotny rodzaj wychowania,
dokonujący się w trakcie opieki i poprzez nią, a ściślej — poprzez
nadawanie czynnościom opiekuńczym walorów wychowawczych.
Zakres opieki według jej przedmiotu — kryteria jego różnicowania:
— odchylenia substandardowe,
— odchylenia hiperstandardowe,
— wiek opiekuńczy,
— szczególne role — instytucje,
— wierzeniowe stany świadomości.
Zakres opieki w ciągu życia jednostki — jej zasadnicze wymiary od urodzenia do
usamodzielnienia i na drugim krańcu życia — w późnej starości.
Zasady opieki wychowawczej, główne podstawy ich formułowania:
— prawa naukowe (rozumiane jako w pełni rozpoznane, obiektywne zależności
między przedmiotami, zjawiskami, procesami);
— stwierdzone prawidłowości (zależności zidentyfikowane, chociaż ich
mechanizmy nie są rozpoznane);
— wartości absolutne, transcendentne (np. sprawiedliwość, życzliwość, miłość,
wolność, braterstwo).
Zasady opieki wychowawczej (patrz wyżej opieka wychowawcza):
— opieki sprawiedliwej (sprawiedliwości w opiece),
— optymalizacji opieki,
— aktywności podopiecznych w procesie opieki,
— wychowawczego charakteru opieki: osobotwórcze skutki zaspokojeń potrzeb,
celowa wychowawcza modyfikacja opieki,
— oddziaływania wychowawczego na potrzeby,
— właściwego łączenia świadczeń opiekuńczych z wymaganiami wobec
podopiecznych.
Zakres wychowania przez opiekę obejmuje opiekuńczo-wychowawcze
aspekty następujących dziedzin:
— wychowanie zdrowotne, — wychowanie seksualne,
— przygotowanie do życia w rodzinie,
— wychowanie gospodarcze,
— kultura zaspokajania potrzeb życia codziennego.
Związki zachodzące między opieką a wychowaniem:
— zaspokajanie fizjologicznych i psychospołecznych potrzeb podopiecznych
warunkujące wychowanie,
— niezamierzone skutki wychowawcze sprawowanej opieki,
— niezamierzone skutki opiekuńcze wychowania,
— związek przeciwieństw w treściach oraz funkcjach opieki i wychowania,
— celowe waloryzowanie procesu opieki wartościami wychowania,
— celowe waloryzowanie procesu wychowania wartościami opieki,
— stymulacja, animacja i modyfikacja potrzeb w procesie wychowania,
— zbieżność potrzeb jednostki i wymagań społecznych,
— związek opieki z wychowaniem poprzez ich wspólny podmiot, przedmiot
i spełniane dwojakie funkcje.