antropologia języka, ► Studia FP, Antropologia literatury i języka


  1. Czym jest antropologia lingwistyczna?

- antropologiczny charakter nabrała każda refleksja dotycząca człowieka i jego zakorzenienia w kulturze

- język i znaczenie (strukturalizm)

- doświadczenia i obrazowanie (kognitywizm)

- językowy obraz świata

- stereotypy

- Jaka jest natura kultury?

- W jaki sposób kultura wpływa na osobowość człowieka?

- Jaki kierunek przybiera ewolucja kulturowa?

- W jaki sposób kultura wpływa na ewolucję biologiczną?

- W jaki sposób kultura wpływa na stosunki pomiędzy istotami ludzkimi a środowiskiem naturalnym, w którym one żyją?

- istota kultury

- istota języka

- początki kultury ludzkiej

- kultura a osobowość

- wzory adaptacji do środowiska

- organizacja ekonomiczna i polityczna

- prawo

- religia i magia

- sztuka - legendy, taniec, muzyka, malarstwo, rzeźba

- tworzenie się grup społecznych i wzory integracji społecznej

- zmiana kulturowa - dyfuzja, akulturacja, zanik kulturowy

Płaszczyzny zjawisk kulturowych:

Jednostki elementarne w badaniu kultury::

Systemowe podejście do kultury:

etymologia - miała dostarczać dowodów czy dane słowo jest zgodne z prawdą. Poznawanie kultury jest możliwe przede wszystkim za pomocą języka. Język jest swoistym przewodnikiem po kulturze; zastanawia się dlaczego słowo brzmi w taki sposób a nie inny

Każda społeczność wytwarza własny system zakazów i nakazów, konkretyzuje pojęcie tabu. Kategoria obcego - negatywny stereotyp istniejący w każdej kulturze, zagrożenie, inność. Trop kształtujący współczesne językoznawstwo antropologiczne. Wyznaczenie kierunku pytań o stereotypy (np. społeczne, dotyczące różnych nacji). Stereotypy tłumaczono przez pryzmat własnej kultury.

Nazwy własne nie są do końca konwencjonalne. Średniowieczna koncepcja sygnatur - wyraz twarzy może określać wyższość rasy (np. aryjczyk). W medycynie: jeżeli dana roślina przypomina część ciała to ma ona właściwości dla niego lecznicze (np. krwawnik - dobry do tamowania krwi). Kobieta (niegdyś znaczenie negatywne, dzisiaj neutralne) = kobyła, kobiałka (kob - chlew, gnój)

POLSKA ANTROPOLOGIA

  1. XIII/XIV wiek - kronikarz Mierzwa opisywał ludy Europy: są tacy jak my, ale w pewnych zachowaniach są inni

  2. Początek XIX wieku - romantyzm, zainteresowanie pochodzeniem język i człowieka, popularność historyzmu, antropologii i archeologii (określenie wspólnoty przodków i języka - ludy miały swój początek w Indiach, język indoeuropejski)

  3. Jędrzej Śniadecki „Teoria jestestw organicznych” - nakreślił linię ewolucyjną człowieka i jego języka, zadania antropologii jako nauki o człowieku. Związek między człowiekiem a językiem jawił się jako oczywisty.

  4. Uniwersytety francuskie - narodziny antropologii, empiryzm jako teoria naukowa, teoria „szczęśliwego dzikusa”, zainteresowanie ludami starymi (wykopaliska w Grecji i Afryce), obserwacje ludów pierwotnych, odkrycie wielości języków.

  5. 1876 na Uniwersytecie Jagiellońskim powstaje wydział antropologiczny

RÓŻNORODNOŚĆ ANTROPOLOGII:

  1. W czym przejawia się antropologizm?

Językoznawstwo antropologiczne znajduje się w obszarze zainteresowania, który dotyczy człowieka we wszystkich przejawach jego życia (duchowość, moda, obyczaje, kuchnia) dzieli go ona z nurtami: etnolingwistyka (zainteresowanie związkiem miedzy językiem a kulturą danego etosu)

- antropologię języka najmniej interesuje odmiana danego słowa, ale dlaczego tak jest i czy wynika to z kultury

- miejsce językoznawstwa antropologicznego wśród innych nauk o człowieku pomaga ustalać opozycje np. natura-kultura

Językoznawstwo antropologiczne to interdyscyplinarny kierunek badań. Wychodzi ono od faktów języka i szuka potwierdzeń w kulturze, próbuje zbudować kulturowy skrypt - to znaczy profil znaczeniowy. Antropolog - przeciwnie - wychodzi od kultury i wspomaga się językiem.

- odkrywanie zapisanej w języku (w jego znakach, kategoriach, strukturach) gramatyki kultury (narodowej i ponadnarodowej), łączy i integruje wszelkie dziedziny wiedzy o języku (gramatyka-semantyka-pragmatyka), korzysta z metod i koncepcji semantyki (strukturalnej i kognitywnej), ale uwzględnia też dane innych nauk o człowieku i kulturze. Analizuje nie tylko słownictwo i frazeologię ogólną - także teksty - literackie i nieliterackie (gwary i socjolekty), dyskurs medialny, teksty kultury popularnej, przysłowia ludowe, aforyzmy lub „nowe skrzydlate frazy”, które weszły w powszechny obieg jako wyrażenia przysłowiowe.

Spotkanie z innością jako korzenie antropologii:

Ludzkiej świadomości od zarania dziejów towarzyszy przekonanie o uprzywilejowanym miejscu na świecie. Świat własnej kultury stanowi dla człowieka podstawową płaszczyznę odniesienia w ocenie innych kultur i obyczajów. Etnocentryzm to od zawsze główny wyznacznik samowartościowania grup społecznych, podstawa samoidentyfikacji. Większość ludów uznawała swoje ziemie za centrum świata, zatem to centrum świata - „pępek ziemi” zamieszkiwali zawsze prawdziwi ludzie, czyli „my” otoczeni przez „nie ludzi”, ewentualnie barbarzyńców. Zdaniem antropologa E. Leach uniwersalne przeciwstawienie „my - oni” poprzedzone jest opozycyjnym zestawieniem „ludzie - nie ludzie”. Różnice utożsamiające obie pary tych opozycji opierają się na trzech identycznych zasadach:

Stereotypowe myślenie o obcym (Innym) - lęk przed obcym; archetypiczne, odwieczne doświadczenie pierwotne i historyczne

  1. Prekursorzy antropologii języka

1. J. G. Herder:

myślenie jest tożsame z mówieniem, dlatego języki są różne.

- różnica języków wynika z tego, że różnie myślimy. Mówienie to głośnie myślenie: widzę i dostrzegam to, co potrafi wyróżnić mój język (Granice mojego języka są granicami mojego świata - Wittgenstein). Wzajemna zależność mówienia i myślenia.

język wyraża tzw. ducha narodu oraz jego kulturę.

2. W. Humboldt :

język jako czynnik dominujący kulturę

To, że każdy język naturalny służy nie tylko komunikacji, lecz zawiera właściwy tylko sobie sposób widzenia świata i subiektywizuje poznanie, zwracał uwagę w pierwszej połowie XIX wieku Wilhelm von Humboldt. Różnorodność języków to, między innymi, właśnie różnorodne sposoby widzenia świata.

- czyniki zewnętrzne wpływają na język. Dla Humboldta relacja ta jest obustronna. Zadanie badacza polega na odkrywaniu świata. Język pośredniczy między człowiekiem a wewnętrznymi i zewnętrznymi czynnikami na niego wpływającymi. Czynniki wewnętrzne to psychologiczne potrzeby człowieka. To, co istniało materialnie, ma swoje pojęcia, w które wpisana jest ocena wartościująca. Niektóre elementy ekspresji dane są bezpośrednio. Istnieje potrzeba, aby ponazywać regularne nazwy miejsc za pomocą sufiksów -alnia, -isko. Norma zabrania natomiast skracania słów takich jak dyrektor, polityk (złamana jedynie dla celów satyrycznych).

3. Sapir:

język jako przewodnik po rzeczywistości społecznej

- język warunkuje nasze problemy dotyczące sfery społecznej. Nie ma tak podobnych języków, aby można byłoby stwierdzić, że mówią o tym samym elemencie kultury - nie ma zatem przekładu doskonałego - zawsze coś w przekładzie umknie im bardziej abstrakcyjny jest tekst, tym przekład trudniejszy, np. mit, że Ewa powstała z żebra Adama (w Biblii nie ma o tym mowy!). przekład doskonały byłby przeniesieniem owych sensów naddanych do tłumaczenia (niekoniecznie dosłowność). Używamy pewnych wyrażeń, podświadomie przypisując im znaczenia.

język nie jest tylko instrumentem odtwarzającym nasze myślenie, on nadaje mu kształ

  1. Stosunek antropologii lingwistycznej do innych nurtów(semantyka kognitywna, etnolingwistyka, językoznawstwo pragmatyczne)

Gramatyka kognitywna - cognito - poznanie - jak system gramatyczny odzwierciedla system pojęć, np.

- tradycyjna gramatyka: kategoria liczby w gramatyce opisywana jest z punktu widzenia formy (fleksja, odmiana)

- kognitywizm - sposób myślenia w kategorii swojego języka i kultury, kognitywizm niemiecki zainspirował badania nad kulturą języka.

- języki ergatywne - nie mają strony czynnej, dominują w języku indyjskim (filozofia buddyjska)

- struktury agentywne - w wypowiedzeniach nacisk kładzie się na wyknocę czynności; agens - wykonawca, dominują w językach europejskich (filozofia judeo-chrześcijańska).

  1. Co głosiły hipotezy Sapira-Whorfa?

Hipoteza Sapira-Whorfa - zakłada, że myślenie człowieka jest ściśle związane ze strukturą języka, którym się posługuje. Wzajemnie więc język wpływa na myślenie o rzeczywistości, a myślenie o rzeczywistości na język, co ostatecznie ma wpływ na typ kultury. Właśnie ta hipoteza stoi u podstaw teorii lingwistyki kulturowej, która nie traktuje języka jedynie jako środka przekazu informacji, ale jako reprezentację dorobku kulturowego społeczności, informację o sposobach postrzegania świata. W praktyce badawczej prace etnolingwistyczne dotyczą odtwarzania → językowego obrazu świata, a obszar jej zainteresowań obejmuje kategorie semantyczne i gramatyczne języków, ich słownictwo, frazeologię, przysłowia, metafory, nazwy własne, wreszcie akty mowy. Ich analiza polega na odszyfrowaniu i kulturowej interpretacji utrwalonych w każdym języku systemów wartości, sposobów uporządkowania elementów rzeczywistości pozajęzykowej. Język warunkuje nasze problemy dotyczące sfery społecznej. Nie ma tak podobnych języków, aby można byłoby stwierdzić, że mówią o tym samym elemencie kultury - nie ma zatem przekładu doskonałego - zawsze coś w przekładzie umknie im bardziej abstrakcyjny jest tekst, tym przekład trudniejszy.

Hipoteza Sapira-Whorfa (inna nazwa: prawo relatywizmu językowego) - teoria lingwistyczna postulująca, że używany język wpływa w mniejszym lub większym stopniu na sposób myślenia. Nazwa wywodzi się od dwóch językoznawców - Edwarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa, zajmujących się głównie językami rdzennych mieszkańców Ameryki. Dowodem pośrednim na rzecz znacznego udziału języka w myśleniu oraz procesach społecznych są zmiany językowe i znaczeniowe w praktycznie wszystkich grupach związanych wspólną ideologią. Ma to w zamierzeniu wywierać wpływ na sposób myślenia członków grupy.

Słaba postać tej hipotezy mówiąca, że język wpływa na myślenie, może być łatwo sprawdzona. Najbardziej znany test, polegający na pokazywaniu użytkownikom różnych języków trzech kolorowych karteczek i pytaniu ich, które dwa kolory są bardziej podobne, pokazał, że wyniki silnie zależą od tego czy kolory mają tę samą czy inną nazwę w danym języku. Eksperyment ten został przeprowadzony przez Browna i Lenneberga w 1954 r. Szczególnie trudny do zbadania jest wpływ kategorii gramatycznych takich jak czas czy liczba, który może być znacznie ważniejszy niż wpływ słownictwa. Silniejsza postać tej hipotezy mówiąca, że język "determinuje" myślenie, jest znacznie trudniejsza do sprawdzenia. Nie ma na nią też silnych dowodów pośrednich i wszystko wskazuje na to, że myślenie przynajmniej częściowo jest niezależne od języka. W strukturze języka zapisane są często reguły i poglądy społeczne. Różnie jest rozwiązana też kwestia konstrukcji związanych z płcią.

Obaj badacze spotkali się podczas Międzynarodowego Kongresu Amerykanistów w roku 1928, a 3 lata później Whorf zapisał się do Sapira na kurs dotyczący języków Indian. Benjamin Lee Whorf prowadził badania głównie języków Majów i Hopi. W tekście Model uniwersum Indian, jaki napisał najprawdopodobniej w roku 1936 zawarł tezę, że system używania czasowników w języku hopi wpływa na pojmowanie przez Indian czasu i przestrzeni. Zaprzeczał on przede wszystkim, że istnieje jedno uniwersalne pojmowanie czasu i przestrzeni. Język hopi określał jako "język pozbawiony czasu" i przeciwstawiał go językom "temporalnym".

Czasowniki w tym języku nie odnoszą się do teraźniejszości, przeszłości i przyszłości, nie ma w tym języku tych trzech określeń,a odnoszą się do intencji sądów nadawcy w relacjach: zdarzenia, przewidywania, uogólniania. Natomiast zjawiska, które w innych językach traktowane są jako rzeczowniki, trwające bardzo krótko (płomień, fala) jawiące się jako formy przestrzenne, dla Hopi są czasownikami

  1. Czy i na ile tekstologia jest nauką zorientowaną (antropologiczną)?

Zainteresowanie ponadzdaniowymi relacjami językowymi w całościowych komunikatach doprowadziło do wyodrębnienia się w ramach językoznawstwa osobnej dziedziny badawczej - teorii tekstu. , nazywanej też tekstologią (lingwistyczną) lub lingwistyką tekstu. Istnienie tej dyscypliny jest wyraźnie zaświadczone od połowy lat sześćdziesiątych, a niektóre wchodzące w jej skład zagadnienia rozpatrywano już w latach trzydziestych. Początków zainteresowania tą problematyką badacze upatrują w starożytnej retoryce. W traktatach retorycznych poruszane były kwestie powtarzanie pewnych elementów językowych w tekście, norm gatunkowych, zasad kompozycyjnych. Pewne elementy refleksji nad strukturą wypowiedzi można znaleźć w obrębie poetyki, stylistyki i genologii literaturoznawczej. Badania nad strukturą tekstu spójnego otworzyć mogą nowe perspektywy dla antropologii i innych nauk humanistycznych. Właśnie na gruncie nauk humanistycznych zajmujących się - obok wytworów językowych - twórczością artystyczną i innymi zachowaniami znakowymi człowieka w obrębie danej kultury, doszło do rozszerzenia pojęcia tekst (rozumianego już jako tekst kultury). Pojęcie tekstu kultury odnoszono do wszelkich przekazów artystycznych, do całości znakowych o charakterze rytualnym. Uogólnienie pojęcia tekst pozwala porównywać wytwory i zachowania znaczące, przynależne do różnych dziedzin kultury, umożliwia odczytanie ich wspólnych cech strukturalnych oraz stawia dogodną płaszczyznę integracji rozproszonych badań specjalistycznych z zakresu różnych nauk humanistycznych.

tekstowy obraz świata — oparty na presupozyjach oraz konotacjach (implikacjach) znaczeń i form językowych, wynikających z semantyki syntagmatycznej , tzn. z regularnie odtwarzalnych k o l o k a c j i w tekstach, kultywowanych przez przedstawicieli danej kultury (czyli innymi słowy w obrębie danej sfery komunikacyjnej.

Pojęcie tekstowe g o obrazu świata oparte jest na środowiskowo nacechowanych presupozycjach oraz konotacjach wyrażeń językowych(nie tylko ich znaczeń, ale także ich form). Presupozycje/konotacje wynikają z regularnych, w obrębie danej subkultury lub danego gatunku, syntagmatycznych połączeń znaków językowych, czyli tzw. kolokacji tekstowych.

schemat opisu tekstowego obrazu świata:

  1. Określenie sfery komunikacyjnej

  2. Określenie konceptów kluczowych (precedensowych) — pojęć znanych wszystkim członkom lub większości członków wspólnoty kulturowej

  3. Określenie stereotypów — regularnie odtwarzanych w komunikacji językowej charakterystyk obiektów, stanów rzeczy, czynności, procesów itd. Stereotypy opisywane są na dwóch poziomach: a) na poziomie kategorii charakterystyk, czyli tzw. faset (np. takich jak cena towaru, producent, składniki, rodzaj, użytkownik, kraj pochodzenia i in.) oraz b) na poziomie znaczeń kategorii (np. cena towaru — niska, rodzaj — krem, użytkownik —dziecko itd.)

  4. Stereotypowe charakterystyki podzbioru kluczowych konceptów składają się na tekstowy (dyskursywny) obraz świata. Do niego należą poza tym prototypy semantyczne — zespołowe, uogólnione charakterystyki konceptów, tzn. uwzględniające tylko najbardziej często kultywowane w dyskursach danego typu.

Odejście od szyku naturalnego wyjaśnia się względem kontekstowym, określoną strategią pragmatyczną i/lub stylistyczno - retoryczną (np. strategia dyskursu medialnego jako efekt stosowania zasady ważności i aktualności).

Podstawowa teza: zapis linearny tekstu jest skorelowany z historią tematyczno - pojęciową (hipertemat i tematy szczegółowe).

Kluczowe pytanie - o czym jest tekst - wyodrębnianie tematów decyduje o zrozumieniu tekstu (odbiór i interpretacja).

- wpływ gramatyki kognitywnej

opis stratyfikowany (wielopoziomowy):

- poziom sytuacji pragmatycznej,

- poziom treści,

- poziom środków formalnych

  1. Jakie niejęzykowe dyscypliny wpływają na antropologię języka?

Antropologa jako nauka, która zajmuje się grupami ludzkimi jest nauką społeczną. Jest też z samej definicji nauką o człowieku, zatem utożsamiana jest też z naukami humanistycznymi, jednocześnie antropologia poprzez antropologię fizyczną wiąże się z naukami przyrodniczymi. Jeden z najprostszych podziałów dzielących antropologię na kulturową i fizyczną. Inni wyróżniają też etnografię i etnologię. Antropologia fizyczna zajmuje się takimi problemami jak: ewolucja człowieka począwszy od form zwierzęcych czy obecny podział na grupy rasowe, różnice anatomiczne i fizjologiczne. Bada przemiany anatomiczne i fizjologiczne spowodowane przez pojawienie się życia społecznego, języka i systemów wartości. Etnografia wiąże się z obserwacją i opisem konkretnych społeczności, jest typową pracą w terenie. Właściwym typem badań są te monografie dotyczące organizacji konkretnej społeczności, badacz gromadzi dane dzięki osobistemu doświadczeniu. Niektórzy etnografie traktują jako naukę o materialnym aspekcie kultury. Etnologia w porównaniu z etnografią jest nauką która zmierza ku syntezie o ile etnografia tylko opisuje to co badacz widzi, etnologia zmierza ku uogólnieniom. Synteza na gruncie etnologii rozwija się w trzech różnych kierunkach:

Etnologia jest zatem nauką porównawczą i sumuje wiedzę o rozmaitych kulturach. Antropologia społeczna i kulturowa związane są z drugim stopniem syntezy. Buduje swoje teorie na podstawie wniosków etnografii i etnologii, dąży do uzyskania wiedzy dającej się zastosować do całokształtu rozwoju ludzkości, do prawomocnych sformułowań dla wszelkich społeczeństw ludzkich. Antropologia społeczna zakorzeniła się w Anglii, zaś antropologia kulturowa w USA. Nowicka dzieli antropologię kulturową na:

Antropologia kulturowa według Janusza Gajdy obejmuje historię kultury, studia nad procesami kulturowymi, istotę i analizę kultury i osobowości, etos kultur, studia poszczególnych regionów i dziedzin kultury.

Dyscypliny naukowe splatające się z antropologią:

Nauki pokrewne antropologii:

Antropologia rozwijała się w bliskim związku z innymi naukami. Korzysta z pojęć ukształtowanych na gruncie: psychologii, filozofii, socjologii i historii. Dyscyplinami najbliższymi antropologii z uwagi na przedmiot badań i metody badań są socjologia i historia. Niektórzy naukowcy utożsamiają wręcz socjologię z antropologią, inni traktują antropologię jako dział socjologii, a jeszcze inni odwrotnie. Wszyscy antropologowie korzystają z odkryć historyków, jednak antropologia w mniejszym stopniu niż historia stawia problem chronologiczności dziejów.

  1. Co różni językoznawstwo strukturalne od językoznawstwa antropologicznego?

Strukturaliści całkowicie abstrahowali od sfery kultury człowieka i języka. Dla nich język nie miał swego użytkownika, który był jednocześnie jego generatorem i modyfikatorem. Był to główny powód zrezygnowania z tej metody w antropologii językoznawczej. W dziedzinie pragmatyki języka zapoczątkowało się myślenie o uwzględnianiu i wyodrębnianiu czynnika antropologicznego. Treści presuponowane - przesądy, np. bądź człowiekiem; człowiek - dobro

- wyrażeń metaforycznych nie da się wyjaśnić strukturalnie. W starożytności istniała teoria, że język odzwierciedla rzeczywistość. JĘZYK jest narzędziem kreowania rzeczywistości, mówienie wynika stąd, że żyjemy tu i teraz, a doświadczenie pokoleń konstruuje nasze myślenie. W języku odzwierciedla się przeszłość narodu, stereotypy itp.

Triada strukturalistyczna GRAMATYKA/SEMANTYKA/PRAGMATYKA

Pytanie, które zadaje sobie antropologia kultury: Jakie elementy kultury są wpisane w język? W czym należy ich szukać?

JĘZYK jest nośnikiem kategorii kulturowych, jest nadrzędny wobec kultury, część historyczną kultury poznajemy tylko za pomocą języka. Także współczesne obszary kultury muszą być terenem działań dla antropologii. Przedmiotem badań antropologicznych nie jest tylko kultura pierwotna. Zainteresowanie antropologii to m.in.:

Dziedziny pragmatyki:

- stylistyka

- tekstologia

- socjolingwistyka

- nurt etnolingwiatyczny

Język w kontekście kultury

Potrzeba nowego spojrzenia na język: języki totalitarne i nowomowa sprawiły, że człowiek stracił zaufanie do języka jako środka komunikacji. Współcześnie obserwujemy przeróżne wpływy na język. W języku ujawnia się wielopodmiotowość i dialogiczność, rozwija się język techniczny i handlowy, język reklamy i promocji, dynamiczny rozwój elektronicznych środków komunikacji (głównie Internetu) niesie za sobą skutki dziś jeszcze trudne do ogarnięcia. Nurty takie jak strukturalizm i generatywizm wyidealizowały język z kontekstu kulturowego.

Pragmatyka zwraca uwagę na język uwikłany w konteksty kulturowe (psychologiczny, społeczny).

Lingwistyka kulturowa punktem odniesienia do opisu języka czyni kulturę i zawarte w niej wartości.

Język utrwala nasze życiowe doświadczenia i pozwala je przekazywać innym. Łączy nas z innymi i służąc wzajemnej komunikacji z otoczeniem tworzy ludzką wspólnotę, kształtuje ją i podtrzymuje. Język jako dobro wspólne pełni funkcję socjalizującą i humanizującą. Język jest także podstawą tożsamości narodowej. W warunkach zagrożenia bytu narodowego obrona własnego języka nabierała szczególnego znaczenia, podobnie jak dziś nabiera go dla różnych mniejszości narodowych. Daje poczucie swojskości i zakorzenienia. Współcześnie, w wyniku migracji i zmian granic państwowych, ukształtowała się obiektywnie nowa relacja między wspólnotą narodową a językiem.

Język jest częścią kultury jako i ogarnia sobą kulturę (wpływy te są dwustronne). Język warunkuje kulturę, bo bez jego opanowania nie jest możliwe uczestnictwo w kulturze ani w życiu społecznym. Sapir: Doskonałość języka jest wstępnym warunkiem rozwoju kultury.

W języku, jego gramatyce, zasobie leksykalnym i frazeologicznym, w znaczeniach słów, systemie gatunków i stylów szuka się przejawów kultury. Głębokie pokrewieństwo języka i kultury polega na tym, że są przekazywane poprzez wychowanie a nie biologiczne dziedziczenie. Odmiany i style języka są miara bogactwa kultury. Język jest także narzędziem kultury w jej różnych postaciach. Język należąc do sfery swoistego porządku kulturowego tworzonego przez wspólnotę ludzką, jest klasyfikatorem świata. Przechowuje pewien obraz świata (potoczna, naiwna wiedza o świecie, o przedmiotach, zjawiskach, relacjach). W języku są zmagazynowane także wytwory działań kulturowo-językowych:

- formuły etykiety grzecznościowej,

- wzorce wypowiedzi stosowanych do różnych okazji,

- klisze językowe,

- style językowe,

Język nazywany jest archiwum kultury (funkcja poznawcza i kreatywna), jest interpretatorem świata i kultury - za jego pomocą można wyjaśnić i zinterpretować wszystkie systemy znakowe funkcjonujące w społeczeństwie; język utrwala i przekazuje wiedzę o wartościach, ale jest także narzędziem wartościowania oraz materią, na której realizują się wartości (prawdziwość, konkretność, obrazowość)

  1. Co to jest językowy obraz świata?

- z kategorii gramatycznych (rodzaj, osoba, liczba, przypadek)

- ze słownictwa i frazeologii

- z tekstów (literatura piękna, folklor, legendy, przysłowia, formuły rytualne)

- treści zawarte w języku i tekstach (przysłowia), zbiór pojęć, które odbijają potoczny (utrwalony) sposób, w jaki człowiek widzi i ocenia świat i jego poszczególne elementy. Badacz JOŚ zmierza do dekonstrukcji owych obrazów mentalnych i wyjaśnienia ich motywacji, wychodząc od danych językowych. Nie ma JOŚ, który nie pozostawałby w związku z rzeczywistością pozajęzykową (z opisywanym światem - myśli, uczuć, pragnień), ale też nie ma interpretacji znaków i teksów języka bez kulturowych filtrów, które ten obraz porządkują (R. Tokarski).

Językowy obraz świata

Jest zbiorem prawidłowości zawartych w kategoriach, związkach gramatycznych i fleksyjnych, słowotwórczych, składniowych oraz w semantycznych strukturach leksyki, pokazującym swoiste dla danego języka sposoby widzenia poszczególnych składników świata oraz ogólniejsze rozumienie organizacji świata, panujących w nim hierarchii i akceptowalnych przez społeczność językową wartości. Słownictwo nie jest jedynym poziomem, na którym ujawniają się pewne aspekty językowego obrazu świata. O jego wyznacznikach w polszczyźnie możemy mówić w sposób bardzo ogólnikowy, gdyż brak jest systematycznych badań zmierzających do opisu jego składników. Antropologiczny punkt widzenia wyraźnie zmierza do wydzielenia człowieka z najbliższego mu świata istot żywych. Można przypuszczać, że językowy antropocentryzm, uznanie człowieka za najlepszy i najważniejszy składnik tego świata, jest właściwością nie tylko języków europejskich. Ujawnia się w języku także przynależność do danego kręgu kulturowego, nie jest ona równoznaczna z akceptowaniem wszystkiego, co może być z nim kojarzone. Językowa ksenofobia ujawnia negatywne konotacje związane z wieloma nazwami etnicznymi. Ksenofobia jest również sposobem samookreślania się, aktywnego stosunku do siebie i obcych.

Wyraźnym składnikiem językowego obrazu świata polszczyzny jest dwubiegunowość wartościowania nałożona przeciwstawnie: chrześcijanin (katolik) - człowiek o innych przekonaniach lub człowiek nie mający przekonań. Kulturowa obcość zakłada wystąpienie negatywnych elementów oceniających.

Jakie prace polecić, gdy będziesz chciał kogoś zainteresować tą tematyką?

  1. Bartmiński: Językowy obraz świata, Stereotypy mieszkają w języku, Słownik stereotypów ludowych

  2. Krzywicki: Wizerunek Europejczyków i kultury Zachodu w Azji i Afryce.

  3. Pajdzińska: Przeszłość w językowym obrazie świata

  1. 10. Stereotyp językowy

Stereotyp - (stereos - przestrzenny, typos - wzorzec, odcisk) „potoczna teoria jakiegoś przedmiotu”; konwencjonalne, często tendencyjne wyobrażenia czegoś lub kogoś; konstrukcja myślowa i sąd ogólny zawierający komponent poznawczy (zwykle uproszczony), emocjonalny i behawioralny (związany z zachowaniem), powszechnie podzielane opinie nt. kogoś lub czegoś. Powstaje w wyniku doświadczeń lub obserwacji, uogólnionych na cała klasę (typ) obiektów, najczęściej wskutek przejęcia obiegowych poglądów potocznych. Mogą być neutralne lub pozytywne, najczęściej jednak zawierają ocenę negatywną. Przyjmują formę zdań ogólnych np. (Wszyscy) Polacy są nieporządni nikt, żaden, nigdy, zawsze; są to tzw. nadgeneralizacje - uwzględniają cechy nieesencjalne, często przypadkowe - w odniesieniu do ludzi, bywają więc często krzywdzące

Funkcje stereotypu w kulturze:

Stereotypy etniczne - dotyczą utrwalonego postrzegania różnych grup etnicznych, mają szczególne znaczenie społeczne. Stanowią przedmiot różnorodnych badań (m.in. socjologicznych). Wyróżnia się:

  1. grupę stereotypów starych (silnie skonwencjonalizowanych nawet zleksykalizowanych np. kozak, cygan, grek) wyrosłych z opinii o naszych sąsiadach lub o nacjach zamieszkujących niegdyś wieloetniczna Polskę, o mieszkańcach poszczególnych regionów i miast (wiele z nich ma swe reprezentacje w przysłowiach i frazeologizmach).

  2. opinie nowsze odnoszące się do narodów, z którymi od niedawana otrzymujemy żywsze kontakty, tych przysłowia nie obejmują.

Autostereotyp POLAKA: (dodatnie: odwaga, honor, gościnność, patriotyzm, religijność; ujemne: pijaństwo, kłótliwość, lenistwo, niepraktyczność).

Implikatury - treści nie dane wprost, są wnioskowane na podstawie przesłanek.

Przysłowia: Polskie serce każdemu otwarte; Polska cnota: zapomnieć o sobie; U Polka co w sercu, to na języku.

W przysłowiach wpisany jest także obraz stanowy: Pański ton, dziadowska intrata [intrata-zysk]; Nie masz pana nad Ułana; Polska piechota-mała ochota.

PŁEĆ W STEREOTYPACH JĘZYKOWYCH

Teoria stereotypów Putmana narodziła się na gruncie socjologii. Stereotyp to „obraz w głowie mówiących”. Nowa fala zainteresowania płcią w stereotypach związana jest z drugą falą feminizmu. Kobiety w swoim pisarstwie zaczęły akcentować cielesność, seksualne potrzeby i zainteresowanie płcią. W językoznawstwie - badanie stereotypów płci polega na tropieniu w języku i gramatyce śladów nierównorzędności płci [np. w konstrukcji rodzaju gramatycznego]. Na gruncie renesansu wykształciły się kategorie rodzaju męskoosobowego. Socjolingwistyka bada jak w języku odzwierciedla się zróżnicowanie płci.

Jako pierwszy kategorię biolektu wprowadził A. Wilkoń. Wg niego biolekt posiada dwie odmiany (ze względu na wiek i ze względu na płeć). Polszczyzna wykształciła formanty pozwalające budować derywaty żeńskie od męskich (nigdy odwrotnie). Blokada ma w tym wypadku przyczynę społeczną (uzus) np. sędzia - sędzina. Nurt lingwistyki feministycznej dąży do wytworzenia regularnych nazw żeńskich (wbrew logice języka). Wróg, tchórz - nie mają odpowiednika żeńskiego.

Język seksistowski zanurzony jest w kulturze. Seksistowskie konotacje ujawniają się w przysłowiach i porzekadłach ludowych: Orzeł, osioł, niewiasta jednym kształtem żyją - nic dobrego nie warte kiedy ich nie biją

stereotypy sankcjonowały przemoc wobec kobiet!

Podstawowa różnica między mężczyzną a kobietą jest taka, że m. przypisuje się intelekt, a k. emocjonalność. Mężczyzna waloryzowany jest zawsze pozytywnie np. męska logika (mężczyzna jako mąż znaczy: dostojny, uczony), kobieta - negatywnie.

Punktem wyjścia do badania tego rodzaju słownictwa jest etymologia. Należy zgromadzić wybrane leksemy w pola leksykalne, a następnie je analizować.

Eponim - wyraz przeniesiony z nazwy własnej na pospolitą np. hetera

Dominacja mężczyzny zależy od kilku czynników:

- uwarunkowania biologiczne

- uwarunkowania społeczne:

a) kultura antyczna - bogowie jako ucieleśnienie cnót ludzkich

b) religia chrześcijańska - archetypy: Ewa - grzesznica, Maria - święta, czysta

c) kultura rycersko-dworska - dawne maniery wobec kobiet, kulturowo kobieta jest wielbiona

Kobieta w literaturze:

  1. Średniowiecze: literatura rycerska i dworska; retoryczna laudacja i pochwała urody

  2. Renesans: opis urody kobiecej (ta sama konwencja co w średniowieczu), fraszki, rozluźnienie obyczajów; Górnicki w Dworzaninie polskim: ideał kobiety i mężczyzny polega na tym że mają być różni; nazewnictwo roślinne: chłop jak dąb [silny, mocny], kobieta jak osika [słaba, krucha]

  3. Barok: zmysłowość, kontrast, różnorodność, opisy z góry w dół [sta, piersi, kolana, stopy], satyra

  4. Oświecenie i romantyzm : j.w.

  5. Pozytywizm, modernizm: brzydota, sensualizm, erotyzm, cielesność

Zmory Zegadłowicza - słownictwo erotyczne

  1. Wiek XX - naturalizm, turpizm

  2. Socrealizm - kobieta zrównana z prawach z mężczyzną, także pod względem jej wdzięku i stroju (kombinezon, chustka, koszula)

* Bardzo wysoka pozycja kobiet w kulturze śląskiej

Frazeologia somatyczna - w jej składzie leksykalnym występuje jakaś cześć ciała; somatyczne - to co dotyczy ciała, np. strzec jak źrenicy oka. Przód waloryzowany jest pozytywnie, tył - negatywnie.

Sposób ukazywania kobiety w przysłowiach polskich i macedońskich.

Przysłowia tworzone są z perspektywy męskiej.

Wniosek: stereotypowy oraz kobiety gadatliwej, pyskatej, której terenem działania jest dom.

Przykłady: Jak się wcześnie ożenisz, wcześniej wstąpisz do zakonu; Ożeń się szybko, będziesz kajał powoli; Wczesny ślub, wczesny grób; Kobieta płacze przed ślubem, mężczyzna po ślubie; Dobrze jest mieć żonę dobrą i piękną, ale Bóg dwóch dóbr w jedno miejsce nie daje; Bóg niech cie strzeże od pijanej kobiety i wściekłej świni; Pracowita żona to skarb; Kto wdowę pojmuje szybko pożałuje ….

  1. Humor. Dowcip. Komizm. Różne perspektywy. Nieprzystawalność. Niespójność.

Humor, dowcip, komizm - opierają się na teorii zaskoczenia. Dowcip złośliwy - polega na degradacji, np. funkcją satyry jest ośmieszenie. Istotą śmiechu jest niespójność i nieprzystawalność. Antropologia bada po 1. Leksemy związane z kategorią dowcipu i humoru, po 2. Funkcje tekstów humorystycznych. Śmieszą nas także pewne zniekształcenia nazw własnych (pole onomastyki) np. w Bajkach robotów Lema.

Badania antropologa mogą obejmować tematy:

Oraz: teorie humoru, psychologia humoru, humor i kreatywność, gry słowne, wieloznaczność, aluzje, paradoks, parodia, nonsens, satyra, humor w polityce, humor w reklamie, humor obrazkowy, kreskówki i komiksy, humor w internecie, humor a stereotypy, humor a różnice kulturowe, humor a płeć, humor a sztuka przekładu, gry słowne, humorystyczna poezja i proza, slang, zagadki, humor dziecięcy, humor zeszytów szkolnych...

Jednym z aspektów językowej kultury człowieka jest zdolność do przełamywania barier stawianych przez konwencję, zdolność do indywidualnego, twórczego wykorzystywania poszczególnych elementów języka. Dziedzinę działalności językowej, w której jest ona niezbędna stanowi dowcip, odwołujący się (biorąc pod uwagę tworzywo) do komizmu językowego, w którym źródłem śmieszności jest sam język. W języku bowiem tkwi nieograniczony potencjał, który może być twórczo wykorzystywany w funkcji, zwanej ludyczną. Zadziwiające jest bogactwo zabiegów językowych wyzwalających komizm. Najbardziej czytelne są na ogół żarty językowe, które wykorzystują metodę gry słownej, uwidaczniają dwuznaczność słowa lub/i podobieństwo znaczeniowe do innych wyrazów. Żart słowny bywa często oparty na celowym wykroczeniu przeciw zasadzie jednoznaczności i jasności. Humor językowy może być wywoływany poprzez:

- zbieżność brzmienia różnych wyrazów

- zestawienia wyrazów wieloznacznych

- zestawienia słów w odwróconej kolejności

- przywrócenie stałym związkom frazeologicznym ich znaczeń dosłownych

- celowe wykroczenie przeciwko regule łączliwości wyrazów

- wydobycie z języka podobieństw dźwiękowych i odpowiednie ich zestawienie

Szczególnym zjawiskiem mającym związek z komizmem językowym jest groteska. Śmieszność kontrastowanych w niej realiów splata się często z zabiegami kompozycyjno-językowymi wypowiedzi opartymi na rodzaju dysharmonii, dysonansie użytych środków językowych. Tak dzieje się, gdy np. liryka nasycona jest elementami potocznymi, codziennymi, nawet wulgarnymi, strzępkami banalnych formuł konwersacyjnych, gdy forma wypowiedzi kontrastuje z sytuacją, w której ona powstała, bądź nie przystaje do charakteru, pozycji formułującej ją osoby (np. przez przypisanie prostakowi słów uczonych i odwrotnie). Zabawa językiem może być „sztuką dla sztuki”, służyć tylko prezentowaniu sprawności językowej mówiącego: zdradza on wówczas odbiorcy swoją wrażliwość na język, pokazuje świadomość związków pomiędzy elementami na pozór odległymi; może także być sposobem ośmieszania, a nawet napiętnowania pewnych zjawisk, postaw, wad ludzkich itp. W takiej funkcji spotykana jest w niektórych gatunkach literackich jak satyra czy komedia.

Danuta Buttler w pracy pt. „Polski komizm językowy” zaproponowała typologię dowcipów słownych. Zgodnie z tym podziałem wyróżniamy komiczne usterki językowe o charakterze:

  1. Strukturalnym

  2. Strukturalno-semantycznym

  3. Semantycznym

Do pierwszej grupy zaliczamy wyrażenia, zwroty i frazy, w których modyfikacji ulega jedynie forma zewnętrzna, natomiast wartość znaczeniowa pozostaje bez zmian. Błędy o charakterze strukturalno -semantycznym zarówno zniekształcają postać wyrazu, jak i wywołują określone asocjacje semantyczne. Ostatni typ wyzyskuje istniejące jednostki leksykalne, nadając im jednak nieoczekiwana, a niekiedy zgoła dziwaczna treść. Zalicza się tutaj także polisemia mająca asocjacje erotyczne czy połączenia składników wzajemnie się wykluczających. W wielu wypowiedziach pojawia sie odmiana dowcipu, w której komiczny efekt rodzi sie z jawnej niedorzeczności - ze skojarzenia pojęć lub obrazów zaskakująco nielogicznego, pozbawionego motywacji, uderzającego w poczucie zdrowego rozsądku, bezinteresownie absurdalnego. Tę grupę określamy mianem „pure nonsense”.

  1. Internet w dobie antropologii.

Członkowie każdej społeczności mają swój język, którym się między sobą porozumiewają. Nie inaczej jest w cyberprzestrzeni. Tu swoistym lingua franca stał się angielski, jednak - jak to zwykle w środowiskach wielojęzycznych - nie jest on jedynym językiem, którym można się porozumiewać. W sieci można znaleźć praktycznie każdy język, jakim można się porozumieć poza nią. Jednak ze względu na pewne ograniczenia tego medium - zwłaszcza konieczność opierania się głównie o tekst - podlega on znacznym modyfikacjom. Pierwsi internauci, w czasach na długo przed powstaniem stron www i przekazów multimedialnych, mieli problem - w jaki sposób przekazać swój stan ducha zwykłym tekstem. Dlatego wkrótce pojawiły się pierwsze emotikony (symbole przedstawiające wyraz twarzy za pomocą kropek i nawiasów), które dodawały kontekst emocjonalny pisanemu zdaniu. Emotikony zdobyły tak wielką popularność, że coraz częściej przenikają również do życia codzienniego. Można je znaleźć na billboardach, powoli trafiają również do gazet. Inną cechą języka sieciowego jest jego skrótowość. Coraz częściej stosuje się skróty myślowe, pisze proste zdania i stawia na domyślność czytelnika. Pojawiają się również nowe wyrazy - AFAIK, AFAIR, BTW... - które są całymi zdaniami w kilku literach. Skrótowość przekazu doprowadza do tego, że często prowadzone przez cały dzień dialogi sprowadzają się do krótkich komunikatów, nic nie znaczących dla osoby nieznającej sieciowego języka, i jednocześnie rzadko przekazujących jakąkolwiek wiedzę. Pośpiech pociągnął za sobą degenerację zasad gramatyki i ortografii - nagminne staje się pisanie bez polskich liter i z błędami ortograficznymi.

Każda społeczność zajmuje daną przestrzeń, która ją ogranicza. Czasem jest to niewielki obszar miasta, czasem cały kontynent. W przypadku cyberspołeczności, trudno mówić o przestrzeni. Nie ma znaczenia, czy ktoś siedzi właśnie w centrum wielkiegomiasta, w gęstym buszu, czy też właśnie znajduje się na stacji kosmicznej daleko od Ziemi. Każdy z nich będzie miał dostęp do tych samych zasobów i uczestniczył w cyberżyciu na równych zasadach. W przypadku rzeczywistej przestrzeni możemy mówić o elementach natury połączonych z wytworami człowieka. Cyberprzestrzeń jest jedyną przestrzenią będącą w całości sztucznym wytworem ludzkim. Co więcej, wytworem nietypowym - bo trudnym do pokazania i umiejscowienia. Stąd też pojawia się kolejny problem - czy w cyberprzestrzeni jest się naprawdę, czy jest to element wyobraźni? Realista odpowie, że cyberprzestrzeń w rzeczywistości jest tylko plątaniną przewodów, którymi przesyłane są dane. Metafizyk opowie o przestrzeni, wyzwalającej umysł z okowów ciała. Trudno wobec tego stwierdzić, czy można ją traktować tak samo, jak - dajmy na to - pobliską wioskę. Cyberprzestrzeń z jednej strony otwiera przed jej mieszkańcem olbrzymie możliwości - daje mu dostęp do zasobów na całym świecie, sprowadza odległość do roli nieistotnego czynnika, daje mu wolność, jakiej nie zaznaje w życiu codziennym. Jednak z drugiej strony patrząc, nakłada ona ogromne ograniczenia. Głównym środkiem przekazu jest słowo, tekst pisany. Potrzeba wielkiej wyobraźni, by żyć samym słowem. Oczywiście, powoli ulega to zmianie i coraz częściej mamy do czynienia z przekazem multimedialnym, jednak ciągle widać tu przewagę przestrzeni rzeczywistej.

- będą

różniły się od ludzi?

Pozostałe tematy:

1. KUCHNIA W KULTURZE

- kuchnie narodowe - wiele narodów ma własne specyfiki kulinarne; to przede wszystkim kuchnie ubogich, warunki determinujące (geografia, klimat)

- kuchnia staropolska - antropolog szukać będzie jej specyfikacji przez odwołanie do historii; językoznawca wyjdzie od słów i stworzy do pojęcia pole semantyczne (leksyka, frazeologia), ukaże kulinarne tradycje tropiąc je w literaturze (opisy uczt). Słownictwo zostało naznaczone dodatkowymi konotacjami, np. burak - prostak

- stereotypy nie są podatne na przemiany, to co wyrażamy w języku ma przełożenie na obraz (ikona).

Polska lingwistyka etnokulturowa.

„Etnolingwistyka”, „Język a kultura”, „Słownik stereotypów ludowych”.

Badacze: J. Bartmiński, A. Wierzbicka, J. Anusiewicz, W. Chlebda, A. Pajdzińska, R. Tokarski, A. Tyrpa, P. Kowalski (ośrodek lubelski i wrocławski).

Z kulturą kuchni wiąże się:

Kulturowe konteksty kuchni: ubóstwo-wykwint, kuchnia pańska-kuchni chłopska, świąteczna-codzienna, kuchnia polska-kuchnia światowa. Etnolingwistyka szuka w języku śladów narodowej kultury. Analiza znaków i ich użyć pomaga zrekonstruować swoisty dla danego narodu sposób myślenia.

- symbolika stołu: centrum życia rodzinnego i towarzyskiego, symbol komunikacji bezpośredniej, wyraża relacje między ludźmi (hierarchia/demokracja)

- kolokacje (utarte połączenia): stół ofiary, chlebowy, weselny; zasiąść, rozsiąść się przy stole; poczesne miejsce przy stole; okrągły stół; zaprosić do wspólnego stołu; wspólnota stołu i łoża

2. KATEGORIA GRZECZNOŚCI

- język utrwalił tą kategorię w słowach, frazach, tekstach kliszowych i twórczości artystycznej.

  1. Zasada współodczuwania

  2. Zasada demonstrowania życzliwej aprobaty dla czyichś poczynań - komplementy i metaforyka słodyczy]

  3. Zasada deklarowania pomocy komuś, nawet wtedy, gdy nas o to nie proszą, wpieranie dobrym słowem, skrypt kulturowy pocieszania, przeprosimy, podziękowania

  4. Zasada poszanowania suwerenności innych - nie lubimy rozkazów stąd wykształciły się prośby, akty dyrektywne mają często większe powodzenie realizacji niż rozkaz, elementy foniczne i język gestów są istotne by odróżnić prośbę od rozkazu, prośbę formułujemy w trybie nieagresywnym np. Czy mógłbyś …? Tabu grzecznościowe obejmuje sferę intymną, zarobki, choroby i śmierć. Zmiana obyczajowości - pojawia się inne tabu. Istnieje forma pragmatyczna pozwalająca na ominięcie tabu, są to: eufemizmy (umarł-odszedł), pytania dyskretne

  5. Zasada składania dowodów pamięci - skonwencjonalizowane i schematyczne pozdrowienia, życzenia, a także odejście od schematów

  6. Zasada umniejszania własnej roli, a podkreślania zalet naszego rozmówce - w Ameryce np. manifestuje się to w czym jest się dobrym. W kulturze polskiej bogactwo było podejrzane, nie powinno się nim obnosić. W kulturze protestanckiej - przeciwnie - kreowanie wizerunku człowieka pracującego.

Współcześnie dobrze wychowany Polak: