SZTUKA BAROKU

Sztuka baroku objęła znaczną część Europy na przełomie XVI/XVII w., w niektórych regionach przetrwała do poł. XVIII w. zakorzeniła się szczególnie w państwach katolickich, przeniosła się także do skolonizowanej Ameryki Łacińskiej, i tam rozkwitła wyjątkowo w sztuce sakralnej. Barok, na skutek kontrreformacji, zmienił diametralnie oblicze sztuki, ale tak, jak w architekturze bazował na renesansowych elementach konstrukcyjnych i dekoracyjnych, tak w rzeźbie i malarstwie opierał się na dawnej tematyce, wzbogacając ją o nowe gatunki w malarstwie. Język formalny sztuki barokowej opierał się na niespokojnej, urozmaiconej linii, nietypowych planach architektonicznych (np. elipsa), kompozycji otwartej, dynamicznej i pełnej kontrastów barwnych, przez co wzrosła niepomiernie rola barwy. Sztuka ta była wykorzystywana przez mecenat papieski, który wszelkimi środkami odbudowywał autorytet, mocno nadwątlony przez reformację oraz przez mecenat monarszy, a także stale rosnący patronat mieszczański. Barok uchodzi przed intelektem, szuka podniet wzrokowych, doszukuje się nowych wartości w uczuciach.

Barok włoski

Sztuka włoskiego baroku była wynikiem kontrreformacji i owocem obrad soboru trydenckiego, który obradując z przerwami przez kilkanaście lat (1545 - 1563), szukał środków do walki z różnowierstwem i zdawał sobie sprawę, że sztuka może być doskonałym narzędziem propagandowym w ratowaniu kościoła katolickiego. Według haseł teologów, zwłaszcza jezuickich, sztuka miała "zachwycić, wzruszyć, poruszyć, pouczyć, a wreszcie przekonać". Miała odwoływać się do wrażliwości wiernego, potem do intelektu. Sakralne malarstwo iluzjonistyczne, piękna oprawa liturgiczna, liczne procesje, uroczystości religijne, bogactwo rzeźby i architektury, oddziaływały na wzrok, muzyka organowa pobudzała słuch, kadzidła zaś działały na węch. W ten sposób, kościół potrydencki, potrafił wykorzystać moc sztuki, która tak silnie ożywiała zmysły i duszę wiernych, rozwijała mistyczne uczucia. Natomiast sztuka świecka gloryfikowała potęgę władzy możnych rodów, chętnie sięgając po motywy mitologiczne i portret reprezentacyjny.

Architektura

Plac św. Piotra; Lorenzo Bernini

Architektura baroku ulegała pewnym transformacjom, przybierała dynamiczną postać, a zrodziła się w Rzymie, w dużej mierze na skutek kontrreformacji, która po rozłamie kościoła, pragnęła emanować na wiernych bogactwem form i treści. Budowle charakteryzują się wielką skalą, malowniczością, mnogością elementów architektonicznych (zwielokrotnione kolumny, pilastry, gzymsy, tympanony). Architektura sakralna, bogato zdobiona wewnątrz malarstwem iluzjonistycznym i rzeźbą, najczęściej prezentowana była przez typ świątyni jezuickiej, bazującej na kościele rzymskim Il Gesu, który stał się najważniejszym wzorcem dla krajów katolickich. Główną dominantą budowli sakralnej jest kopuła. W architekturze świeckiej szczególnie popularny był typ pałacu entre cour et jardin (między dziedzińcem i ogrodem), odznaczający się monumentalizmem, przepychem, ścisłą symetrią, układem horyzontalnym, który staje się popularny w całej Europie dzięki Francuzom.

Rzeźba

Ekstaza św. Teresy; Lorenzo Bernini

Włoska rzeźba barokowa prezentowana jest przez pomniki, grupy wielofiguratywne o tematyce religijnej, mitologicznej i alegorycznej, nagrobki, płaskorzeźby ornamentalne przy ołtarzach, dekoracje reliefowe (sztukaterie) na ścianach i sufitach oraz fontanny. Plastyka ta charakteryzuje się niezwykłą dynamiką, teatralnością, zawiłą kompozycją, patosem, żywym gestem i sugestywną mimiką. Twórcy skupiali swą uwagę na ukazaniu aspektów psychologicznych, szukali takich motywów, które prowokowały do eksponowania wzburzonych, gwałtownych uczuć, ekstaz religijnych lub skłaniały widza do głębokich refleksji nad życiem i śmiercią, kierowanych popularnym wówczas hasłem "memento mori" (pamiętaj o śmierci). Często bohaterami rzeźby sakralnej byli święci i męczennicy, którzy stawiani byli za przykład przez władze kościelne. Modne także stały się realistyczne, ekspresyjne popiersia, ukazujące wizerunki możnych.

Malarstwo

Ukrzyżowanie św. Piotra; Michelangelo Caravaggio

Włoskie malarstwo barokowe emanowało mistyczno - symboliczną tematyką, wypełnioną uduchowionymi postaciami świętych i męczenników, która dekorowała wnętrza kościołów i kaplic poprzez iluzjonistyczne malarstwo ścienne bogato dekorujące kopuły oraz plafony (sufity). Obok tego, ołtarze wypełniły się licznymi obrazami olejnymi o ogromnych rozmiarach, malowanymi z wielkim rozmachem. Struktura tego malarstwa, także i świeckiego, pałacowego, alegorycznego i mitologicznego, opierała się na kontrastach barwnych, silnym zróżnicowaniu światła i cienia i eksponowaniu tylko najistotniejszych elementów kompozycji. Diagonalna linia rysunku, niespokojna, pełna siły i żywotności wraz z barwą i iluzją przestrzeni stanowiły główne cechy malarstwa włoskiego. Powstawały także portrety o dużej głębi psychologicznej lub portrety oficjalne, przeznaczone do wnętrz rezydencji arystokracji włoskiej.

Barok poza granicami Włoch

Sztuka barokowa poza granicami Włoch przyjęła bardzo różne odcienie, niejednokrotnie wzorowała się na twórczości włoskiej, zwłaszcza na początku i w architekturze. Potem zaś nabrała charakteru rodzimego, ulegała modyfikacjom, adoptowana była na użytek krajów północnych, pośród których znalazły się państwa protestanckie, które nie akceptowały mistyki katolickiej i niespokojnej kompozycji, a świątynie ich były nader skromne i ascetyczne, co było zgodne z luterańską ideologią. Natomiast nawet w krajach katolickich część budowli nadal ulegało nurtowi klasycznemu. Malarstwo zaś, prócz portretów, typowych motywów religijnych i mitologicznych, wzbogaciło się o nowe tematy, prezentowane zwłaszcza w twórczości Holendrów. Jednakże trzeba zaznaczyć, że bogactwo form plastycznych, wszelkie kontrasty, tajemnicze działanie światła, nierównomiernie, asymetrycznie rozprowadzane po powierzchni obrazu czy fasady to wspólne cechy baroku europejskiego.

Architektura

Pałac cesarski Schönbrunn w Wiedniu; Jan Bernard Fischer von Erlach

Architektura poza granicami Włoch przybrała różne postacie, wiele budowli naśladowało tzw. dekoracyjny barok rzymski, monumentalny, wzorujący się na jezuickiej budowli rzymskiej Il Gesu, ale także powstawały kościoły i rezydencje, które chętnie sięgały po antyk, łącząc go tylko z niektórymi elementami znamiennymi dla typowego baroku, choćby w Polsce czy we Francji, gdzie barok przybrał podwójne oblicze, ponieważ chętnie sięgał po wzorce klasyczne, ale nie rezygnował także z recepcji rzymskich budowli. Natomiast w Anglii barok był tylko epizodem, który zaistniał, ale nie przybrał szczególnych rozmiarów.

Rzeźba

Ludwik Burbon (Wielki Kondeusz); Charles Antoine Coysevox

Rzeźba barokowa poza granicami Włoch prezentowana jest przez liczne posągi wolnostojące, nagrobki, plastykę ornamentalną, dekorującą ołtarze i ambony oraz sztukaterie pałaców i świątyń i nie odbiega tak bardzo od sztuki włoskiej. Tematyka tych dzieł opiera się o wątki biblijne, mitologiczne i alegoryczne, służy też tym samym celom. Gloryfikuje idee religijne w krajach katolickich, znakomicie rozwija się w Polsce oraz w krajach, w których panowali Habsburgowie, katolicki ród cesarski władający ogromną częścią Europy. Wykorzystywana jest także na dworach królewskich i arystokratycznych, by zaspakajać mecenat świecki. Charakteryzuje się tymi samymi cechami formalnymi, co inne dzieła tej epoki. Pełna realizmu lub niezwykle teatralna, uduchowiona i mistyczna lub idealizująca władców, jest wyszukana i wyrafinowana w kompozycji.

Malarstwo

Wenus; Diego Velazquez

Malarstwo barokowe poza granicami Włoch prezentuje bogactwo tematyczne, nie jest już związane tylko z motywami sakralnymi, biblijnymi czy mitologicznymi, ale pokazuje także bardzo swobodne sceny rodzajowe, maluje liczne portrety nie koniecznie o charakterze reprezentacyjnym, tworzy liryczne pejzaże i symboliczne martwe natury, które skrywają, wbrew pozorom, głębokie prawdy egzystencjalne. Intensywnie rozwija się mecenat mieszczański, zwłaszcza w Holandii, wymagający od sztuki naturalizmu, stąd też tworzy się nurt barokowego realizmu. Dzieła te, zbudowane na wielorakiej grze kontrast, są jednocześnie materialne i symboliczne. Na małych płótnach pojawiło się prywatne życie mieszczan, bez obecności Madonny i świętych. Obok tego, kwitnie wszelkiego rodzaju malarstwo religijne i oficjalne.

---