WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA

rok akademicki 2007/2008

materiały do ćwiczeń

UWAGA! Fragmenty notatek pisane courierem są komentarzami, które mają Państwu ułatwić zrozumienie niektórych zagadnień, bądź wprowadzić jakieś nietypowe, a ważne zagadnienie. Kwestie opisane w tych fragmentach nie będą wymagane na egzaminie.

I. Norma prawna

koncepcje normy prawnej:

(a) językowa: norma prawna jest szczególnym rodzajem wyrażenia językowego

norma to wyrażenie dyrektywalne; wśród dyrektyw wyróżniamy różne typy wyrażeń: rozkazy, prośby, życzenia itd.; norma to dyrektywa stanowcza

(b) niejęzykowa: norma prawna nie jest wyrażeniem językowym - jest pewnym bytem pozajęzykowym; istnieją tu różne możliwości:

• koncepcja psychologiczna - norma jest przeżyciem psychicznym;

• koncepcja socjologiczna - norma jest regularnością w zachowaniach społecznych;

• koncepcja „platońska” - norma jest bytem abstrakcyjnym

na potrzeby ćwiczeń przyjmujemy koncepcję językową normy

kognitywizm i nonkognitywizm:

• czy normom prawnym (jako wyrażeniom językowym) można przypisać prawdziwość lub fałszywość? (= czy są to zdania w sensie logicznym)

• kognitywizm: tak, normy są prawdziwe lub fałszywe (np. św. Tomasz z Akwinu, intuicjonizm w etyce)

• nonkognitywizm: nie, normom nie przysługuje prawdziwość ani fałszywość (np. skrajn emotywizm w etyce)

=> współcześnie zwykle przyjmuje się stanowisko nonkognitywistyczne; to prowadzi do problemu zwanego Dylematem Jorgensena, składającego się z 4 tez:

1. Normy nie są prawdziwe ani fałszywe (stanowisko nonkognitywistyczne).

2. Logika dotyczy jednie wyrażeń prawdziwych lub fałszywych.

3. Nie istnieje logika norm (wniosek logiczny z (1) i (2))

4. Nasza intuicja dyktuje nam, że poprawne logicznie rozumowania na normach istnieją.

=> dylemat wynika z tego, że zarówno teza (3), jak i teza (4) wydają się prawdziwe, a są wzajemnie sprzeczne

performatywy i illokucje:

Normy nie są wyrażeniami deskryptywnymi (opisowymi), ale normatywnymi (preskryptywnymi). Nie mówią co jest, ale co być powinno.

Filozofowie przez wieki zaniedbywali ten typ wypowiedzi, koncentrując się na wypowiedziach opisowych. Sytuacja zmieniła się w połowie XX w. (analizy L. Wittgensteina oraz oksfordzkiej szkoły języka potocznego).

J.L. Austin, założyciel oksfordzkiej szkoły języka potocznego, w swym opus magnum „How to Do Things with Words” stworzył koncepcję performatywów:

• są takie wyrażenia, za pomocą których opisujemy świat - to konstatywy; mogą one być prawdziwe lub fałszywe;

• są takie wrażenia, za pomocą których dokonujemy zmian w świecie - performatywy; np. „Nadaję Ci imię Jastrząb”, „tak” przed urzędnikiem stanu cywilnego itd. te wypowiedzi mogą być udane (szczęśliwe) bądź nieudane (nieszczęśliwe); np. błąd proceduralny przy udzielaniu ślubu może skutkować tym, że „tak” obu stron będzie „nieszczęśliwe” - tj. małżeństwo nie zostanie zawarte;

• Austin w swym dziele dowiódł też, że nie istnieje jednoznaczne kryterium odróżniania performatywów od konstatywów (por. np. czasownik „klasyfikuję” - czy to performatyw czy konstatyw?)

z tego względu, w tym samym dziele, „How to Do Things with Words”, Austin porzucił teorię performatywów i wprowadził teorię illokucji:

• każdy akt mowy (cokolwiek mówimy, czy to deskryptywnie, czy preskryptywnie) składa się z trzech wymiarów:

• akt lokucyjny - treść tego, co mówimy (np. „Nadaję Ci imię Jastrząb” - przez „Nadaję” rozumiana jest czynność nadawania, przez „imię” - imię itd.)

• akt perlokucyjny - efekt, który akt mowy wywiera w psychice słuchacza (audytorium) - np. powaga, śmiech itd.

• akt illokucyjny - efekt, który akt mowy wywiera w świecie - np. odtąd pewien samolot nazywać się będzie „Jastrząb”

teoria aktów mowy ma ogromne znaczenie dla prawa - np. tworzenie prawa jest aktem lokucyjnym, stosowanie prawa (wydanie wyroku) itd.

norma a przepis

przepis prawny: elementarna jednostka systematyzacyjna tekstu prawnego

norma a przepis (3 poglądy):

(a) norma to to samo co przepis;

(b) norma jest rekonstruowana (dekodowana) z przepisów prawa - np. z kilku jednocześnie;

(c) pojęcie normy nie ma sensu, wystarczy pojęcie przepisu prawa.

UWAGA!

pogląd (a) związany jest z tzw. operatywną koncepcją wykładni prawa sformułowaną przez J. Wróblewskiego

pogląd (b) związany jest z tzw. derywacyjną koncepcją wykładni prawa szkoły poznańskiej

PRZYKŁAD (z Kodeksu karnego):

Art. 148. § 1. Kto zabija człowieka,

podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

§ 2. Kto zabija człowieka:

1) ze szczególnym okrucieństwem,

2) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,

3) w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie.

4) z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych,

podlega karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

W przypadku koncepcji (a) mamy tu do czynienia z dwoma normami: art. 148§1 i art. 148§2.

W przypadku koncepcji (b) mamy do czynienia z sytuacją, w której norma oparta o art. 148§1 kk brzmi:

„Kto zabija człowieka i nie czyni tego ze szczególnym okrucieństwem i nie czyni tego w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem i nie czyni tego w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie i nie czyni tego z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności lub karze dożywotniego pozbawienia wolności.”

W koncepcji derywacyjnej, formułując normę należy uwzględnić wszystkie wyjątki od ogólnej zasady - np. od zasady wyrażonej w art. 148§1 wyjątki wyrażone są m.in. w art. 148§2.

budowa normy prawnej

Hipoteza normy prawnej (H): określa adresata normy i okoliczności, w jakich powinien on postąpić zgodnie z normą (podjąć powinne zachowanie); inaczej mówiąc - określa zakres zastosowania normy

Dyspozycja normy prawnej (D): określa powinne zachowanie; inaczej mówiąc - określa zakres normowania normy

Sankcja normy prawnej (S): określa dolegliwość, jaka spotka adresata, który nie zastosuje się do dyspozycji normy

• koncepcja dwuczłonowa:

H - D

H - S

przykład:

art. 415 kc: Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę (H), obowiązany jest do jej naprawienia (D).

art. 148§1 kk: Kto zabija człowieka (H), podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności (S).

• koncepcja trójczłonowa:

H - D - S

przykład:

w zasadzie nie ma tak wyrażonych norm prawnych; można jednak dokonać takiej rekonstrukcji, np. art. 148§1 kk:

Nikt w żadnych okolicznościach (H) nie powinien zabijać drugiego człowieka (D), a jeżeli to czyni to podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności (S).

• koncepcja norm sprzężonych:

norma sankcjonowana:

H1 - D1

norma sankcjonująca:

H2 - D2

różnice:

adresatem normy sankcjonowanej opisanym w H1 są osoby fizyczne bądź prawne;

adresatem normy sankcjonującej jest organ władzy państwowej

H2 stwierdza złamanie D1 w okolicznościach opisanych w H1

przykład:

sankcjonowana: Nikt w żadnych okolicznościach (H1) nie powinien zabijać innych ludzi (D1).

sankcjonująca: Kto zabija człowieka (H2 = nieprawda, że D1), podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności (D2).

UWAGA! Spór o to, jaka jest „prawdziwa” struktura norm prawnych jest jałowy. Np. to, że karniści utrzymują, że kodeks karny zawiera tylko normy sankcjonujące, a odpowiadające im normy sankcjonowane są „poza kodeksem” jest cokolwiek dziwny. Zaprezentowane struktury to tylko pewne idealizacje, abstrakcyjne konstrukcje, które mogą być narzędziem analizowania istniejących norm prawnych, ale nie rozstrzygają, jaka jest „prawdziwa” struktura tych norm.

podziały norm (vel przepisów) prawnych:

• generalne i indywidualne

ze względu na sposób oznaczenia adresata - generalne za pomocą nazwy generalnej (określającej desygnat za pomocą cech abstrakcyjnych); indywidualne za pomocą nazwy własnej

np. „Każdy student powinien wstawać wcześnie rano” (generalna, bo „student” to nazwa generalna

„Jan powinien wstawać wcześnie rano” (indywidualna, bo „Jan” to nazwa własna)

• abstrakcyjne i konkretne

ze względu na sposób oznaczenia powinnego zachowania: jeśli zachowanie (przynajmniej potencjalnie) powtarzalne, to norma abstrakcyjna, jeśli jednorazowe, to konkretna

np. „Każdy student powinien wstawać wcześnie rano” (abstrakcyjna - czynność powtarzalna)

„Wszyscy studenci powinni 30 stycznia 2008 r. wstać wcześnie rano” (konkretna - czynność pojedyncza)

UWAGA! normy ogólne = abstrakcyjne i generalne

normy ogólne odnajdziemy w ustawach, normy indywidualne i konkretne - w wyrokach sądowych i decyzjach administracyjnych

• nakazujące, zakazujące, dozwalające

• odsyłające i blankietowe:

• odsyłające: nie określają bezpośrednio naszych uprawnień lub obowiązków, ale odsyłają do innych przepisów/źródeł:

• odesłanie systemowe: do innych przepisów

• odesłanie pozasystemowe: do reguł/zasad pozaprawnych

• blankietowe: odsyłają do przepisów prawnych, które dopiero mają zostać wydane

• dyspozytywne i imperatywne:

• imperatywne (UWAGA! zwane także: ius cogens, przepisy bezwzględnie obowiązujące) - ich działanie nie może być wyłączone, ograniczone ani zmienione wolą stron

• dyspozytywne (UWAGA! zwane także: ius dispositivum, przepisy względnie obowiązujące) - stosowane tylko wtedy, gdy strony nie uregulowały swych stosunków umową w odmienny sposób niż to przewiduje dany przepis

• zasady prawa i zasady prawne:

• zasady prawa: normy prawne mające szczególne znaczenie dla całego systemu prawa lub poszczególnych gałęzi prawa (np. domniemanie niewinności w prawie karnym, domniemanie dobrej wiary, zasada swobody umów w prawie cywilnym)

• zasady prawne: kategoria wprowadzona do teorii prawa przez Ronalda Dworkina

Dworkin odróżnia zasady prawne od reguł prawnych.

Przykład: Riggs vs. Palmer

W tej sprawie Elmer Palmer zabił swojego dziadka, Francisa Palmera. Pojawił się problem, czy ma prawo dziedziczyć po nim. Wedle normy prawa spadkowego - którą Dworkin nazywa regułą - Elmer miał prawo dziedziczyć. Jednak New York Court of Appeals uznał, że istnieje inna norma (Dworkin nazywa ją zasadą), „Nikt nie powinien czerpać korzyści ze zła, które wyrządził” i odmówił Elmerowi prawa do spadku.

To sytuacja, w której doszło do konfliktu reguły prawnej z zasadą prawną i zasada wzięła górę.

Różnice pomiędzy regułami i zasadami prawnymi:

(a1) Reguły stosowane są na zasadzie „Wszystko albo nic” („Albo - albo”)

(a2) Zasady stosowane są na zasadzie ważenia (mają „wymiar wagi”, stosowane są „mniej lub więcej”)

(b1) Reguły są zawsze ustanowione w aktach prawnych/precedensach

(b2) Zasady pochodzą zwykle z moralności, ale są częścią systemu prawnego!

(c1) Przy konflikcie dwóch reguł (sprzeczności pomiędzy nimi), jedna z reguł uznawana jest za nieobowiązującą.

(c2) Przy konflikcie dwóch zasad, jedna „bierze górę” nad drugą, ale obie nadal obowiązują.

UWAGA! Reguły i zasady są stosowane na zasadzie wszystko-albo-nic (bądź mniej-lub-więcej), a nie obowiązują na zasadzie wszystko-albo-nic (bądź mniej-lub-więcej).

UWAGA! Dworkinowkie zasady prawne należą do systemu prawa, są więc normami prawnymi (normy możemy podzielić na zasady i reguły)

II. Struktura tekstu prawnego

Część nieartykułowana

• nagłówek:

• rodzaj aktu (obligatoryjnie)

• data wydania (obligatoryjnie)

• tytuł (obligatoryjnie)

• określenie podstawy prawnej (obligatoryjnie w aktach wykonawczych, NIE MA w przypadku ustaw)

• wstęp (preambuła, arenga) - nieobligatoryjnie: zawsze w konstytucji oraz w aktach prawnych o szczególnym znaczeniu

• problem: status normatywny preambuły - czy mają one charakter wiążący i w jakim sensie - kwestia sporna

Część artykułowana - cześć aktu prawnego składająca się z przepisów prawnych

(A) Jednostki systematyzacji

Części (w kodeksach i ważnych ustawach)

Księgi (w kodeksach i ważnych ustawach)

Tytuły

Działy

Rozdziały

Oddziały (w kodeksach)

jednostka podstawowa: Artykuł (w ustawach) - Paragraf w aktach wykonawczych

Ustępy (w kodeksach: paragrafy)

Punkty

Litery

(B) Układ merytoryczny

• przepisy ogólne

• zakres przedmiotowy i podmiotowy stosunków regulowanych przez dany akt lub wyłączonych spod jego regulacji;

• elementy wspólne dla przepisów części szczegółowej;

• zasady prawa;

• definicje legalne

• przepisy szczegółowe

• katalog podstawowych instytucji regulowanych przez dany akt;

• kolejność: prawo materialne - o organach i trybie postępowania - wyjątkowo przepisy karne

• przepisy przejściowe i dostosowujące

• przejściowe: wpływ nowego prawa na stosunki powstałe pod działaniem prawa dotychczasowego

• dostosowujące: sposób powołania po raz pierwszy organów w nowych instytucjach;

• przepisy końcowe:

• uchylające = klauzule derogacyjne; derogacja wyraźna i milcząca

• przepisy o wejściu w życie aktu normatywnego

• przepisy o wygaśnięciu mocy aktu normatywnego - tylko w przypadku ustaw czasowych

• nowelizacja = zmiana aktu normatywnego; 2 sposoby:

• odrębna ustawa nowelizująca

• przepis nowelizujący w innej ustawie

przykład systematyzacji aktu prawnego (z kodeksu cywilnego):

USTAWA

z dnia 23 kwietnia 1964 r.

KODEKS CYWILNY 1)

(Dz. U. z dnia 18 maja 1964 r.)

KSIĘGA PIERWSZA

CZĘŚĆ OGÓLNA

Tytuł I. PRZEPISY WSTĘPNE

Art. 1. (1) Kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi.

Podstawowy przykład: Vehicle in the Park - jest to przykład, który bardzo często pojawia się w literaturze teoretycznoprawnej. Rozsławiony został przez H.L.A. Harta, który przywołuje go na kartach Pojęcia prawa. Wcześniej przykładu tego użył L.L. Fuller, który ponoć zapożyczył go od pewnego niemieckiego teoretyka. Z braku lepszego (=równie uniwersalnego a nie tak zużytego) przykładu, będziemy się nim posługiwać.

Wersja podstawowa:

(VIP1) Akt prawa lokalnego zawiera przepis: „Pojazdy mechaniczne nie mogą wjeżdżać do parku”. Pytanie: czy do parku można wjechać na rowerze?

Wersje zmienione:

(VIP2) Akt prawa lokalnego zawiera przepis: „Pojazdy mechaniczne nie mogą wjeżdżać do parku”. Pytanie: czy do parku może wjechać karetka wioząca ciężko ranną osobę? Dodatkowa informacja: droga przez park jest najkrótszą drogą do szpitala.

(VIP3) Akt prawa lokalnego zawiera dwa przepisy: „Samochody nie mogą wjeżdżać do parku” oraz „Rowery mogą wjeżdżać do parku”. Pytanie: czy do parku można wjechać motocyklem? Dodatkowa informacja: nie ma przepisu zakazującego (bądź dozwalającego) wjeżdżać motocyklom.

TRZY WAŻNE POJĘCIA

NIEOSTROŚĆ

Wiele wyrażeń w języku potocznym - w tym w języku prawniczym - jest nieostra. Nieostrość zdefiniować można na dwa sposoby: pragmatyczny i semantyczny.

charakterystyka pragmatyczna:

Predykat P (nazwa P) jest nieostry wtedy i tylko wtedy, gdy jego brzeg jest niepusty. Przez brzeg predykatu P rozumiemy zbiór tych wszystkich przedmiotów, co do których native speaker nie wie, czy określić je nazwą P czy nie.

native speaker - konstrukt teoretyczny: ktoś, kto zna perfekcyjnie słownik danego języka, jego reguły gramatyczne i zawsze stosuje je bezbłędnie.

Przykłady nazw nieostrych: łysy, pojazd mechaniczny, samochód, stary

Np. „łysy” - są takie osoby, co do których native speaker nie umie określić, czy są łyse czy nie.

charakterystyka semantyczna:

Zdaniu z wyrażeniem nieostrym przypisuje się wartość logiczną inną od 0 (fałsz) i 1 (prawda). Np. w przypadku, gdy Jan ma 5 lat, Józef 40 lat, a Jarosław 90 lat, zdaniom:

Jan jest młody - przypiszemy 1 (prawda).

Jarosław jest młody - przypiszemy 0 (fałsz)

Józef jest młody - ani 0 ani 1 (ani prawda ani fałsz).

(VIP1) jest przykładem, w którym występuje nieostrość. Nieostre jest pojęcie „pojazdu mechanicznego” - nie wiadomo, czy rowery są pojazdami mechanicznymi, czy nie. Nieostrość jest jednym z najważniejszych powodów, dla których konieczna jest interpretacja prawa. Co więcej, nieostrości nie da się z prawa wyeliminować, bo jest ona charakterystyczną cechą języka naturalnego, w którym sformułowane są normy prawne. Dopóki są one abstrakcyjne i generalne, dopóty trzeba je formułować za pomocą nazw, które są nieostre.

OTWARTOŚĆ

W „Pojęciu prawa” Hart mianem otwartości (open texture) określa to, co my nazywamy nieostrością. Np. w odniesieniu do (VIP1) mówi, że pojęcie „pojazd mechaniczny” jest otwarte. To błędne użycie pojęć.

Pojęcie otwartości zostało wprowadzone przez F. Waismanna, który tak je definiuje:

“Załóżmy, że odkrywamy nową substancję, która wygląda i zachowuje się (chemicznie) jak złoto, ale wytwarza nowy rodzaj promieniowania. Czy nazwiemy ją złotem? (...) Nie możemy nigdy wykluczyć możliwości, że wydarzy się coś nieprzewidzianego i będziemy musieli zmodyfikować naszą definicję. Jakbyśmy się nie starali, nie da się określić zasada stosowania predykatów tak precyzyjnie, by nie mogły pojawić się wątpliwości. (...) Mamy zwyczaj nie dostrzegać, że zawsze są takie kierunki, w których pojęcie jest nieokreślone.(...) Mówiąc krótko, nie jest możliwe zdefiniowanie pojęcia takiego jak złoto z absolutną precyzją, tj. tak, by nie mogło pojawić się wątpienie. Nazywam to otwartością pojęcia.^”

Waismann mówi więc, że nasza wiedza może się zmienić - np. dzisiaj uważamy, że wiemy wszystko o złocie, ale możemy odkryć podobną substancję, która nie będzie złotem. A zatem nasze pojęcia - przy danym stanie wiedzy - nie są „zamknięte we wszystkich kierunkach”. Może się tak zdarzyć, że nastąpi zmiana w tym, co wiemy o świecie i trzeba będzie dookreślić kryterium stosowania danego pojęcia.

UWAGA! Różnica pomiędzy nieostrością a otwartością polega na tym, że w przypadku nieostrości istnieją wątpliwości co do stosowania predykatów przy danym stanie wiedzy. Nic nie musi się zmienić w świecie, żebyśmy mieli wątpliwości co do stosowania predykatu „łysy”. Tymczasem otwartość pojęć oznacza, że może się pojawić coś nieprzewidywanego na gruncie naszej wiedzy i wtedy trzeba będzie „dostosowywać” nasze pojęcia. A zatem przy nieostrości nie ma nic nieprzewidywalnego, zaś przy otwartości ta nieprzewidywalność jest cechą definicyjną.

PODWAŻALNOŚĆ

Norma

Jeżeli A, to istnieje obowiązek B

jest podważalna wtedy i tylko wtedy, jeśli możliwe jest, że zachodzą okoliczności A, ale nie zachodzi obowiązek B.

Dzięki pojęciu podważalności (mylonemu często z nieostrością i otwartością) wyjaśnić można relacje pomiędzy regułami prawymi a zasadami prawnymi. Zdaniem teoretyków prawa, zasady prawne „blokują” czasem stosowanie reguł prawnych. Np. w (VIP2) mamy taką sytuację: reguła prawna zakazuje wjazdu pojazdów mechanicznych do parku. Karetka wioząca ciężko chorą osobę wjeżdża do parku. Karetka na pewno jest pojazdem mechanicznym. Nie następuje jednak złamanie reguły, bo karetka wjechała w oparciu o zasadę prawną, że życie ludzkie podlega ochronie prawnej. W tej sytuacji zasada zablokowała (podważyła) zastosowanie reguły. Mamy tu do czynienia z regułą podważalną: pomimo tego, że zaszły okoliczności opisane w hipotezie reguły (karetka jest pojazdem mechanicznym), nie ma ona obowiązku nie wjeżdżać do parku.

WYKŁADNIA PRAWA

Wg Jerzego Wróblewskiego wyróżniamy trzy typy interpretacji:

(a) interpretatio sensu largissimo - interpretacja dowolnego wytworu kultury

(b) interpretatio sensu largo - interpretacja wypowiedzi językowych

(c) interpretatio sensu stricto - interpretacja wypowiedzi językowych w sytuacji braku jasności co do ich znaczenia

Sytuacja interpretacyjna

ZNACZENIE1

INTERPRETATOR - TEKST - ZNACZENIE2

------------------

ZNACZENIE3

Cel wykładni (interpretacji): ustalić znaczenie interpretowanego przepisu.

Przykład 1:

W (VIP1) mamy zinterpretować tekst: „Pojazdy mechaniczne nie mogą wjeżdżać do parku”. Pytanie, czy rowerem można wjechać do parku, buduje następujący kontekst interpretacyjny: mamy dwa możliwe znaczenia interpretowanego tekstu - w jednym (ZNACZENIE1) rowery są pojazdami mechanicznymi, w drugim (ZNACZENIE2) nie są.

UWAGA! Zbiór możliwych znaczeń interpretowanego tekstu zawsze wyznaczany jest przez kontekst interpretacyjny. Nie można tego zrobić in abstracto - weźmy art. 148§1 kk: „Kto zabija człowieka podlega każe pozbawienia wolności od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności lub karze dożywotniego pozbawienia wolności”. Czy da się in abstracto (tj. w oderwaniu od konkretnej sprawy) ustalić „raz na zawsze” znaczenie tego przepisu? Np. co to znaczy „zabija”? Kiedy następuje śmierć? Z chwilą ustania oddechu, pracy serca, pracy pnia mózgu? A jeżeli nauczymy się te wszystkie procesy podtrzymywać sztucznie? Co to znaczy zabić? itd. In abstracto nie da się nigdy ustalić wszystkich możliwych znaczeń interpretowanego przepisu; nigdy więc nie będziemy mogli powiedzieć, że nie mamy wątpliwości (bądź nie mogą się już pojawić wątpliwości) interpretacyjne. Wykładnia dokonywana jest zawsze w kontekście: np. czy eutanazja jest zabiciem człowieka? Czy aborcja jest zabiciem człowieka? Itd.

Przykład 2:

W (VIP2) pojawia się pytanie, czy karetka może wjechać do parku. Ewidentnie jest ona pojazdem mechanicznym. Niektórzy twierdzą jednak, że można tak zinterpretować przepis „Pojazdy mechaniczne nie mogą wjeżdżać do parku”, że karetka będzie mogła wjechać. Jest to przykład interpretacji wykraczającej poza granice wykładni językowej (poza granice tego, co semantycznie dopuszczalne). A zatem jest to przypisanie interpretowanemu przepisowi znaczenia, które wykracza poza znaczenie „czysto” językowe. Na naszym rysunku jest to ZNACZENIE3, a granica semantycznej możliwości przedstawiona jest w formie poziomej kreski.

Są dwa powody, dla których niektórzy dopuszczają taką interpretację:

(a) bo inaczej trzeba uznać, że w systemie prawa oprócz reguł prawnych istnieją zasady prawne;

(b) alternatywnie, trzeba uznać, że sądy mogą tworzyć prawo (np. regułę, że karetka może przejechać przez park).

Obie te alternatywy są niezgodne z podstawowymi założeniami pozytywizmu prawnego.

Rozwiązanie, zgodnie z którym można w wykładni wykraczać poza to, co semantycznie dopuszczalne, przyjmuje Sąd Najwyższy:

art. 632 kpk: „Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania koszty procesu ponosi:

1. w sprawach z oskarżenia prywatnego - oskarżyciel prywatny (...).”

Uchwała SN z 20.06.2000

SENTENCJA

Zasądzenie kosztów procesu od oskarżyciela prywatnego w razie umorzenia postępowania nie jest obligatoryjne. Decyzja sądu w tym przedmiocie zależna jest od podstawy umorzenia postępowania oraz tych okoliczności sprawy, które spowodowały powstanie kosztów.

UZASADNIENIE

W orzecznictwie SN podkreślał wielokrotnie, że zasadniczą i zawsze mającą pierwszeństwo metodą wykładni jest wykładnia językowa. Odstąpić od niej można jedynie wtedy, gdy jej wynik prowadzi do ustalenia takiej treści interpretowanego przepisu, która nie da się zaakceptować ze względu na konsekwencje o charakterze systemowym albo z uwagi na to, że nie służy on realizacji funkcji, jaką temu przepisowi nadał ustawodawca. Przepis art. 632 pkt 1 kpk - jeśli interpretować go wyłącznie metodą wykładni językowej - nie budzi żadnych wątpliwości. Zawiera on bowiem jednoznacznie brzmiącą dyrektywę obciążenia kosztami postępowania oskarżyciela prywatnego (...). W ocenie SN wykładnia językowa przepisu art. 632 pkt 1 kpk prowadzi do rezultatu niemożliwego do przyjęcia z tego powodu, iż przepis ten nie pozwala na różnicowanie rozstrzygnięć w przedmiocie kosztów procesu w zależności od tego, jaka jest podstawa prawna i przyczyna umorzenia postępowania w spawie, a także w zależności od tego, czyje zachowanie spowodowało powstanie tych kosztów. Nie można uznać za sprawiedliwe obciążenie oskarżyciela prywatnego kosztami procesu w całym zakresie zarówno wtedy, gdy przyczyna umorzenia postępowania jest od niego całkowicie niezależna, jak i wówczas, gdy koszty procesu spowodowane zostały przez organy procesowe w sposób nieuzasadniony w sytuacji, w której nie powinno w ogóle dojść do wszczęcia postępowania, zaś wszczęte podlegało niezwłocznemu umorzeniu. Tak więc, zdaniem SN, nie byłoby słuszne obciążenie oskarżyciela prywatnego kosztami procesu wówczas, gdy do umorzenia postępowania w sprawie doszło na podstawie art. 17 § 1 pkt 6 kpk, wyłącznie w wyniku spowodowania przez organy procesowe takiej przewlekłości postępowania, która doprowadziła do upływu okresów, o których mowa w at. 101 § 1 i 102 kk.

OPERATYWNY MODEL WYKŁADNI

• to model wykładni w procesie stosowania prawa

• autorem głównym: Jerzy Wróblewski

etapy wykładni:

• clara non sunt interpretanda (interpretatio cessat in claris)

• wykładnia językowa

• wykładnia systemowa

• wykładnia funkcjonalna (celowościowa)

I. Clara non sunt interpretanda

- czasem też: interpretatio cessat in claris

TK 1996: Jeżeli w orzecznictwie sądowym uformowała się już jasna, zupełna i jednolita wykładnia jakiegoś przepisu, to z reguły nie będzie powodu do tego, aby TK nie nawiązał do zasady clara non sunt interpretanda.

Czy kiedykolwiek możliwa taka sytuacja?

UWAGA! Należy zwrócić uwagę na różnicę pomiędzy tymi dwoma paremiami i sytuacjami, w których się je stosuje. Jeśli przyjmiemy perspektywę konkretnego kontekstu interpretacyjnego, to zasadę interpretatio cessat in claris oraz clara non sunt interpretanda będzie można często zastosować. Np. jeśli Jan chce wjechać swoim samochodem do parku (bo tak najszybciej dojedzie do kiosku, w którym chce kupić papierosy), to nie będzie wątpliwości interpretacyjnych co do przepisu „Pojazdy mechaniczne nie mogą wjeżdżać do parku.” Jeśli zaś pojawi się pytanie, czy do parku można wjechać na rowerze lub na deskorolce, wątpliwości się pojawią.

Inaczej rzecz się ma z abstrakcyjnego punktu widzenia - in abstracto nigdy nie będziemy mieć jasności, bo zawsze będzie można wymyśleć taką sytuację, w której zastosowanie przepisu budzi wątpliwości (por. rozważania o art. 148§1 kk powyżej).

Różnica pomiędzy paremią clara non sunt interpretanda a interpretatio cessat in claris jest taka, że ta druga paremia wskazuje, że powinniśmy zaprzestać dalszej wykładni w momencie, w którym osiągamy jasność - a więc na dowolnym etapie, na którym ona się pojawia (np. przy wykładni systemowej lub funkcjonalnej). Tymczasem paremia clara non sunt interpretanda zdaje się stanowić negatywny warunek rozpoczynania procesu wykładni (jeśli coś nie jest jasne, to wtedy zaczynamy wykładnię językową, potem ew. inne rodzaje).

Te niejasności co do roli zasady clara non sunt interpretanda odnaleźć można w orzeczeniach najwyższych polskich sądów:

TK 1999: W państwie prawnym interpretator musi zawsze w pierwszym rzędzie brać pod uwagę językowe znaczenie tekstu prawnego. Jeżeli językowe znaczenie tekstu jest jasne, wówczas - zgodnie z zasadą clara non sunt interpretanda - nie ma potrzeby sięgania po inne, pozajęzykowe metody wykładni.

SN 1998: W doktrynie i judykaturze sformułowana została reguła określająca następującą kolejność różnych sposobów wykładni: wykładnia językowa, wykładnia systemowa, wykładnia funkcjonalna (celowościowa). W myśl zasady interpretatio cessat in claris nie zawsze zachodzić będzie konieczność użycia kolejno wszystkich tych sposobów, w szczególności nie będzie potrzeby sięgania po dyrektywy celowościowe, jeżeli już po zastosowaniu reguł językowych czy też językowych i systemowych uda się uzyskać właściwy wynik wykładni, tj. ustalić znaczenie interpretowanego przepisu.

NSA 1994: Niedopuszczalne jest odwołanie się do innych reguł wykładni niż reguły językowe w sytuacji, gdy reguły językowe wskazują jedno określone znaczenie. Dopiero przy braku jednoznaczności po odwołaniu się do reguł języka prawnego i prawniczego powstaje możliwość a nawet konieczność odwołania się do reguł funkcjonalnych wykładni.

Najwyższe polskie sądy nie mają więc jednolitej koncepcji wykładni. Różnie stosują zasadę clara non sunt interpretanda, różnie też traktują zasadę subsydiarności różnych typów wykładni (por. poniżej).

II. WYKŁADNIA JĘZYKOWA

• dyrektywy wykładni ze względu na językowy charakter norm prawnych

Dyrektywy wykładni językowej:

1. Dyrektywa (domniemanie) języka potocznego

Normie należy przypisać takie znaczenie, jakie ma ona w języku potocznym, chyba że ważne względy przemawiają za odstąpieniem od tego znaczenia,

W (VIP1) moglibyśmy zastosować tę dyrektywę badając słownikowe definicje wyrażenia „pojazd mechaniczny”. Gdyby z definicji tych wynikało, że rower jest pojazdem mechanicznym (lub że nie jest), to byłoby to pomocne w rozwiązaniu naszej sprawy (stanowiłoby argument za jednym lub drugim rozstrzygnięciem).

PRZYKŁAD:

NSA: Skład sądzący po przejrzeniu następujących słowników języka polskiego: Słownika języka polskiego pod redakcją W. Doroszewskiego (reprint 1989), Słownika języka polskiego pod redakcją M. Szymczaka (Warszawa 1993), Słownika frazeologicznego języka polskiego Stanisława Skorpki (Warszawa 1967), Słownika frazeologicznego Władysława Kopalińskiego, Słownika poprawnej polszczyzny pod red. W. Doroszoewskiego stwierdza, iż żaden z nich nie identyfikuje słowa „nabycie rzeczy” z jego rejestracją czy też montażem, złożeniem z części składowych. Z podstawowych słowników języka polskiego wynika, że słowo „nabycie, nabywca” jest rozumiane jako „otrzymanie czegoś na własność za pieniądze lub przez wymianę, kupno.”

2. Dyrektywa (domniemanie) języka prawnego

Jeżeli ustawodawca nadał określonym wyrażeniom swoiste znaczenie prawne, to należy je rozumieć wyłącznie w takim znaczeniu.

W (VIP1) dyrektywa ta byłaby pomocna, gdyby istniała w jakimś akcie prawnym definicja legalna terminu „pojazd mechaniczny”.

definicja legalna: definicja wyrażenia wprowadzona przez prawodawcę w tekście prawnym

Przykład (Kodeks karny):

Art. 115. § 1. Czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej.

§ 2. Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.

§ 3. Przestępstwami podobnymi są przestępstwa należące do tego samego rodzaju; przestępstwa z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia albo przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej uważa się za przestępstwa podobne.

§ 4. Korzyścią majątkową lub osobistą jest korzyść zarówno dla siebie, jak i dla kogo innego.

§ 5. Mieniem znacznej wartości jest mienie, którego wartość w chwili popełnienia czynu zabronionego przekracza dwustukrotną wysokość najniższego miesięcznego wynagrodzenia.

§ 6. Mieniem wielkiej wartości jest mienie, którego wartość w chwili popełnienia czynu zabronionego przekracza tysiąckrotną wysokość najniższego miesięcznego wynagrodzenia.

§ 7. Przepisy § 5 i 6 stosuje się do określenia „znaczna szkoda" oraz „szkoda w wielkich rozmiarach".

§ 8. Najniższym wynagrodzeniem jest najniższe wynagrodzenie pracowników określone na podstawie Kodeksu pracy.

§ 9. Rzeczą ruchomą lub przedmiotem jest także polski albo obcy pieniądz lub inny środek płatniczy oraz dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej albo zawierający obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach albo stwierdzenie uczestnictwa w spółce.

§ 10. Młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat.

§ 11. Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.

§ 12. Groźbą bezprawną jest zarówno groźba, o której mowa w art. 190, jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej; nie stanowi groźby zapowiedź spowodowania postępowania karnego, jeżeli ma ona jedynie na celu ochronę prawa naruszonego przestępstwem.

§ 13. Funkcjonariuszem publicznym jest:

1) Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej,

2) poseł, senator, radny,

2a) poseł do Parlamentu Europejskiego,

3) sędzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, notariusz, komornik, kurator sądowy, syndyk, nadzorca sądowy i zarządca, osoba orzekająca w organach dyscyplinarnych działających na podstawie ustawy,

4) osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych,

5) osoba będąca pracownikiem organu kontroli państwowej lub organu kontroli samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe,

6) osoba zajmująca kierownicze stanowisko w innej instytucji państwowej,

7) funkcjonariusz organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego albo funkcjonariusz Służby Więziennej,

8) osoba pełniąca czynną służbę wojskową.

§ 14. Dokumentem jest każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne.

§ 15. W rozumieniu tego kodeksu za statek wodny uważa się także stałą platformę umieszczoną na szelfie kontynentalnym.

§ 16. Stan nietrzeźwości w rozumieniu tego kodeksu zachodzi, gdy:

1) zawartość alkoholu we krwi przekracza 0,5 promila albo prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość lub

2) zawartość alkoholu w 1 dm3 wydychanego powietrza przekracza 0,25 mg albo prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość.

§ 17. Żołnierzem jest osoba pełniąca czynną służbę wojskową.

§ 18. Rozkazem jest polecenie określonego działania lub zaniechania wydane służbowo żołnierzowi przez przełożonego lub uprawnionego żołnierza starszego stopniem.

§ 19. Osobą pełniącą funkcję publiczną jest funkcjonariusz publiczny, członek organu samorządowego, osoba zatrudniona w jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi, chyba że wykonuje wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba, której uprawnienia i obowiązki w zakresie działalności publicznej są określone lub uznane przez ustawę lub wiążącą Rzeczpospolitą Polską umowę międzynarodową.

§ 20. Przestępstwem o charakterze terrorystycznym jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 5 lat, popełniony w celu:

1) poważnego zastraszenia wielu osób,

2) zmuszenia organu władzy publicznej Rzeczypospolitej Polskiej lub innego państwa albo organu organizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania określonych czynności,

3) wywołania poważnych zakłóceń w ustroju lub gospodarce Rzeczypospolitej Polskiej, innego państwa lub organizacji międzynarodowej - a także groźba popełnienia takiego czynu.

§ 21. Występkiem o charakterze chuligańskim jest występek polegający na umyślnym zamachu na zdrowie, na wolność, na cześć lub nietykalność cielesną, na bezpieczeństwo powszechne, na działalność instytucji państwowych lub samorządu terytorialnego, na porządek publiczny, albo na umyślnym niszczeniu, uszkodzeniu lub czynieniu niezdatną do użytku cudzej rzeczy, jeżeli sprawca działa publicznie i bez powodu albo z oczywiście błahego powodu, okazując przez to rażące lekceważenie porządku prawnego.

UWAGA: język prawny a prawniczy

język prawny: język aktów prawnych

język prawniczy: język, w którym mówimy o prawie (język glos, komentarzy, podręczników itd.)

Zdaniem prof. Studnickiego język prawny nie istnieje. Przez język rozumiemy pewien słownik oraz reguły budowania poprawnych wyrażeń. A zatem w każdym języku istnieje potencjalnie nieskończenie wiele zdań i każdy, kto zna język, może w każdej chwili ułożyć nowe zdanie. Tymczasem w języku prawnym jest zawsze skończenie wiele zdań (a nawet: określona ich ilość). To po prostu wszystkie zdania ze wszystkich aktów prawnych. A zatem język prawny nie jest językiem!

Problem: czy definicje legalne - zgodnie z dyrektywą języka prawnego - zawsze są wiążące? To zależy od tego, jak „daleko” są one w systemie prawa od interpretowanego przepisu.

Przykładowe orzeczenia sądów:

NSA 1995: W każdym przypadku przejmowania przez prawo podatkowe pojęć prawa cywilnego należy badać, czy takie pojęcie w konkretnej sytuacji nie będzie sprzeczne z celami prawa podatkowego.

NSA 1999: „Skoro ustawodawca podatkowy nie zdefiniował pojęcia „budowla”, ani też nie odsyła do innego aktu prawnego (np. prawa budowlanego czy geologicznego i górniczego) - zgodnie z założeniami współczesnej pragmatycznej wykładni prawa wyjaśnienia tego terminu należy najpierw szukać w powszechnym języku polskim (...).”

NSA 2001 (w tej samej sprawie - odnośnie terminu „budowla” w prawie podatkowym, które zdefiniowane jest w prawie budowlanym): Interpretowanie terminu „budowla” przez odwołanie się li tylko do języka powszechnego, jak to uczynił NSA w uchwale (...) z 1999 r., byłoby uzasadnione, gdyby termin ten nie funkcjonował w języku prawnym. Tymczasem pojęcie budowli zostało użyte w ustawie „prawo budowlane”. Ustawa o podatkach i opłatach lokalnych nie zawiera wprawdzie wyraźnego odesłania do prawa budowlanego, ale skoro nie nadaje temu terminowi innego znaczenia, to termin ten należy odczytywać zgodnie z Prawem budowlanym.”

3. Dyrektywa (domniemanie) języka specjalnego

„Jeżeli określony termin należy do terminów specyficznych w określonej dziedzinie wiedzy lub praktyki społecznej, to należy przyjąć, iż termin ten posiada takie znaczenie, jak w tych dziedzinach.”

UWAGA: specyficzną dziedziną wiedzy jest - dla każdego przyadku prawnego - orzecznictwo i doktryna prawnicza. A zatem możemy powoływać się na inne przecznia prawne oraz na ustalenia doktryny prawniczej w każdej sprawie właśnie odwołując się do dyrektywy języka specjalnego.

Np. w (VIP1) można odwołać się do języka specjalnego poszukując definicji „pojazdu mechanicznego” w podręcznikach do mechaniki, ale także czytając orzecznia sądowe w podobnych sprawach oraz dzieła wybitnych jurystów.

KOLEJNOŚĆ ZASTOSOWANIA DYREKTYW (siła dyrektyw) - tzw. dyrektywy preferencji

1. Dyrektywa języka prawnego

2. Dyrektyw języka specjalnego

3. Dyrektyw języka potocznego

4. Zakaz wykładni synonimicznej

Różnym wyrażeniom nie można nadawać tego samego znaczenia.

5. Zakaz wykładni homonimicznej

Takim samym zwrotom nie należy nadawać różnych znaczeń.

6. Zakaz wykładni per non est

Nie wolno interpretować przepisów prawa tak, by pewne ich fragmenty okazały się zbędne.

W tej i następnej dyrektywie założona jest racjonalność prawodawcy (por. poniżej).

7. Lege non distinguente nec nosttrum est distinguere

Tam, gdzie rozróżnień nie wprowadza sam prawodawca, tam nie wolno ich wprowadzać interpretatorowi.

III. WYKŁADNIA SYSTEMOWA

• jest subsydiarna wobec wykładni językowej: wykładnię systemową stosujemy tylko gdy wynik wykładni językowej budzi wątpliwości

UWAGA! To jest założenie idealizacyjne. W praktyce prawniczej sądy często odchodzą od wymogu subsydiarności. Na potrzeby egzaminu przyjmujemy jednak model idealny (tzn. subsydiarność „obowiązuje”).

Dyrektywy wykładni systemowej:

1. Zasady prawa

Wszystkie normy prawne powinny być interpretowane w sposób zgodny z zasadami prawa

- należy pamiętać o różnicy pomiędzy zasadami prawa a zasadami prawnymi (por. powyżej). W tej dyrektywie chodzi o zasady prawa, czyli normy prawne o szczególnym znaczeniu dla całego systemu prawa bądź poszczególnych gałęzi prawa.

- zasady prawa nie zawsze są wyrażone explicite w tekście prawnym. Bardzo często są one przez sądy (szczególnie Trybunał Konstytucyjny i Sąd Najwyższy) rekonstruowane z innych przepisów. Np. zasada ochrony praw nabytych zrekonstruowana została z wyrażonej explicite zasady państwa prawnego.

2. Nakaz interpretacji prawa zgodnie z konstytucją

Interpretując normy prawa należy mieć na względzie przede wszystkim zasady konstytucyjne.

• UWAGA! nakaz ten powiązany jest z interpretacyjnym domniemaniem interpretacji prawa zgodnie z konstytucją (por. poniżej)

3. Nakaz interpretacji prawa zgodnie z normami prawa międzynarodowego

(a) Interpretacja norm prawa polskiego powinna być zgodna z normami prawa międzynarodowego publicznego.

(b) Normy prawa wewnętrznego powinny być interpretowane w zgodzie z normami prawa wspólnotowego.

4. Nakaz respektowania hierarchii aktów normatywnych

Przepisy prawne niższego rzędu należy interpretować zgodnie z treścią przepisów hierarchicznie wyższych.

UWAGA!

Hierarchia aktów prawa w RP:

Art. 87. Konstytucji RP

1.Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.

2. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.

UWAGA!

Szczególne wyzwanie dla teorii prawa stanowi rozwój prawa europejskiego i jego relacja do prawa wewnątrzkrajowego. Pamiętać należy w tym kontekście o zapisach art. 90 i 91 Konstytucji RP:

Art. 90

1. Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach.

2. Ustawa, wyrażająca zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej, o której mowa w ust. 1, jest uchwalana przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.

3. Wyrażenie zgody na ratyfikację takiej umowy może być uchwalone w referendum ogólnokrajowym zgodnie z przepisem art. 125.

4. Uchwałę w sprawie wyboru trybu wyrażenia zgody na ratyfikację podejmuje Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

Art. 91.

1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.

2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.

3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.

5. Zakaz wykładni prawa prowadzącej do sprzeczności

Nie należy interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do ich sprzeczności z innymi przepisami.

Sprzeczność zwykle definiuje się jako uznanie za prawdziwe pary zdań, z których jedno jest zaprzeczeniem drugiego: Np. „Dzisiaj jest ładny dzień”, „Nieprawda, że dzisiaj jest ładny dzień”.

W stosunku do norm rzecz jest bardziej skomplikowana. Przjmuje się, że o sprzeczności między normami mówić można w dwóch przypadkach:

(a) sprzeczność formalna:

• jedna norma coś nakazuje, druga tego samego zakazuje (Np. „Idź spać” - „Nie wolno ci iść spać”) (Morawski: sprzeczne analitycznie)

• nie da się jednocześnie wykonać dyspozcji obu norm (np. „Bądź jutro rano o 8 w Katowicach” i „Bądź jutro rano o 8 w Paryżu) (Morawski: konfliktowe)

(b) sprzeczność (Morawski: niezgodność) prakseologiczna: wykonanie jednej z norm niweczy skutki wykonania drugiej normy (np. „Otwórz drzwi!” i „Zamknij drzwi!”)

UWAGA! W podręczniku Morawskiego nieco inna klasyfikacja sprzeczności pomiędzy normami! Por. wyżej. W pytaniach egzaminacyjnych użyta będzie terminologia prof. Morawskiego.

Co robić w obliczu sprzeczności? Stosować reguły kolizyjne:

lex posterior derogat legi priori

lex superior derogat legi inferiori

lex specialis derogat legi generali

ALE:

lex posterior generalis non derogat legi priori speciali

6. Zakaz wykładni prowadzącej do luk

Nie wolno interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do luk.

UWAGA! Problem luk w prawie jest bardzo kontrowersyjny. Istnieje wiele typologii luk. Nas interesuje propozycja prof. Morawskiego:

Luki rzeczywite:

(a) techniczne - proceduralna niekompletność regulacji, która utrunia lub uniemożliwia podjęcie decyzji (np. stiwerdzenie, że jakiś organ będzie wybierany bez określenia procedury wyboru);

(b) swoiste - brak przepisów, które zgodnie z innymi przepisami powinny były zostać wydane, a których brak uniemożliwia podjęcie decyzji (np. brak rozporządzenia, które zgodnie z ustawą miało być wydane);

Luki pozorne (ocenne, aksjologiczne):

(a) contra legem - ocena, że jakaś materia jest uregulowana, a nie powinna być;

(b) extra legem - ocena, że jakaś materia nie jest uregulowana, a powinna być;

(c) intra legem - ocena, że jakaś materia uregulowana jest w sposób nieprecyzyjny, za pomocą norm „kauczukowych” rzeczywiste (techniczna, swoista)

UWAGA! O lukach pisano niezwykle dużo, choć jednym z założeń pozytywizmu prawnego jest teza, że luki w prawie nie istnieją (por. niżej wnioskowanie przez analogię).

Za pomocą wykładni prawa usunąć można jedynie niektóre luki techniczne; ale zwykle nie da się usunąć żadnej z wymienionych luk (luk pozornych, oczywiście, nie ma nawet potrzeby usuwać).

UWAGA! Dyrektywa nakazująca unikania sprzeczności i luk w prawie związana jest z założeniem racjonalności prawodawcy. Zakładamy (na potrzeby naszej koncepcji wykładni), że prawodawca jest racjonalny, tzn.:

• posiada doskonałą znajomość języka;

• posiada doskonałą znajomość reguł logiki;

• posiada odpowiednią wiedzę,

• posiada niesprzeczny zespół celów,

• odpowiednio dobiera środki do realizacji tych celów

Z założenia o racjonalności prawodawcy wynikają następujące tezy:

• prawodawca nie stanowi norm sprzecznych;

• prawodawca nie stanowi norm zawierających luki;

• prawodawca nie stanowi norm zbędnych;

• prawodawca dąży do społecznie aprobowanych celów;

• prawodawca liczy się z konsekwencjami empirycznymi podejmowanych decyzji.

7. Argumentum a rubrica

Przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce wewnętrznej i zewnętrznej aktu prawnego.

Dyrektywy wykładni systemowej mogłyby zostać użyte w naszych przykładach testowych (VIP1) i (VIP2), gdyby przyjąć, że istnieją inne normy prawne. Np., gdyby przepis „Pojazdy mechaniczne nie mogą wjeżdżać do parku” znajdował się w tekście prawnym w rozdziale „Bezpieczeństwo w parkach”, byłby to argument za uznaniem, że rowery są pojazdami mechanicznymi (nie mogą wjeżdżać do parku) - to argumentum a rubrica. Z kolei przyjmując, że istnieje zasada prawa nakazująca szczególnie chronić środowisko, oraz zasada prawna nakazująca chronić wolność poruszania się, moglibyśmy przekonywać, że rowerem można wjechać do parku, bo to realizuje obie wskazane zasady (argument z zasad prawa).

IV. WYKŁADNIA FUNKCJONALNA

• subsydiarność wobec wykładni językowej i systemowej (por. uwagi do wykładni systemowej).

Dyrektywy wykładni funkcjonalnej:

1. Ratio legis

Interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę cel regulacji prawnej (ratio legis)

gdzie szukać ratio legis?

• w tekście ustawy (części artykułowanej)

• w preambule

• w materiałach przygotowawczych itd.

2. Moralność, słuszność, sprawiedliwość

Przy interpretacji przepisów prawa należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane niormy moralne, zasady sprawiedliwości i słuszności.

UWAGA! Ta dyrektywa ma niezwykle doniosłe znaczenie, choć nie przywiązuje się do niej zwykle dużej wagi teoretycznej. Otwiera ona drogę do oceniania prawa pod kątem moralnym, a jej nieostrość powoduje, że można ją stosować na bardzo wiele sposobów. Jej praktyczne znaczenie jest nie do przecenienia. Proszę zwrócić uwagę, że uderza ona w pozytywistyczną tezę o rozdziale prawa i moralności!

3. Argument z konsekwencji

Interpretując normę, należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne i ekonomiczne do jakich prowadzić będzie określona interpretacja i wybrać taką intepretację, która prowadzi do konsekwencji najbardziej korzystnych.

UWAGA! To kolejna niejasna dyrektywa. Zwykle będzie bardzo trudno poprawnie przewidzieć skutki społeczne i ekonomiczne przyjęcia danej interpretacji (ocena wpływu jednego wyroku na zachowania społeczne jest bardzo trudna do przeprowadzenia).

4. Argumentum ad absurdum

Należy odrzuci taką interpretację przepisu, która prowadzi do absurdalnych lub niemożliwych do zaakceptowania konsekwencji.

UWAGA! To ważna, często stosowana i bardzo „mocna” dyrektywa interpretacyjna (choć czasem nie jest jasne, czy jakaś konsekwencja jest „absurdalna”).

5. Wykładnia subiektywna i obiektywna

Subiektywna: Przepisy należy interpretować zgodnie z wolą historycznego prawodawcy.

Obiektywna: Przepisy należy interpretować zgodnie z wolą aktualnego prawodawcy.

UWAGA! Po przełomie 1989 r. polskie sądy postępowały zgodnie z wytycznymi wykładni obiektywnej - interpretowały przepisy prawa PRL wedle woli aktualnego, demokratycznego prawodawcy.

6. Wykładnia komparatystyczna

W wykładni można uwzględniać zasady interpretacji podobnych przepisów w innych krajach.

UWAGA! To szczególnie ważne w kontekście rozwijającego się prawa unijnego i procesów globalizacyjnych.

7. Wykładnia statyczna i dynamiczna

To podział teorii (modeli) wykładni! Teorie statyczne dają pierwszeństwo wykładni językowej, teorie dynamiczne - funkcjonalnej. Model wykładni operatywnej omawiany przez nas jest modele statycznym (głównie w związku z subsydiarnością wykładni systemowej i funkcjonalnej. Jak zaznaczałem, w praktyce prawniczej nie stosuje się wykładni czysto statycznej - jest to coś pomiędzy wykładnią statyczną i dynamiczną.

To jest powiązane z problematyką reguł preferencji (dyrektyw preferencji, dyrektyw II stopnia). To reguły, które wskazują, w jaki sposób rozstrzygać konflikt pomiędzy dyrektywami wykładni (I stopnia). Teorie statyczne preferują wniki wykładni językowej, teorie dynamiczne formułują dyrektywy II stopnia, które preferują wyniki wykładni funkcjonalnej. Podobnie wykładnia subiektywna to sposób wykładni, w której preferowane są dyrektywy wykładni językowej, zaś obiektywna preferuje dyrektywy wykładni funkcjonalnej.

Inne kwestie związane z wykładnią

PODZIAŁY WYKŁADNI

(a) declarativa (deklaratywna), extensiva (rozszerzająca), restrictiva (zawężająca) - w zależności od tego, czy jest zgodna z rezultatami wykładni językowej, czy rozszerza jej wyniki, czy zawęża.

(b) ze względu na moc obowiązującą:

autentyczna - dokonana przez organ, który wydał przepis

legalna - dokonana przez sąd ale wiążąca dla innych organów

operatywna - dokonywana w procesie stosowania prawa (sądy, urzędnicy)

doktrynalna - dokonywana przez przedstawicieli doktryny prawniczej

Materiały interpretacyjne - w procesie interpretacji prawa stosować można różne materiały pomocnicze:

1. Akty normatywne

2. Orzecznictwo sądowe

3. Materiały przygotowawcze (stenogramy sejmowe, uzasadnienia projektów ustaw)

4. Doktryna prawnicza (podręczniki, monografie, glosy, artykuły)

5. Teksty uchylonych aktów normatywnych i związane z nimi orzecznictwo

6. Materiały komparatystyczne

7. Wyniki ekspertyz naukowych i opinie biegłych

8. Wiedza specjalistyczna nieprawnicza

Wnioskowania prawnicze

argumentum a simile (per analogiam)

Jeżeli fakt F* jest nieunormowany, i norma prawna N wiąże konsekwencje prawne K z faktem F i fakt F* jest istotnie podobny do faktu F, to powinniśmy wiązać konsekwencje K z faktem F*.

UWAGA!

• rozumowanie przez analogię przeprowadzamy wtedy, gdy jakaś kwestia nie jest uregulowana - czyli istnieje luka prawna; postępujemy tak, że szukamy sprawy podobnej, która jest uregulowana, i przypisujemy naszej sprawie takie same konsekwencje prawne, jak przypisalibyśmy tej uregulowanej;

• to jest model rozumowania przez analogię, która nazywana jest analogią legis (z ustawy); istnieje też analogia iuris (z prawa). W pierwszym przypadku mamy normę regulującą podobny stan faktyczny; w drugim nie ma normy regulującej podobny stan faktyczny, a o konsekwencjach prawnych naszego faktu decydujemy w oparciu o cały system prawa, czyli „z ducha prawa”

• jest spór, czy analogia jest modelem wnioskowania czy sposobem interpretacji; wg Wróblewskiego musi to być sposób interpretacji, bo inaczej musielibyśmy uznać istnienie luk w prawie, a to jest sprzeczne z założeniami pozytywizmu (zupełność systemu prawa); w tym ujęciu (analogii jako interpretacji) schemat analogii jest następujący:

Jeżeli wydaje się, że fakt F* jest nieunormowany, i norma prawna N wiąże konsekwencje prawne K z faktem F (tj. brzmi: Jeśli F, to K), i fakt F* jest istotnie podobny do faktu F, to powinniśmy normę N zinterpretować w sposób następujący: jeśli F lub F*, to K.

Przykład: (VIP3) Mamy dwa przepisy: rowery mogą wjeżdżać do parku, a samochody nie mogą. Czy motory mogą? Problem w tym, że i przypadek roweru i przypadek samochodu jest podobny do przypadku motocykla. To pokazuje, że pierwszym zadaniem rozumowania przez analogię jest wybrać, co jest „bardziej podobne” do naszej problematycznej sytuacji. Ale to głupie, pytać, czy motocykl jest bardziej podobny do roweru czy do samochodu. Poprawne pytanie, to pytanie o cel obu podobnych przypadków: czy ze względu na cel obu regulacji (ochrona środowiska) przypadek motocykla jest bardziej podobny do przypadku roweru czy samochodu?

argumentum a contrario

Jeżeli fakt F* jest nieunormowany, i norma prawna N wiąże konsekwencje prawne K z faktem F i fakt F* nie jet identyczny z faktem F, to nie wolno jest do F* zastosować konsekwencji K.

UWAGA!

Łatwo zauważyć, że rozumowanie a contrario stosuje się w tych samych sytuacjach, co per analogiam, ale zawsze prowadzi ono do przeciwnych rezultatów. Najogólniejsza zasada mówi, że rozumowanie przez analogię można stosować w prawie prywatnym, a a contrario w prawie karnym. Ale to tylko ogólna zasada: jak zawsze, można wyobrazić sobie wiele wyjątków.

argumentum a fortiori - to rozumowanie które przebiega w formie „Jeżeli A to tym bardziej B” i ma dwie podstawowe formy:

a minori ad maius - od mniejszego do większego: „Jeżeli zakazane jest mniej, to zakazane jest więcej”

a maiori ad minus - od większego do mniejszego: „Jeżeli wolno więcej, to tym bardziej wolno mniej”

UWAGA! Trzeba pamiętać, że rozumowanie a minori ad maius stosujemy do norm zakazujących, a rozumowanie a maiori ad minus do norm dozwalających.

dyrektywa instrumentalnego nakazu: jeśli obowiązuje określona norma, to nakazane jest czynienie wszystkiego, co prowadzi (przyczynowo) do osiągnięcia celu nakazywanego przez normę

dyrektywa instrumentalnego zakazu: jeśli obowiązuje określona norma, to zakazane jest czynienie czegokolwiek, co przyczynowo wykluczałoby realizację tej normy

domniemania interpretacyjne: to reguły nakazujące przyjęcie pewnej tezy w procesie interpretacji prawa, chyba że udowodniona została teza przeciwna; domniemania interpretacyjne przenoszą więc ciężar dowodu

• wśród domniemań interpretacyjnych wymienić należy:

• domniemanie języka prawnego

• domniemanie języka specjalnego

• domniemanie języka potocznego

• domniemanie zgodności norm z konstytucją

• domniemanie racjonalności prawodawcy (i domniemania zeń wynikające - por. racjonalność prawodawcy powyżej)

• domniemania interpretacyjne odróżniać należy od:

• domniemań prawnych (wzruszalnych i niewzruszalnych)

• domniemań faktycznych

STOSUNEK PRAWNY

stosunek prawny: stosunek społeczny uregulowany przez normy prawne

przykłady:

• małżeństwo

• umowa spółki

• umowa sprzedaży

• własność

1. Fakty prawne

fakt prawny - każde zdarzenie, które powoduje powstanie, ustanie lub zmianę treści stosunku prawnego

Fakty prawne

Zdarzenia prawne (niezależne od woli człowieka)

Działania (zależne od woli człowieka)

Czyny (nie zmierzają do wywołania skutków prawnych)

Czyny zgodne z prawem (np. stworzenie dzieła w rozumieniu prawa autorskiego)

Czyny niezgodne z prawem (delikty, przestępstwa, wykroczenia)

Akty prawne (zmierzają do wywołania skutków prawnych)

Akty tworzenia prawa (np. uchwalenie ustawy)

Akty stosowania prawa (np. wydanie wyroku, decyzji administracyjnej)

Czynności prawne (np. umowa kupna, umowa darowizny, testament)

czynność prawna - każde oświadczenie woli przynajmniej jednej strony zmierzające do wywołania skutków prawnych

2. Podmioty stosunku prawnego

• różnie, w zależności od gałęzi prawa (rodzaju stosunku prawnego)

stosunki administracyjnoprawne (państwo - obywatel)

stosunki prawnokarne (państwo - obywatel)

prawo międzynarodowe (państwa, organizacje międzynarodowe, rzadko jednostki)

prawo procesowe (strony procesowe)

prawo cywilne (osoby fizyczne i osoby prawne)

• osoba fizyczna - każdy człowiek

zdolność prawna - zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków

zdolność do czynności prawnych - zdolność do nabywania praw i obowiązków na drodze własnych działań

Art. 8. § 1. Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną.

§ 2. (skreślony).

Art. 9. W razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe.

Art. 10.  § 1. Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście.

§ 2. Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa.

Art. 11. Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności.

Art. 12. Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.

Art. 13.  § 1. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

§ 2. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

Art. 14.  § 1. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna.

§ 2. Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.

Art. 15. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo.

Art. 16.  § 1. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.

§ 2. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

Art. 17. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego.

Art. 18.  § 1. Ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela.

§ 2. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych.

§ 3. Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, nie może powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może jednak wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu.

Art. 19. Jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna.

Art. 20. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego.

Art. 21. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi.

Art. 22. Jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego.

• osoba prawna

Art. 33. Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną.

Art. 331. § 1. Do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych.

§ 2. Jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej, za zobowiązania jednostki, o której mowa w § 1, odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie; odpowiedzialność ta powstaje z chwilą, gdy jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna.Art. 34. Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nie należącego do innych państwowych osób prawnych.

Art. 35. Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut.

Art. 36. (skreślony).

Art. 37.  § 1. Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.

§ 2. Rodzaje rejestrów oraz ich organizację i sposób prowadzenia regulują odrębne przepisy.

Art. 38. Osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie.

rodzaje osób prawnych:

• korporacje (substratem: osoby)

• fundacje (substratem: majątek)

teorie osób prawnych:

(A) fikcji - średniowiecze - persna ficta; potem np. Savigny; osoby prawne to „fikcyjne osoby”, nie istnieją „naprawdę”

(B) teorie substratu:

(a) osobowego:

• teorie organiczne - osoba prawna niczym „żywy organizm”

• kolektywu osobowego - osoba prawna to zawsze jakiś kolektyw ludzki.

(b) nieosobowego:

• majątku celowego - istotą osoby prawnej jest majątek używany w pewnym określonym celu;

• własności zbiorowej - celem i istotą osoby prawnej jest wspólna własność;

• wspólnego celu i interesu - istotą osoy prawnej są wspólne cele i interesy osób fizycznych połączonych w osobie prawnej.

3. Przedmiot stosunku prawnego

(a) rzeczy

cechy rzeczy: materialny charakter + wyodrębnienie z przyrody

pewne rzeczy wyjęte z obrotu: zwłoki, zwierzęta, dobra kultury

Art. 45. Rzeczami w rozumieniu niniejszego kodeksu są tylko przedmioty materialne.

Art. 46.  § 1. Nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.

Art. 47.  § 1. Część składowa rzeczy nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych.

§ 2. Częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego.

§ 3. Przedmioty połączone z rzeczą tylko dla przemijającego użytku nie stanowią jej części składowych.

Art. 48. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do części składowych gruntu należą w szczególności budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane, jak również drzewa i inne rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania.

Art. 51.  § 1. Przynależnościami są rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z innej rzeczy (rzeczy głównej) zgodnie z jej przeznaczeniem, jeżeli pozostają z nią w faktycznym związku odpowiadającym temu celowi.

§ 2. Nie może być przynależnością rzecz nie należąca do właściciela rzeczy głównej.

§ 3. Przynależność nie traci tego charakteru przez przemijające pozbawienie jej faktycznego związku z rzeczą główną.

nieruchomości - części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności

rzeczy ruchome - wszystkie rzeczy, które nie są nieruchomościami

(b) inne przedmioty materialne: ciecze, gazy, kopaliny, zwierzęta w stanie wolnym, przedmioty niczyje

(c) przedmioty niematerialne:

• energia

• dobra intelektualne

• dobra osobiste

• pieniądze

• papiery wartościowe (dokumenty, których posiadanie wymagane jest do wykonywania prawa)

(d) zachowania (klasycznie nie uznaje się ich za przedmiot stosunku prawnego)

4. Treść stosunku prawnego - uprawnienia i obowiązki stron

• uprawnienia proste i złożone (wiązki uprawnień prostych: np prawo własności, prawa podmiotowe)

roszczenie = uprawnienie polegające na tym, że jakaś indywidualnie oznaczona osoba ma obowiązek wykonać określone świadczenie na rzecz uprawnionego

uprawnienie kształtujące = kompetencja do zmiany lub zakończenia istniejącego stosunku prawnego przez jednostronną czynność prawną (np. wypowiedzenie najmu, umowy pracy)

zarzut = uprawnienie polegające na odmowie spełnienia roszczenia (np. zarzut przedawnienia)

- obowiązki: pozytywne/nakazy i negatywne/zakazy

- obowiązki doskonałe (sprzężone z sankcją) i niedoskonałe

- uprawnienia pozytywne, negatywne, zezwolenie

• uprawnienia:

• in personam - wobec konkretnej osoby, wiążą inter partes - np. umowy,

• in rem - wobec każdej osoby, skuteczne erga omnes,

• in rem publicam - wobec państwa.

uprawnienia wg. Hohfelda: roszczenia/wolności/kompetencje/immunitety

---