I. POJĘCIA
METODOLOGIA def. ogólna - to nauka o logice, metodach, badaniach, procedurach badawczych, postępowaniu i typach wnioskowania stosowanych w określonej dyscyplinie naukowej. Jest to także nauka o sposobach analizowania ich wartości poznawczych.
METODOLOGIA NAUK SPOŁECZNYCH - dotyczy badań i analiz rzeczywistości społecznej i zawiera między innymi: dyrektywy badawcze wynikające z przyjętego systemu teoretycznego, zasady doboru odpowiednich technik i metod oraz typów wnioskowania, zasad interpretacji zebranych danych, metody sprawdzania poprawności sformułowanych hipotez i jednoznaczności stawianych pytań, a także zasady ustanawiania relacji pomiędzy teorią społeczną a praktyką badawczą.
TECHNIKI BADAWCZE - pojęcie węższe od metody; są to sposoby i umiejętności stosowania odpowiednich czynności, składających się na pewne schematy badawcze czyli metody.
METODA def. ogólna - to określony, powtarzalny i wyuczalny sposób, wzór, schemat postępowania świadomie skierowanego na realizację pewnego celu poprzez dobór środków odpowiednich do tego celu.
METODY NAUKOWE - przez metodę rozumie się system założeń i reguł pozwalający na takie uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel do jakiego się świadomie zmierza. Metoda jako system reguł, wskazań i przepisów jest potrójnie uwarunkowana:
1. metoda opiera się na obiektywnych prawidłowościach, które opisują przedmiot badania czy poznania oraz są sformułowane w postaci odpowiedniej teorii.
2. mówi, że metoda jest określona i wyznaczona przez charakter badanego przedmiotu (metoda musi być adekwatna, dopasowana do przedmiotu; jest zależna od tego co chcemy badać ; najpierw przedmiot badania a potem narzędzia metody, nie na odwrót).
3. mówi, że metody zależą od środków badania, czyli od ludzi i narzędzi badawczych jakimi w danej sytuacji historycznej dysponujemy (od możliwości technicznych; metody się rozwijają).
WYMOGI POPRAWNOŚCI METODY, dobra, poprawna metoda musi je spełniać:
1. Jasność metody - polega na powszechnej rozpoznawalności i zrozumiałości.
2. Jednoznaczność - czyli brak dowolności stosowania odpowiednich zasad regulatywnych (rygorystyczne stosowanie się do schematu).
3. Ukierunkowanie - czyli metoda musi być podporządkowana określonemu celowi (cel wyznacza nam metodę).
4. Skuteczność - czyli zabezpieczenie realizacji zamierzonego celu (metoda do celu właściwa, adekwatna, skutecznie doprowadzi nas do celu).
5. Owocność metody - mówi, że metoda powinna dostarczać oprócz zasadniczych rezultatów jeszcze innych dodatkowych, pobocznych lecz nie mniej ważnych dla tej samej lub innej dziedziny nauki.
6. Niezawodność - metoda powinna gwarantować uzyskanie zamierzonego rezultatu ale w maksymalnie wysokim stopniu prawdopodobieństwa.
7. Ekonomiczność - osiąganie zamierzonego rezultatu przy najmniejszym użyciu odpowiednich środków i czasu.
TYPOLOGIA METOD - metod jest wiele, nie ma jednej uniwersalnej do wszystkiego:
I. Podział dychotomiczny ze względu na stopień ich ogólności:
1. Ogólne - czyli o dużym zakresie stosowalności w różnych naukach takie jak np.:
metody matematyczne, porównania, obserwacji, analizy, syntezy, eksperyment.
2. Szczegółowe.
II. Podział dychotomiczny ze względu na cel, cechy :
1. Metody służące w praktyce - czyli przekształcanie rzeczywistości (np. socjotechnika)
2. Metody służące poznaniu rzeczywistości, teorii (podział nie ostry gdyż sfera działań praktycznych, poznawczych nawzajem się przenika).
III. Podział ze względu na strukturę nauki:
Są dwie płaszczyzny nauki: - empiryczna i - teoretyczna , i w ramach każdej z nich stosuje się inną grupę metod:
1. metody poznania empirycznego, np. obserwacja, porównanie, pomiar, eksperyment.
2. metody poznania teoretycznego, np. konkretyzacja, idealizacja, formatyzacja i metoda aksjomatyczna oparta na pewnikach rozumowania.
3. tzw. metody trzeciego rodzaju - przydatne zarówno w poznaniu empirycznym jak i teoretycznym, np. abstrahowanie, analiza i synteza, indukcja (od szczegółu do ogółu), dedukcja (od ogółu do szczegółu), metoda modelowania, metoda logicznego i historycznego poznania naukowego.
METODOLOGICZNE PODSTAWY SOCJOLOGII - 3 kwestie dyskusyjne, problematyczne. To zbiór założeń dotyczących:
1. tego czym jest rzeczywistość społeczna, czyli właściwy przedmiot socjologii (pytanie ontologiczne),
2. jaka jest istota metod badawczych w socjologii (zespół założeń),
3. jaka jest struktura rezultatów badawczych w socjologii osiąganych w procesie badawczym.
Ad 1. Jeśli chodzi o charakterystykę przedmiotu socjologii to, najwięcej uwagi skupia kontrowersja stanowiska indywidualistycznego i holistycznego wyrażona w pytaniu: czy społeczeństwo to tylko suma jednostek czy też rzeczywistość społeczna to rzeczywistość swoista - ponadjednostkowa (całości społeczne)?
Ad 2. Jeśli chodzi o charakterystykę metody naukowej w socjologii, to najwięcej uwagi skupia kontrowersja stanowiska naturalistycznego naturalistycznego antynaturalistycznego wyrażona w pytaniu: czy badając społeczeństwo należy posługiwać się taką metodą jak badając przyrodę, czy też jakąś metodą swoistą?
Ad 3. Jeśli chodzi o charakterystykę rezultatów badawczych w socjologii to najwięcej uwagi skupia kontrowersja stanowiska obiektywistycznego i wartościującego wyrażona w pytaniu: czy wyniki socjologii są wolne od ocen wartościujących, czy też przeciwnie z konieczności zawierają lub przynajmniej implikują takie oceny.
II. NAUKA, NORMY NAUKOWOŚCI
NAUKA - pojęcie wieloznaczne, brak 1 definicji. Nauka to wiedza zobiektywizowana w postaci określonych wytworów, to rodzaj szczególnej działalności ludzi, mniej lub bardziej zinstytucjonalizowaną, wytwarzająca taką wiedzę. To działalność naukowo - twórcza uczonych podlegająca określonym normom wskazującym warunki jakie winny spełniać wytwory. Normy te określają sposoby otrzymywania wiedzy naukowej, są nakazami postępowania zgodnego z pewnymi przewodnimi wartościami.
POZNANIE NAUKOWE - cechy swoiste, ostro określające jego tożsamość, wiele światów - nie określone granice wszerz i w głąb.
KANONY POZNANIA - jedyne i wspólne dla całej nauki niezależnie od badanego świata.
NORMY NAUKOWOŚCI, WYMOGI, (ideał poznania naukowego), wg porządku, sztywnej hierarchii ważności. Metodologia nauk musi traktować te normy jako obowiązujące absolutnie.
1. Intersubiektywna (czyli oparta na pewnych regułach) komunikowalność - to jeden z wymogów jakie muszą spełniać twierdzenia i teorie, żeby zostały uznane za naukowe. Polega na tym, że sformułowanie i sposób przekazu zawartości twierdzenia lub teorii powinny umożliwić ich zrozumienie więcej niż 1 specjaliście z danej dziedziny nauki. (Spełnienie tego wymogu zakłada kodyfikację dyskursu naukowego w obrębie dyscypliny. Kodyfikacja polega na stworzeniu słownika technicznego i doprecyzowaniu reguł budowania sensownych wypowiedzi tak, by wzajemne rozumienie się uczonych miało intersubiektywne podstawy. Dążenie do pewnej kodyfikacji języka prowadzi do przekształcenia go w język formalny. Pełna formalizacja nie jest możliwa ani celowa).
2. Intersubiektywna sprawdzalność, uzasadnialność twierdzeń naukowych, konieczność podania dowodu, uzasadnienia, związana z poprzednim wymogiem - to jeden z wymogów jakie muszą spełniać twierdzenia i teorie, żeby zostały uznane za naukowe. Polega na tym, że sposób ich uzasadniania powinien być zrozumiały nie tylko dla jednego specjalisty z danej dziedziny nauki lecz powinien także umożliwić weryfikację danego twierdzenia czy teorii, innym badaczom. (GŁÓWNY CEL NAUKI - to poszukiwanie wiedzy prawdziwej lub dobrze uzasadnionej o jakiejś dziedzinie rzeczywistości.
Wymóg ten oznacza empiryczną testowalność twierdzeń i teorii. Testowanie teorii łączy w sobie 4 elementy - konstrukcja badanego układu, - dedukcja przewidywanego zachowania, - rejestracja rzeczywistego zachowania układu oraz - werdykt odnośnie zgodności danych z przewidywaniami). Gdy dana teoria nie jest na tyle specyficzna by dyktowała przewidywanie zachowań pozostaje EKSPLORACJA - której celem jest poznanie jak zachowuje się układ.
W naukach formalnych, (przyrodniczych, ścisłych), dedukcyjnych - dowodzenie od ogółu do szczegółu (matematyka, logika) - PRZEDMIOT - np. eksperyment, łatwiej uchwycić przedmiot. SPOSÓB UZASADNIANIA TWIERDZEŃ - tu uzasadnić twierdzenie to podać jego dowód, wyprowadzenie z aksjomatów przez metodę reguł dedukcji, z praw teorii dedukuje się wnioski. (Tu rozwiązaniem problemu jest formalny dowód hipotezy oparty na regułach dedukcji lub jej obalenie, równoznaczne z udowodnieniem jej zaprzeczenia).
W naukach empirycznych, (społecznych), indukcyjnych - dowodzenie od szczegółu do ogółu (fizyka, chemia, biologia, socjologia, psychologia) - PRZEDMIOT - specyficzny, różnorodny, zmienny, trudny dla socjologa. SPOSÓB UZASADNIANIA TWIERDZEŃ - swoiste tu jest uzasadnianie indukcyjne, z wniosków do przesłanek czyli praw teorii. (Tu fakty dla uczonego to drugie niezależne źródło informacji obok teori).
3. Systematyzacja wiedzy naukowej - Pojęcie teorii - Wiedzę naukową tworzą głównie twierdzenia w tym prawa. Do ich formułowania potrzebne są pojęcia zwane inaczej terminami. Terminy i twierdzenia powinny tworzyć zbiory maksymalnie usystematyzowane czyli terminologię i teorię. Systematyczna rozbudowa terminologii opiera się na operacji definiowania.
3 sposoby SYSTEMATYZACJI:
1. Systematyzacja dedukcyjna - przekształcenie zbioru twierdzeń w teorię, w sensie logicznym.
2. Systematyzacja aksjologiczna - wskazanie skończonego zbioru twierdzeń tzw.
AKSJOMATÓW, z których można logicznie wyprowadzić wszystkie twierdzenia należące do danego zbioru.
3. Teorię określa się również za pomocą Kryterium przedmiotowego, semantycznie, przez wskazanie o jakich przedmiotach jednego lub kilku typów mówią jej twierdzenia.
Systematyzacja dedukcyjna i przedmiotowa w naukach formalnych idą w parze.
TEORIE wytwory naukowe najwyższej rangi - w socjologii to usystematyzowany dedukcyjnie zbiór powiązanych ze sobą twierdzeń, które łącznie wyjaśniają pewne fakty lub inne twierdzenia - właściwości tego zbioru - absolutnie niezbędne warunki:
1. Niesprzeczność - teoria nie może zawierać pary zdań sprzecznych.
2. Zupełność - do teorii należy zawsze dane twierdzenie lub jego zaprzeczenie.
3. Rozstrzygalność - istnienie procedury pozwalającej rozstrzygnąć w skończonej liczbie kroków czy dane twierdzenie należy do teorii.
EFEKTYWNE UPRAWIANIE TEORII - to stawianie właściwych problemów naukowych i konstruowanie trafnych rozwiązań.
5. Fakt naukowy - W ramach nauk empirycznych fakty stanowią dla uczonego drugie niezależne źródło informacji obok teorii. Faktom przypada podwójna rola:
- generatora problemów i - weryfikatora rozwiązań. Budowa teorii empirycznej zaczyna się od odkrycia jakiegoś faktu i postawienia pytania - dlaczego ma ono miejsce?
2 kategorie faktów:
- proste zjawiska powtarzalne, dające się powtarzać i obserwować w kontrolowanych warunkach oraz te których w laboratorium uzyskać nie można, ale ich sposób powtarzania w nauce jest znany. Do kategorii tej dołącza się zjawiska złożone i praktycznie nie powtarzalne, które można wyjaśnić za pomocą teorii zjawisk prostych.
- fakty zasadniczo nie powtarzalne i nie dające się sztucznie wytworzyć, które jednak tworzą łańcuchy dających się zarejestrować zdarzeń powiązanych w czasie.
NAUKA w praktyce stara się wyjaśnić zjawiska dające się opisać w języku już istniejącej teorii i fakty zinterpretowane na gruncie wstępnego MODELU POJĘCIOWEGO. Po odkryciu faktów problemowych poszukujemy TEORII, czyli czegoś więcej niż opisu tego jak się rzeczy mają, chcemy wiedzieć dlaczego jest tak a nie inaczej. TEORIA oferuje opis zachowania badanego obiektu, czyniący zadość pewnym normom teoretyczności. Te normy to normy naukowości potraktowane rygorystycznie. TEORETYCZNOŚĆ - przewidywalność, (ogólność, ścisłość, abstrakcyjność) to przede wszystkim TESTOWALNOŚĆ.
4. Metodyczność - (Postępowanie systematyczne, trzymanie się jakiejś metody i postępowanie zgodnie z nią na każdym etapie procesu badawczego), związane z poprzednim. Metoda to sposób postępowania nadający się do wielokrotnego stosowania np. eksperyment. Wiedzę naukową różni od potocznej - wyższy stopień organizacji samych wytworów, jak też procesy ich tworzenia i sprawdzania. W metodologii - KONTEKST ODKRYCIA i - KONTEKST UZASADNIENIA. METODYCZNOŚĆ - to pożądana własność wszystkich etapów procesu tworzenia wiedzy naukowej.
6. Ogólność - Ogólność twierdzenia można potraktować jako jego cechę względną i semantyczną, tzn. jedno twierdzenie będziemy traktować jako ogólniejsze od drugiego, jeśli stwierdza ono to samo co drugie stwierdzenie lecz o szerszym zbiorze przedmiotów. Ze względu na ogólność można porównywać również teorię. Teoria jest tym ogólniejsza im szerszy jest jej zasięg, tzn. zbiór układów, o których mówią twierdzenia teorii. Np. „Wszyscy Europejczycy piją alkohole” jest ogólniejsze od „Wszyscy Polacy piją napoje alkoholowe”.
Ze względu na ogólność można porównywać całe teorie. Teoria jest tym ogólniejsza im szerszy jest jej zasięg, tzn. zbiór układów, o których mówią twierdzenia teorii.
7. Specyficzność i ścisłość - W odniesieniu do teorii empirycznej oznacza zdolność dostarczania konkretnych, specyficznych, dokładnych przewidywań zachowania układów, do których się ona odnosi. Testowalność teorii zależy w dużym stopniu od jej ścisłości. Np. „Wszyscy Polacy piją wódkę”, jest bardziej specyficzne od twierdzenia „Wszyscy Polacy piją napoje alkoholowe”. Wiedza ilościowa jest ściślejsza od jakościowej.
8. Oszczędność i prostota - Postulat ten nakazuje budować teorię w oparciu o jak najmniejszą liczbę terminów pierwotnych, aksjomatów, praw zmiennych itp., chodzi o to, by nie mnożyć bez potrzeby kategorii potrzebnych do opisu świata. Modele różnych zjawisk powinny mieć jak najprostszą budowę. Nauka powinna wytłumaczyć ową złożoność odwołując się do jak najmniejszej liczby zjawisk i procesów „elementarnych” i poszukiwać najprostszych zasad konstrukcyjnych i zależności funkcyjnych. Różnica prostota a skomplikowanie nie zawsze dają się precyzyjnie wypowiedzić.
9. Abstrakcyjność - Abstrakcyjny charakter nauk teoretycznych oznacza, że prawa nauki nie odnoszą się bezpośrednio do realnego świata tylko do pewnych idealnych przedmiotów. Przedmioty powinny mieć empiryczne odniesienie do świata realnego jako modele idealne rozmaitych przedmiotów i zjawisk realnych, zawsze jakoś przestrzennie i czasowo lub społeczno - historycznie zlokalizowanych.
10. Uniwersalność - Postulat uniwersalności nakazuje budowanie teorii empirycznych o maksymalnym zakresie empirycznej stosowalności. Teoria powinna trafnie przewidywać zachowanie wszystkich empirycznych układów danego rodzaju występujących w całym realnym świecie, a różniących się lokalizacją w nim. Uniwersalność teorii - tu rodzaj badanych przez nią obiektów jest już ustalony przez wskazanie warunków zakresowych teorii.
11. Pewność poznania naukowego - wiedzy naukowej. W naukach formalnych pewność = konieczność = prawdziwość we wszystkich możliwych światach. W naukach empirycznych - absolutna pewność jest nieosiągalna. Tu wiedza o świecie realnym jest niepewna, prowizoryczna, podważalna ale fundamentalne jest odróżnienie hipotezy i twierdzenia uznanego. Dążenie do maksymalnej pewności nakłada na twórców nauki obowiązek testowania swoich hipotez i teorii. Każdy eksperyment, w którym potwierdzona została jakaś nowa hipoteza musi być powtórzony przez innego badacza z tym samym wynikiem, by dana hipoteza mogła zostać włączona do korpusu wiedzy uznanej. Tak uczeni kontrolują się wzajemnie. Gdy powtórzenie eksperymentu dało negatywny wynik, to: - rezygnacja z roszczenia do uniwersalności i modyfikacja teorii, - przypisanie błędu sobie.
12. Warunkowy charakter twierdzeń naukowych - Przewidywanie naukowe w odróżnieniu od proroctwa polega na stwierdzeniu, że taki a taki fakt zostanie zaobserwowany, jeśli w danych okolicznościach zrealizowane zostały warunki zakresowe teorii. Ranga danego twierdzenia naukowego w systemie teoretycznym zależy nie tylko od stopnia jego uzasadnienia empirycznego i uniwersalności ale i od mocy wyjaśniającej czyli liczby różnych konsekwencji, jakie z niego dedukcyjnie wynikają. ZASADY to prawa najwyższej rangi, najlepiej uzasadnione, o niekwestionowanej uniwersalności i bogate w konsekwencje. STATUS ZASAD - jest przedmiotem sporu w filozofii nauki pomiędzy stanowiskiem realistycznym (głoszącym, że zasady wyrażają pewne prawdy o realnym świecie) a stanowiskiem konwencjonalistycznym i instrumentalistycznym (uważającym zasady za wygodne narzędzia ułatwiające budowę wiedz naukowej).
13. Bogactwo informacyjne, niebanalność, użyteczność praktyczna. Nauka w odróżnieniu od wiedzy potocznej powinna dostarczać bogatszej wiedzy o świecie. Decyzja uznania jakiegoś faktu za problematyczny a problemu za niebanalny należy do uczonego. W tym aspekcie charakterystyka nauki wymaga posłużenia się kategoriami pragmatycznymi. PRAGMATYCZNA refleksja nad językiem obejmuje stosunek między językiem a jego użytkownikami. SYNTAKTYKA zajmuje się budową języka a SEMANTYKA związkiem między językiem a opisywaną przez niego rzeczywistością pozajęzykową. Użyteczność nauki jest typową kategorią pragmatyczną. To od użytkowników nauki zależy, które zjawiska i dlaczego zostaną uznane za warte badania i dlaczego. Informatywność to także pragmatyczna cecha nauki. Zarówno dla metodologa jak i dla socjologa tożsamość nauki wyznaczają szczególne normy: - AUTONOMICZNE - ich przestrzeganie sprawia, że nauka jest skarbnicą najlepiej uzasadnionej i najjaśniej sformułowanej wiedzy ludzkiej, Adjukiewicz, - i HETERONOMICZNE.
CZY JEST MOŻLIWA NAUKOWA SOCJOLOGIA? Koncepcja „ racjonalnego aktora” - zakłada najprostsze mechanizmy podejmowania decyzji po to, by skupić uwagę uwarunkowaniu działań aktorów przez „struktury”, które modeluje się także w sposób uproszczony i wyidealizowany, zawsze dążąc do tego, by model aktora nie był bardziej skomplikowany niż model struktury ograniczającej jego działania. Takie podejście daje szanse socjologii znalezienia sobie właściwego obszaru badań i specyficznej problematyki (uwolnienie się od kompleksu bycia „spłyconą psychologią”.
I. ASPEKT HISTORYCZNO - GEOGRAFICZNY NAUKI - Nauka to wyodrębniający się przez stulecia zbiór problemów poznawczych i praktycznych, metod ich stawiania i rozwiązywania. Nauka to działalność kumulatywna. Zgodnie z tradycją grecko - rzymską nauka zawierała się początkowo w filozofii i sztuce (źródło nauki genetyczne). W XVII w. nauka coraz bardziej autonomizowała się. W XX w. wyłączając ze swego zakresu filozofię i sztukę. Kształtowały się różne tradycje, rozumienia nauki.
1. Pierwsza z nich to tradycja SCIENCE - ukształtowała się w krajach anglo - saskich i wg niej obszar nauki to nauki matematyczne i przyrodnicze.
2. Drugi model to WISSENSCHAFT - model niemiecki, to model szerszy od pierwszego, bo nie wyklucza z obszaru nauki humanistyki.
3. W Polsce ukształtował się jeszcze szerszy model, w którym nauką jest też teologia i nauki praktyczne (inżynieryjne, technologiczne, medyczne).
W XVIII i XIX w. z nauką pojmowaną jako wiedza poddana rygorom metodologicznym na wzór nauk matematyczno - przyrodniczych wiązano nadzieję na rozwiązanie najważniejszych problemów ludzkości. Ukształtował się wtedy SCIENTYCYZM, czyli pogląd związany z empiryzmem, pozytywizmem i materializmem przyrodniczym, wg którego w prawdziwej i w pełni uzasadnionej wiedzy o rzeczywistości dostarczają wyłącznie nauki szczegółowe, uznawane za jedyny typ poznania naukowego (wzór).
W konsekwencji, w ramach scientycyzmu postuluje się stosowanie we wszystkich badaniach (także w humanistyce) metod matematycznych i przyrodniczych jako jedynie dopuszczalnych, właściwych metod naukowych.
II. ASPEKT STATYCZNY - w tym ujęciu (aspekcie), nauka to gromadzona przez pokolenia wiedza o rzeczywistości, spełniająca warunki prawdziwości oraz oparta na wiedzy teoretycznej, metodologii umiejętności praktycznych, utrwalona na różnych nośnikach informacji (np. papierowe, magnetyczne, celuloidowe, książki, dzieła, raporty badań). Naukę gromadzą, przechowują, powielają - archiwa, biblioteki, wydawnictwa naukowe, ośrodki informacji naukowej, banki danych. Naukę SPETRYFIKOWANĄ stanowią takie zbiory muzealne na różnych obiektach (preparaty anatomiczne, dzieła sztuki).
III. SOCJOLOGIA HUMANISTYCZNA -(ISTOTA, PRZEDMIOT) - 2 ZNACZENIA:
1. Jest to nazwa pewnej kategorii wiedzy socjologicznej,
2. Odnosi się do pewnej kategorii poglądów metasocjologicznych głównie dotyczących przedmiotu i metod badań socjologicznych - tu nazwa ta jest myląca, bo humanistyczna socjologia nie jest socjologią.
Podwójna geneza socjologii humanistycznej: (2 szkoły)
1. wywodząca się z refleksji filozoficznej
- DILTHEY - zapoczątkował1 linię w ramach socjologii humanistycznej. Początek tej linii - bardzo wyraźny, (Dilthey, Weber, Znaniecki),
2. z analizy własnej praktyki badawczej
- 2 linia kształtowała się niezależnie od rozważań Diltheya - w ramach szkoły Chicagowskiej. Tu początek jest mglisty i bardzo trudny do ustalenia, (Park, Cooley, Mead, Thomas, Dewey).
Ta podwójna geneza zdecydowała o różnicach językowych w ramach tej orientacji Różnice: - rozbieżności terminologiczne, - różnice w zakresie aparatury pojęciowej, - różnice w eksponowaniu poszczególnych elementów tej orientacji.
DILTHEY WILHELM - wyłączał on socjologię z zakresu nauk humanistycznych, traktował on socjologię jako dyscyplinę metafizyczną (prekursor, inspirator socjologii humanistycznej). Z rozważań Diltheya można wynieść idee składające się na socjologię humanistyczną. Związek logiczny jest tu wyraźny.
Bezpośrednim kontynuatorem Diltheya był antynaturalista MAX WEBER - uznany w świadomości społecznej za twórcę, najwybitniejszego przedstawiciela socjologii humanistycznej.
* Dilthey zdecydowanie odrzucił pozytywistyczną tezę o metodologicznej jedności nauk. Nauki humanistyczne GEISTESWISSENSCHAFTES różnią się od nauk przyrodniczych zasadniczo i pod względem metodologicznym - są one specyficzne. Jako kryterium podziału nauk na przyrodnicze i humanistyczne pyzy jął sposób ich uprawiania. Jest to podział metodologiczny, nie przedmiotowy.
RÓŻNICE W PRZEDMIOCIE - 2 aspekty rzeczywistości:
1. Przedmiotem nauk przyrodniczych jest świat natury (obiektywizm),
2. Przedmiotem nauk humanistycznych, społecznych - świat ducha zobiektywizowanego, świat kultury (subiektywizm).
Dla HUMANISTY - ŚWIAT KULTURY - to zobiektywizowany, czyli przejawiający się w zachowaniach i materialnych rezultatach tych zachowań, świat ludzkich myśli, wyobrażeń, uczuć, pragnień - jest to świat ludzkiej świadomości (zobiektywizowanej). Należy badać świadomość, bo ona rządzi ludzkim zachowaniem, eksperyment i obserwacja tu nic nie da. Przedmiotem humanistyki są myśli, które znalazły zewnętrzny, obiektywny wyraz (chyba, że są to jego własne myśli). Duch zobiektywizował się w przedmiotach zewnętrznych. Humanistę interesują przedmioty materialne o ile pozostają w związku z ludzką świadomością. To samo dotyczy ludzkich zachowań, bo dla humanisty ruch ręki musi być wyrazem, źródłem lub przedmiotem jakichś myśli lub uczuć.
RÓŻNICE W METODZIE - Humanista w swoim postępowaniu badawczym musi docierać do ludzkiej świadomości. Specyficzny przedmiot humanistyki to też specyficzne metody.
1. ROZUMIENIE - to specyficzna metoda humanistyki, niemająca swego odpowiednika w naukach przyrodniczych. Rozumienie to narzędzie, pozwalające na dotarcie do ludzkiej świadomości (własne myśli i przeżycia analizujemy introspekcją a obce - przez zrozumienie). Bez rozumienia humanistyka nie byłaby możliwa.
2. To cały wachlarz różnych metod i technik badawczych, także znanych w przyrodoznawstwie. Bez tego sam proces rozumienia byłby niemożliwy.*
STANISŁAW OSSOWSKI - wg niego zjawiska, procesy i rzeczy, którymi zajmują się nauki społeczne, stanowią przedmiot tych nauk tylko jako korelaty zjawisk świadomości; by stanowiły przedmiot nauk społecznych muszą wchodzić w grę ich funkcjonalne związki ze zjawiskami świadomości. Wg niego żadna instytucja społeczna 9małżeństwo, sąd, państwo, szkoła), żadna grupa społeczna, żaden proces badawczy nie da się określić bez odwołania do zjawisk świadomości.
FLORIAN ZNANIECKI - na temat przedmiotu nauk humanistycznych - cultural sciences. Główne tezy jego pokrywają się z tezami Diltheya, lecz są inaczej sformułowane. Znaniecki swe poglądy na temat przedmiotu nauk humanistycznych sformułował w oparciu o pojęcie współczynnika humanistycznego - Wg niego humanista opiera się w swych badaniach na danych empirycznych, tak samo jak przedstawiciel nauk przyrodniczych. Badacz kultury ujmuje każdy empiryczny fakt, którym się zajmuje ze współczynnikiem humanistycznym,- czyli tak, jak on przedstawia się tym osobnikom ludzkim, którzy go doświadczają i zużytkowują. Badać ze współczynnikiem humanistycznym to badać jak dane zjawisko przedstawia się w ludzkiej świadomości, to badać wyobrażenia o jakimś zjawisku społecznym lub postawę w stosunku do tego zjawiska. Pojęcie współczynnika humanistycznego służy Znanieckiemu do odróżnienia zjawisk kultury, którymi zajmuje się humanistyka, od zjawisk natury, którymi zajmują się nauki przyrodnicze. Chodzi tu o wydobycie tego co jest wspólne wszelkim zagadnieniom humanistyczny i tego co je odróżnia od zagadnień przyrodoznawstwa.
JERZY GIEDYMIN - odrzucił pogląd, że socjologia humanistyczna jest typowym przykładem antynaturalizmu w metodologii nauk społecznych. Sprecyzował on pojęcie naturalizmu i antynaturalizmu, dał ich eksplikację. Wg niego antynaturalizm akceptuje a naturalizm odrzuca następujące tezy -
- W naukach społecznych nie posiadamy uzasadnionych i powszechnie przyjętych praw ani teorii, analogicznych do praw i teorii nauk przyrodniczych, znalezienie takich praw jest niemożliwe.
- W naukach społecznych niemożliwy jest obiektywizm właściwy naukom przyrodniczym.
- Wyjaśnienie zjawisk społecznych jest odmienne od wyjaśniania przyrodniczego, dlatego, że przyrodnicze zjawisk społecznych przy pomocy praw empirycznych jest niemożliwe.
- Badacz zjawisk społecznych musi opierać się m.in. na introspekcji, która jest metodą bezpośredniego poznania, niedostępną badaczowi przyrody.
MCIVER - „Musimy (my humaniści) uzupełniać naszą bardzo ograniczoną możliwość eksperymentowania bardziej zawodnym…, nie mniej wysoce użytecznym procesom rozumienia”.
JEDNOŚĆ METODY W NAUKACH PRZYRODNICZYCH SPOŁECZNYCH -* POPPER -
JEDNOŚĆ W METODZIE - Metody stosowane w obu działach nauki tzn. przyrodniczej i społecznej, polegają zawsze na proponowaniu dedukcyjnych wyjaśnień przyczynowych i na sprawdzeniu ich za pośrednictwem przewidywań - Metoda hipotetyczno - dedukcyjna inaczej metoda stawiania hipotez. Więc nie istnieje żadna różnica między: wyjaśnieniem, przewidywaniem i sprawdzaniem, wszystko zależy od tego, co uważamy za problem a czego nie. Rezultatem sprawdzania jest wybór hipotez, które wytrzymały próby, oraz eliminacja tych hipotez, które tych prób niewytrzymały i są w skutek tego odrzucone. Taka jest metoda wszystkich nauk, które wspierają się na doświadczeniu. Ostrą walką o byt należy uskutecznić metodę selekcji przez eliminację. Z punktu widzenia nauki obojętną rzeczą jest czy sformułowaliśmy teorie wyciągając pochopne wnioski czy napotykając na nie przypadkiem, dzięki intuicji, czy też na drodze postępowania indukcyjnego. Odnosi się to do nauk przyrodniczych przyrodniczych społecznych.
PODOBIEŃSTWEM jest także PROBLEM ZŁOŻONOŚCI - analiza każdej konkretnej sytuacji społecznej jest utrudniona przez jej złożoność złożoność to samo odnosi się do każdej sytuacji fizycznej.
JEDNOŚĆ PRZEDMIOTU - Nauki społeczne są mniej skomplikowane niż np. fizyka, a konkretne sytuacje społeczne są na ogół mniej złożone niż konkretne sytuacje fizyczne, bo w większości sytuacji społecznych występuje element RACJONALNOŚCI. Istoty ludzkie działają mniej lub bardziej racjonalnie, a to pozwala konstruować proste modele ich działań i interakcji, stosując je jako przybliżenie sytuacji konkretnych.
RÓŻNICE między naukami przyrodniczymi a społecznymi:
1. różnica jakości, podstawowa - to możliwość stosowania w naukach społecznych metody określanej metodą konstrukcji racjonalnych lub logicznych lub metodą zerową. To metoda konstruowania modelu przy założeniu całkowitej racjonalności po stronie wszystkich działających jednostek jednostek oceniania odchyleń rzeczywistego zachowania ludzi od zachowania modelowego, współrzędnej zerowej, model idealny.
2. różnice stopnia, ilościowe - np. trudności w przeprowadzaniu eksperymentów, stosowaniu ujęć kwantytatywnych (głównie metod pomiaru). Niektóre z tych trudności zostały przezwyciężone, np. przy analizie popytu, a to przy pomocy metod statystycznych. *
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
PROBLEMATYKA I METODY BADAŃ. Metody naukowe a metody badawcze.
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
IV. TWIERDZENIA, POJĘCIA - FUNKCJE, RODZAJE
-Zdania jednostkowe
-Zdania ogólne, uniwersalne lub historyczne
-Zdania szczegółowe
TWIERDZENIA NIEROZSTRZYGALNE EMPIRYCZNIE 2 KATEGORIE:
1. ZDANIA ELIPTYCZNE - To twierdzenia, których treść jest niedookreślona, nie wiadomo do jakich warunków i sytuacji miałyby się one odnosić. Są one nierozstrzygalne ze względu na nieokreśloność swego znaczenia. To twierdzenia, o których nie bardzo wiadomo, czy są zdaniami szczegółowymi czy ogólnymi, a jak są ogólnymi to jaki jest ich zakres ważności.
Np. „Polacy całują kobiety w rękę” - w dosłownym tłumaczeniu nie jest to prawda, bo np. jechałem pociągiem i tam nikt nikogo nie całował w rękę. Jest to przykład zdania eliptycznego. Tu stopień i zakres ogólności nie był do końca określony.
„Niektórzy Polacy całują kobiety w rękę” - to zdanie szczegółowe, Polacy robią to częściej niż przedstawiciele innych narodów.
Twierdzenie eliptyczne należy przeformować tak, by utraciło swój eliptyczny charakter, czyli stało się rozstrzygalnym twierdzeniem nauk społecznych:
1. Zdanie eliptyczne przekształcić w uniwersalne - statystyczne lub bezwyjątkowe, ale bezwarunkowe, prawo nauki, dodając do niego odpowiedni uniwersalny kwantyfikator, t.j. stwierdzając, że jest ono ważne zawsze i wszędzie, określając zarazem, czy nadać mu sens ogólny, czy statystyczny - i jaki.
2. Zdanie eliptyczne przekształcić w ogólne prawo nauki - z podaniem, dla jakich warunków czy sytuacji jest ono prawdziwe.
3. Zdanie eliptyczne przekształcić w generalizację historyczną, określając, w jakiej zbiorowości czy kulturze teza ta jest prawdziwa.
4. Twierdzenie eliptyczne przekształcić w zdanie szczegółowe, stwierdzając, że przynajmniej czasem bywa tak, jak to twierdzenie głosi.
II. TWIERDZENIA TAUTOLOGICZNE - TAUTOLOGIE - to zdania, których prawdziość zagwarantowana jest przez znaczenie występujących w nich terminów. Ich właściwą domeną są nauki dedukcyjne, matematyka i logika, czasem również w naukach empirycznych a w tym i społecznych. Tautologie są zdaniami zasadniczo nierozstrzygalnymi empirycznie. Nie jest do pomyślenia obserwacja, która by tę tezę obaliła. Np. „Wszyscy ludzie są dobrzy pomagają swoim bliźnim” - Przy empirycznym rozstrzyganiu tego twierdzenia należy: wyodrębnić w badaniu empirycznym zakres terminu „dobry człowiek”, zakres terminu „człowiek pomagający swoim bliźnim”. W zakresie terminu „dobry człowiek” to właśnie tacy ludzie, którzy pomagają swoim bliźnim. Empiryczne ustalenie stosunków zakresowych między tymi oboma terminami nie ma sensu. Stosunki są tu ustalone z góry. W tym kontekście jest to tautologia, charakter nie empiryczny.
1. TAUTOLOGIE DEFINICYJNE - By uniknąć tautologii należy tak zdefiniować pojęcie dyspozycyjne, by przypisanie odpowiedniej dyspozycji nie polegało na stwierdzeniu, iż powoduje ona te zachowania, które mamy wyjaśniać. Tu nie empiryczny charakter tautologii jest mniej oczywisty. Charakterystyczne dla tautologii jest to, że definiujemy zjawisko przez skutki, które ono wywołuje.
Warunkiem eliminacji tautologicznej jest zdefiniowanie terminów poprzednika niezależnie od terminów użytych w następniku. Kiedy w grę wchodzi teza przyczynowa, pozbawiamy ją tautologiczności, nadając jej znaczenie takie, aby do definicji terminów użytych w jej poprzedniku nie wchodziły skutki wywołane przez ich desygnaty. Schemat ogólny tautologii definicyjnej.........................................................
2. TAUTOLOGIE CZĘŚCIOWE - (tu szczególna trudność dostrzeżenia ich tautologicznego charakteru), w którym tylko części poprzednika i następnika są identyczne. Schemat ogólny tautologii częściowej.........................................................
Tautologia częściowa jest wtedy gdy - terminy użyte w poprzedniku zdefiniowane są tak, że ich treści mają niektóre elementy wspólne z treścią terminów użytych w następniku.
Niebezpieczeństwo tautologii częściowych pojawia się na poziomie wskaźników, przy budowaniu skal i indeksów zbiorczych, włączając do nich różne typy odpowiedzi, różne dane obiektywne o osobach badanych, itp.
POJĘCIE - (spotykamy je na co dzień, używamy ich), Jest to opisana za pomocą określonego słowa treść wyobrażenia. Pojęcie używane jest powszechnie, bo pośredniczy pomiędzy podmiotem (człowiekiem) a przedmiotem doświadczenia. Pojęcie nie jest tożsame ze zjawiskami, których dotyczy wyobrażenie. Pojęcia nie można utożsamić z rzeczywistością realną. Porządkujemy nasze doświadczenia za pomocą pojęć, ale porządek ten nie odzwierciedla wprost struktury rzeczywistości obiektywnej.
FUNKCJE POJĘĆ:
1. POZNAWCZA - polega na porządkowaniu, postrzeganiu rzeczywistości
2. OCENIAJĄCA - polega na ocenie spostrzeżeń rzeczywistości
3., PRAGMATYCZNA - praktyczna - polega na kierowaniu działaniem jednostki
4. KOMUNIKACYJNA - umożliwia porozumiewanie się
Najważniejsze w badaniach empirycznych są 2 funkcje:
1. Porządkująca - bo pojęcia służą do ustalenia co należy badać, np. integracja w grupie, konformizm grupowy, socjalizacja.
2. Komunikacyjna - bo umożliwia powiadomienie o wynikach badań, zapoznanie z nim innych badaczy.
By pojęcia mogły spełniać swoje funkcje muszą odpowiadać im 3 warunki:
1. Musi być trwała zgoda, co do treści wyobrażeń, które wiążą się z określonymi słowami,
2. Precyzyjne zdefiniowanie, tzn. dokładne ustalenie ich zawartości znaczeniowej, które jest tym trudniejsze im bardziej abstrakcyjne jest pojęcie lub im mniej wiąże się z zewnętrznym wyglądem przedmiotu.
3. Ekwiwalent empiryczny - chodzi o to, że pojęcia muszą oznaczać coś co jest dostępne doświadczeniu, obserwacji, przynajmniej za pomocą wskaźników. Np. pojęcie sprawiedliwości.
V. TEZY EMPIRYCZNE A SĄDY WARTOŚCIUJĄCE O RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ, (ZDANIA EMPIRYCZNE I ZDANIA WARTOŚCIUJĄCE):
2 KATEGORIE SĄDÓW WARTOŚCIUJĄCYCH:
1. NORMY - to wypowiedzi stwierdzające jak być powinno, lub jak należy się zachować, jakiego zachowania należy uniknąć, lub jakie stany rzeczy czy sytuacje nie powinny istnieć.
2. OCENY - to wypowiedzi stwierdzające co jest dobre, a co złe, co właściwe, a co niewłaściwe.
EMPIRYCZNA ROZSTRZYGALNOŚĆ SĄDÓW WARTOŚCOIJĄCYCH
Sądy wartościujące o rzeczywistości nie są twierdzeniami empirycznymi o niej. Nie opisują one zjawisk, jakich dotyczą a tylko wyrażają pewien stosunek mówiącego do przedmiotu wypowiedzi. Nie mogą być ani potwierdzone ani obalone przez obserwację przedmiotu wypowiedzi np. „Nie należy pracować w niedzielę” - w wielu kulturach - ta wypowiedź nie może być ani prawdziwa ani fałszywa. Ani normy ani oceny nie dostarczają nam wiedzy o przedmiotach, zdarzeniach czy sytuacjach jakich dotyczą, żadne stwierdzenie faktów nie może obalić ani potwierdzić wypowiedzi będących normami i ocenami. Wypowiedzi takie posiadają walor informacyjny.
2 KATEGORIE NORM:
1. INSTRUMENTALNE
2. WŁAŚCIWE
1. Normy instrumentalne to wypowiedzi o strukturze - „Aby osiągnąć to a to, należy postępować tak a tak”, np. dyrektywa metodologiczna „chcąc osiągnąć możliwie najmniejsze zafałszowanie odpowiedzi ankieter nie powinien ujawniać swoich własnych poglądów na sprawy, których dotyczy wywiad”.
- Normy te określają sposób zachowania się skuteczny dla osiągnięcia pewnych celów - zachowania, które na mocy znanych nam prawidłowości powodują określone skutki.
- Normy te zakładają prawdziwość pewnych tez o związkach między zjawiskami, tzn. norma instrumentalna jest słuszna wtedy, gdy prawdziwe jest określone zdanie orzekające, iż zachodzi pewna zakładana w normie zależność. Np. norma instrumentalna określająca właściwe zachowanie ankietera przeprowadzającego wywiad zakłada twierdzenie „ujawnienie przez ankietera jego własnych poglądów często powoduje zafałszowanie wypowiedzi badanego”.
- Normom tym przysługuje walor fałszywości lub prawdziwości. „Aby od respondenta uzyskać prawdziwą wypowiedź na temat jego poglądów, należy uprzytomnić mu sankcje stosowane w danym społeczeństwie za posiadanie poglądów niewłaściwych; jest to zdanie fałszywe.
- Norma instrumentalna jest prawdziwa w swojej treści przedmiotowej wtedy, gdy adekwatnie odzwierciedla związek między pewnymi środkami a pewnymi celami, do których osiągnięcia środki te mają prowadzić.
- Normy instrumentalne (wypowiedzi równoważne zdaniom o związkach przyczynowo - skutkowych), są w swej treści przedmiotowej rozstrzygalne empirycznie i są o tyle prawdziwe, o ile rzeczywiście zachodzą związki, jakie te normy zakładają.
2. Norma właściwa określa same cele, do jakich dążyć należy, nie prezentuje ona środków realizacji celów. Np. „Nie należy zabijać”- norma ta nie podaje dla osiągnięcia, jakich celów zachowanie to jest środkiem, lecz zaleca je jako cel sam w sobie.
- Określa ona pewne zachowania jako cele same w sobie.
- Norma ta nie jest równoważna jakiemukolwiek twierdzeniu o przyczynowo - skutkowych związkach w otaczającej nas rzeczywistości.
- Nie może być ani prawdziwa ani fałszywa.
Podlega ona kryteriom: - zgodności z pewnym systemem wartości, - wynikania z pewnych norm wobec niej nadrzędnych, - związku z pewnym światopoglądem czy filozofią itp.
Nie podlega ona kryteriom, jakich dostarczyć może badanie naukowe.
- Tylko normy prawdziwe (wypowiedzi określające pewne cele godne realizacji PERSE dla nich samych), nie są zdaniami empirycznie rozstrzygalnymi.
2 KATEGORIE OCEN:
1. INSTRUMENTALNE
2. WŁAŚCIWE
1. Oceny instrumentalne (utylitarne - oceny ze względu na pożytek), są to zdania oceniające, w których pewien stan rzeczy czy zdarzenie, oceniane są ze względu na jego następstwa, skutki przez niewywołane.
- Tu relacja przyczynowo - skutkowa, prawdziwa lub fałszywa, o tyle o ile ocena taka w treści swej równoważna jest tezie o zależnościach, jest ona zdaniem prawdziwym lub fałszywym. Mogą one wyrażać:
- przekonanie o zachodzeniu pewnych zależności
- aprobatę pewnego środka jako prowadzącego do określonego celu, te ich aspekty znaczeniowe nie są już empirycznie weryfikowalne, tylko relatywizują się do uznania lub nie uznania za dobre skutków danego środka.
2. Oceny właściwe - nie są empirycznie rozstrzygalne, bo tak jak normy właściwe nie są podległe kontroli badań empirycznych, a jedynie konfrontacji z innymi wartościami, filozofią, światopoglądem.
2 rodzaj elementów treściowych w terminach języka potocznego, czasem i naukowego:
- takie, które opisują pewne cechy lub zdarzenia przez te terminy oznaczane
- takie, które wyznaczają stosunek posługującego się nimi do tych zjawisk, jako ocenę tych zjawisk.
PODSUMOWANIE
WYPOWIEDZI WARTOŚCIUJĄCE - normy i oceny - mogą być empirycznie rozstrzygalne, tj. m. In. Podległe kontroli wyników badań społecznych, o ile są ocenami lub normami instrumentalnymi, bądź w przypadku ocen, na tyle tylko na ile zawierają one treści opisowe.
VI. ETAPY PROCESY BADAWCZEGO
1. sformułowanie problemu badawczego i celu badania
2. eksplikacja problematyki badawczej
2.1. wyjaśnienie oraz uszczegółowienie problematyki badań
2.2. wybór i uzasadnienie hipotez badawczych
3. operacjonalizacja problematyki badawczej
3.1. wybór zbiorowości, w której będą realizowane badania
3.2. wybór metod i technik badawczych
3.3. wybór bazy źródłowej
3.4. wybór zasad, kryteriów i technik analizy wyników badań
4. przygotowanie narzędzi badawczych
5. dobór próby (jednostek, które zostaną poddane badaniu)
6. pilotaż badań
7. realizacja badań empirycznych
7.1. dobór zespołu realizującego badanie terenowe
7.2. rozpoznanie warunków prowadzenia badań bezpośrednich
7.3. szkolenie ankieterów
8. weryfikacja zebranego materiału empirycznego
8.1. kodowanie danych i wprowadzenie kodów do komputera, (wstępne grupowanie materiału surowego
9. analiza materiału empirycznego
9.1. opracowanie tablic roboczych
9.2. obliczenia statystyczne
9.3. analiza jakościowa
9.4. interpretacja uzyskanych wyników i weryfikacja hipotez
10. pisemne opracowanie raportu
1. Sformułowanie problemu badawczego i celu badania. Trafne zdefiniowanie problemu badawczego wymaga przede wszystkim dobrej współpracy pomiędzy zleceniodawcą a badaczem. Dzięki temu zleceniodawca (decydent) rozumie, co badacz może a czego nie może dać, natomiast badacz lepiej zna istotę problemów, z którymi ma do czynienia zleceniodawca. Rzadko się jednak zdarza, że decydenci ujmują i rozumieją dany problem jasno i prawidłowo. W takiej sytuacji zadaniem badacza jest upewnienie się na ile to możliwe, jakiego rodzaju informacje rzeczywiście są potrzebne decydentowi, w przeciwnym wypadku wyniki badania nie przyczynią się do rozwiązania rzeczywistego problemu decyzyjnego. Przekształcenie problemu decyzyjnego na problem badawczy odbywa się przez dokładne i wyczerpujące wyliczenie rodzajów danych niezbędnych do rozwiązania problemu decyzyjnego. Problem może być zdefiniowany jako pytanie, na które nie znamy jeszcze odpowiedzi. Można, zatem go utożsamić z pytaniem, ale nie każde pytanie jest problemem. Wprowadza się trzy kryteria kwalifikujące pytanie jako problem badawczy:
1.Pytanie powinno dotyczyć obiektywnego stanu niewiedzy.
2.Pytanie powinno być wyrażone w języku ścisłym tzn. powinno zawierać pojęcia i terminy przyjęte w nauce
3.Pytanie powinno być sformułowane w taki sposób, aby było wiadomo, jakie czynności należy podjąć, aby sensownie poszukiwać odpowiedzi na to pytanie.
Te trzy czynniki wyznaczają nam zakres i charakter problematyki badawczej. Wyznaczają:
1.Obiektywną rzeczywistość
2.Dotychczasową wiedzę o tej rzeczywistości
3.Metody badań rzeczywistości, czyli metody naukowe.
2. Eksplikacja problematyki badawczej. Etap ten bywa często nazywany uszczegółowieniem lub ustawieniem tematu. Można tu wyróżnić następujące czynności:
1.Wyjaśnienie i uszczegółowienie problematyki badawczej. Każdy problem badawczy nawet szczegółowy może być wyrażony w kategoriach, pojęciach jeszcze bardziej jednorodnych, bardziej precyzyjnych. W eksplikacji chodzi o dokonanie dwóch rodzajów czynności:
- Wyrażenie problematyki badawczej w formie zdań zawierających wyłącznie terminy proste, zrozumiałe i jednoznaczne
- Ukazanie powiązań tematu będącego przedmiotem wyjaśniania z tematami (problemami) pokrewnymi.
W praktyce badawczej te dwie czynności są dokonywane jednocześnie i nierozdzielnie. Należy pamiętać, że w procesie eksplikacji problematyki badawczej pojawia się swoisty paradoks zwany paradoksem eksplikacji albo paradoksem Moore'a tzn., że eksplikacja jest zawsze pewną zmianą tematu oraz jego zawężeniem. W selekcji pytań i problemów szczegółowych stosuje się 3 kryteria:
1.Kryterium teoretyczne (praktyczne) — wybiera się tutaj pytania najistotniejsze, centralne w odniesieniu, do których można sformułować najbardziej precyzyjne i uzasadnione hipotezy, czyli najmniej zbadać problem badawczy
2.Kryterium metodologiczne. Selekcjonuje się pytanie wg możliwości udzielenia na nie odpowiedzi w oparciu o zastosowaną technikę badawczą
3.Kryterium techniczno-organizacyjne — odnosi się do spraw technicznych i organizacyjnych badania, czyli zbudowanie zespołu ankieterskiego, czas realizacji badania w terenie. Kryterium to nie powinno wpływać na zakres problematyki badawczej, chociaż w praktyce mamy czasu z nim do czynienia.
2.Wybór i uzasadnienie hipotez badawczych. Hipoteza - propozycja twierdzenia naukowego. A więc hipoteza nie jest ani pytaniem ani równoważnikiem pytania, jest raczej propozycją odpowiedz na pytania zawarte w problematyce badawczej.
Źródła hipotez - 1. wyniki teoretycznych rozważań, 2. dotychczasowe badania z tego zakresu, 3. inwencja twórcza i pomysłowość badacza.
Hipotezy powinny spełniać następujące wymogi:
- Odnosić się jednoznacznie do problematyki badawczej
- Posiadać uzasadnienie. To uzasadnienie jest najczęściej odwołaniem się do wiedzy teoretycznej lub empirycznej albo do konkretnego źródła, np. wyników badań z tego zakresu.
- Przy hipotezach powinno podawać się warunki sprawdzalności, czyli określić, kiedy naszą hipotezę czy hipotezy możemy przyjąć. Dlatego należy określić czy hipoteza jest propozycją twierdzenia jednostkowego, czy ogólnego; bezwyjątkowego czy probabilistycznego; szczegółowego czy uniwersalnego etc.
3. Operacjonalizacja problematyki badawczej. Operacjonalizacja - (w węższym rozumieniu) obejmuje zabiegi polegające na wyrażeniu pojęć i terminów teoretycznych poprzez terminy mające jednoznaczny sens empiryczny, a więc operacjonalizacja to przełożenie pojęć teoretycznych na język pytań zadawanych respondentom i ich odpowiedzi, czyli na pojęcia empiryczne. Również podczas operacjonalizacji zawsze pojawia się swoiste zniekształcenie lub zawężenie operacjonalizowanych pojęć, które można nazwać paradoksem operacjonalizacji. Operacjonalizacja w praktyce badawczej to przede wszystkim dobór wskaźników, ale ponad te ww. kwestie operacjonalizacja obejmuje następujące czynności:
1.wybór zbiorowości, w której będą realizowane badania — oznacza wyłącznie decyzję gdzie badania będą prowadzone: w jakiej kategorii społecznej lub generacyjnej, na jakim obszarze, miejscowości itp.
2.wybór metod i technik badawczych — nie istnieją niezawodne, jednoznaczne reguły określające jaką technikę badawczą należy przyjąć przy badaniu określonego problemu. Wybór metody i techniki jest w dużym stopniu określony przez charakter problemu badawczego. Zatem przy wyborze danej metody (techniki badawczej) trzeba uwzględnić następujące cechy:
- czy przyjęta problematyka badawcza może być poznana przez zastosowanie danej metody (techniki badawczej)
- czy nie istnieją jakieś przeszkody uniemożliwiające zastosowanie określonej metody (techniki badawczej)
- czy możliwe jest stosowanie bardzie złożonych, trudniejszych w stosowaniu ale dających bogatszy materiał metod (technik badawczych)
- trzeba zdecydować czy wystarczą badania przeprowadzone tylko 1 raz czy konieczne będzie przeprowadzenie ich w kilku etapach
- czy wystarczy jedna metoda (technika badawcza) czy trzeba zastosować kilka metod (technik badawczych)
3.wybór bazy źródłowej — na tym etapie chodzi przede wszystkim o rozstrzygnięcie które problemy szczegółowe mogą być rozwiązane przez odwołanie się do informacji wtórnych a także konieczne jest zdecydowanie o tym jaki stopień ogólności (szczegółowości) informacji jest niezbędny
4.wybór zasad, kryteriów i technik analizy wyników badań — nie dobrze jest gdy w trakcie realizacji badań badacz nie zdecydował się jeszcze w jaki sposób będzie analizowany zebrany materiał. Chodzi o to czy pozostanie przy analizie jedno lub dwudzielnych rozkładu, czy zastosuje złożone analizy wielowymiarowe, czy zdecyduje się wyliczać testy istotności i określone współczynniki statystyczne itp. Poza tym to jest niezmiernie istotna kwestia gdyż przyjęcie określonych zasad analizy wyników badań pociąga za sobą odpowiednią budowę pytań we przygotowywanym narzędziu badawczym.
4. Przygotowanie narzędzi badawczych. Aby przystąpić do przygotowania musi być dokładnie znany cel badań, bo w przeciwnym wypadku ni można będzie szczegółowo zaprojektować narzędzia. Narzędzia używane w badaniach marketingowych jak i socjologicznych nie są uniwersalne, oznacza to, iż należy sporządzić narzędzia służące do realizacji wyraźnie wytyczonych celów. Mogą oczywiście istnieć narzędzia o znacznym stopniu uniwersalności służące do realizacji wielu celów. Do najczęściej wykorzystywanych narzędzi badawczych zaliczane są przede wszystkim wszelkiego rodzaju kwestionariusze (wywiady, ankiety, obserwacje). W metodach projekcyjnych wykorzystujemy testy: test skojarzeń słownych, test uzupełnionych zdań, test rysunkowy, test akceptacji produktu, test akceptacji ceny, test koniunktury itp. Wykorzystujemy schematy i klucze kategoryzacyjne szczególnie w analizie treści oraz instrukcje i schematy umożliwiające gromadzenie informacji. Budowa narzędzi badawczych może być rozpoczęta dopiero po ostatecznym sformułowaniu, eksplikacji i operacjonalizacji problematyki badawczej, po wyborze populacji, w której będą realizowane badania i po zdecydowaniu, w jaki sposób opracowywane będą wyniki badań. Każde narzędzie badawcze pełni w badaniach podwójną rolę:
1.umożliwia zebranie potrzebnych informacji
2.jest najbardziej szczegółowym przełożeniem problematyki badawczej na język pytań i problemów jednostkowych
Ponieważ ilość i rodzaj pytań wynikających z założeń badawczych może być różna zaleca się każde pytanie kwestionariusza swoistemu testowi istotności za pomocą pytań pomocniczych tj.
- Po co zadaje się takie pytanie?
- Dlaczego ono jest tak sformułowane?
- Czego pytanie dotyczy?
- Jaką albo, jakie odpowiedzi można uzyskać zadając to pytanie?
- W jaki sposób będą analizowane odpowiedzi na to pytanie?
5. Dobór próby — wybór jednostek, które zostaną poddane badaniu. W większości sytuacji badaniom poddana jest tylko część populacji tzn. próba. O wielkości, liczebności próby decydują przede wszystkim następujące kryteria:
- wielkość badanej zbiorowości
- stopień jednorodności tej zbiorowości
- oczekiwana dokładność wyników
- dopuszczalny stopień błędu przy uogólnianiu wyników
- rodzaj doboru próby
- ilość i charakter zmiennych występujących w badaniu
- stosowana metoda i technika badań
- sposób analizy i wykorzystania wyników
Z tego wykazu wynikają dwa wnioski:
- W doborze próby kryteria merytoryczne (problem, charakter badań, charakter zbiorowości) odgrywają role, co najmniej tak ważną jak kryteria statystyczne
- Dobór próby może być dokonany dopiero po ostatecznym przygotowaniu badań.
Generalnie w statystyce wyróżniamy dobór:
1. Probabilistyczny (losowy) a w nim wyróżniamy dalej:
- losowy
- systematyczny
- warstwowy
- grupowy
2.dobór nieprobabilistyczny (nie losowy, celowy)
6. Pilotaż badań. Badania pilotażowe spełniają trzy funkcje:
1.Jest to sprawdzenie problemu badawczego a zwłaszcza poprawności eksplikacji i operacjonalizacji (sprawdzamy czy problem może być rozwiązany przy użyciu przyjętych metod i technik badawczych, jaka jest wartość przyjętych wskaźników, czy problem został prawidłowo zoperacjonalizowany, czy wszystkie pojęcia mają jednoznaczny sens empiryczny).
2.sprawdzenie technik i narzędzi badawczych — oszacowanie ilości braków odpowiedzi na poszczególne pytania, sprawdzenie poprawności pytań, ocena wiarygodności odpowiedzi, ocena zrozumiałości pytań.
3.sprawdzenie techniczo-organizacyjne badań.
Pilotaż powinien być przeprowadzony w tej samej zbiorowości, w której realizowane będą badania podstawowe, ale nigdy nie powinien być przeprowadzony wśród tych jednostek, respondentów. Zazwyczaj wielkość próby do pilotażu to około 5 % osób wylosowanych do próby zasadniczej.
7. Realizacja badań empirycznych. Stanowi centralną część procesu badawczego i dlatego powinna być przeprowadzona bardzo starannie. Faza badań terenowych rozpoczyna się szkoleniem ankieterów. Jeśli wszystkie czynności przygotowawcze zostały wykonane prawidłowo to sama realizacja badań w terenie nie powinna być zakłócona. Przyczynami ewentualnych problemów i opóźnień realizacji mogą być:
- realizacja badań w nieodpowiednich okresach (w firmie np. kiedy mamy do czynienia z urlopami, np. badanie mieszkańców wsi podczas żniw itp.)
- nieodpowiednie przygotowanie nie organizacyjne badań
- problem z zespołem ankieterów (np. nagła choroba części ankieterów)
- zadziałanie jakiegoś nieprzewidzianego bodźca, którego wcześniej nie można było przewidzieć (np. powódź itp.)
8. Weryfikacja zebranego materiału empirycznego - redukcja danych. Pełna ocena wartości materiału empirycznego jest trudna i czasochłonna. Wyróżnić można dwa etapy weryfikacji:
- weryfikacja wstępna — polega na poznaniu stopnia realizacji próby, poznanie kierunków zniekształceń próby, eliminacji materiałów niepełnych albo wypełnionych nieprawidłowo, czy ustaleniu problemu szczegółowych pytań, w których wystąpiły największe nieprawidłowości i luki w materiale empirycznym.
- weryfikacja pogłębiona - polega przede wszystkim na ocenie stopnia wiarygodności materiałów empirycznych, bowiem każdy materiał empiryczny jest obarczony takimi błędami.
8.1. Kodowanie danych i wprowadzeni do komputera. Kodowanie materiału empirycznego jest zabiegiem koniecznym, aby móc informacje zawarte w kwestionariuszu przełożyć do macierzy danych i dokonać analizy statystycznej. Proces kodowania pytań otwartych nazywamy kategoryzacją, która powinna spełniać następujące wymogi:
- należy wyróżnić kilkanaście kategorii szczegółowych a następnie sprowadzić je do kilku kategorii ogólnych, można postąpić odwrotnie.
- kategoryzacja powinna być poprawna logicznie, czego warunkiem jest wyczerpanie przedmiotów (odpowiedzi danej klasy) tzn. żadna odpowiedź nie może pozostać poza schematem klasyfikacji oraz rozłączność, tzn. żadna odpowiedź nie może należeć do więcej niż jednaj z klas.
9. Analiza materiału empirycznego. Jest to etap procesu badawczego, w którym dane empiryczne zostają skonfrontowane z hipotezami sformułowanymi przy eksplikacji problematyki badawczej.
1.opracowanie tablic roboczych i wynikowych — jest pierwszym krokiem analizy materiału statystycznego. Na podstawie tych tablic wynikowych możemy zobaczyć jak kształtują się wyniki na interesującej nas skali.
2.obliczenia statystyczne — wyliczenie konkretnych miar statystycznych, które pozwalają nam na stwierdzenie czy pomiędzy interesującymi badacza zmiennymi zachodzi zależność statystyczna, a jeśli zachodzi to na jakim poziomie, z jaką siłą.
3.analiza jakościowa materiału empirycznego pomaga lepiej zrozumieć w jaki sposób kształtuje się interesujące nas zjawisko czyli problem badawczy. Nie zawsze jesteśmy wszystko powiedzieć w oparciu o mierniki statystyczne.
4.interpretacja uzyskanych wyników i weryfikacja hipotez — czynność ta jest nieodłączna od poprzedniego etapu. Została tylko wyodrębniona celem podkreślenia jej wagi i istotności. Jest to wnioskowanie z siły i kierunków zależności między analizowanymi cechami o słuszności założeń badawczych i prawdziwości sformułowanych na ich podstawie hipotez.
10. Pisemne opracowanie raportu. Charakter opracowania końcowego zależy przede wszystkim od celu, w jakim badania były podejmowane. Opracowanie to może mieć formę surowego raportu, w którym przedstawia się tylko wyniki badań, ale opracowanie to może mieć również formę rozbudowanych rozważań teoretycznych, gdzie dane empiryczne są jedynie podstawą do wnioskowania i interpretacji.
Raport powinien zawierać odpowiedzi na pytania:
- na które pytania uzyskano zadowalające odpowiedzi?
- które pytania należy przeformułować, uszczegółowić?
- które hipotezy zostały sprawdzone?
- jaki jest poziom argumentów potwierdzających i obalających hipotezy?
- jakie nowe ważne fakty, prawidłowości poznano w wyniku badań?
- jakie pojawiły się nowe, nieznane wcześniej pytania, wątpliwości?
Podsumowując, można powiedzieć, że etapy 1—5 składają się na fazę przygotowania badania, czyli na etap konceptualizacji etapy 6—7 to faza realizacji badania a etapy 8—10 to faza opracowania badań.
1