HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNYCH I PRAWNYCH

1. STAROŻYTNOŚĆ I ŚREDNIOWIECZE

1. Pojęcie doktryn politycznych i prawnych

Doktryna to usystematyzowany zbiór poglądów na pochodzenie, istotę oraz funkcje państwa i prawa. Stanowiła przegląd myśli wielkich systemów wybitnych myślicieli.

Klasyfikacja doktryn:

*Rewolucyjne- dotyczą epoki w myśleniu o społeczeństwie i prawie

*Konserwatywne- dążą do zachowania istniejącego stanu rzeczy, ale tak, by nie budzić sprzeciwu społecznego

*Reakcyjne- nastawione na przywrócenie stanu poprzedniego.

Funkcje doktryn:

*Funkcja tłumacząca - z treści doktryn dowiadujemy się jak jest zbudowane państwo, jaka jest struktura prawa i jego źródła.

*Funkcja krytyczna - np. w treści doktryn występuje krytyka istniejącej rzeczywistości. *Funkcja prognostyczna - ich treści wypełnia wizja przyszłego ustroju.

*Funkcja integracyjna - zespala postawy społeczne wokół jakiegoś ustroju

2. Ideologia sofistów starszych

1. Protagoras z Abdery- punktem odniesienia dla każdego zjawiska jest człowiek. Nie funkcjonują absolutne wartości. Jedynie zmysły informują o tym, co istnieje, ale to co istnieje jest różnie postrzegane. Państwo, prawo i moralność mają umowny charakter. Umowa jest początkiem państwa, a jego podstawą jest wartość obywateli. Demokracja jest właściwą formą rządów

2. Gorgiasz- podstawowe założenia: a) człowiek jest przedmiotem badań, b) rzeczywiste jest to co poznawane jest przez zmysły, c) rzeczywistość jest obiektywna, d) wiedza jest warunkiem prawidłowości postępowania. e) wiedza sprawia, że człowiek staje się silniejszy, a prawo natury, że staje się słabszy. f) wobec natury wszyscy są równi, g)państwo i prawo są zmienne a ich zmienność zależy od wiedzy rządzących.

3. Prodikos- umowa poprzedza wszystkie zjawiska społeczne, poznanie natury jednostki jest kluczem do poznania społeczeństwa. Państwo powstało w drodze umowy, a jego dobre funkcjonowanie zależy od samopoznania człowieka. Państwo jest dobre gdy jest zgodne z naturą człowieka. Najlepszy ustrój to demokracja.

3. Ideologia sofistów młodszych

1. Hippiasz z Elidy- uważał, że instytucje społeczne są z natury umowne, a prawa są dziełem ludzi. Wolność i niewola, panowanie i poddaństwo są sprzeczne z prawem natury. Państwo i prawo pozostają w kolizji z prawem równości. Popierał demokratyczną formę rządów.

2. Kallikles- twierdził, że społeczeństwo poskramia silniejsze osobowości. Przewaga słabszych wynika z ich liczebności. Prawo stanowione jest gwałtem słabych na silniejszych. Umowną równość wprowadza państwo niwelujące naturalne różnice między ludźmi.

3. Trazymach- sprawiedliwość to interes silniejszego. Stosunek rządzącego do słabszego przypomina stosunek pasterza do owiec, który dba o nie dla swojej korzyści. Czyniona niesprawiedliwość jest oznaką mocy i czymś bardziej „szlacheckim i pańskim” niż sprawiedliwość. Korzyść silniejszego jest wyrazem prawa natury.

4. Myśl polityczna Sokratesa

Poglądy znane z relacji uczniów. Receptą na wszystko jest poznanie samego siebie. Jeżeli poznamy siebie i będziemy w stanie zapanować nad samym sobą nasze problemy znikną. Kładzie on nacisk na sferę etyczną. Twierdził, że klucz tkwi w nas samych. Jeśli poznamy samych siebie pozwoli nam to na przewidywanie zachowań innych ludzi, bo natura ludzka jest niezmienna. Wszelkie zło wynika z niewiedzy, gdyż nie znając siebie nie potrafimy dostrzec dobra będącego w sobie. Sokrates precyzuje pojęcie wolności, która ma swoją podstawę w mądrości. Mądrość jest umiejętnością panowania nad namiętnościami i emocjami. Należy mieć dystans do wszystkiego, a przede wszystkim do samego siebie. Sokrates przyjmuje podział na monarchię (przeciwieństwo tyrania), arystokrację (oligarchia), demokrację, czyli rządy oparte na niewiedzy.

5. Myśl polityczna Platona

Podstawą filozofii Platona był pogląd, że istnieją dwa światy: świat idei (doskonały) i świat odbijający te idee (niedoskonałe odbicie pierwszego). Tylko mędrzec może zbliżyć państwo do idealnego wzorca. Państwo stworzył człowiek. Platon był twórcą myśli politycznej o postępującej degeneracji ustroju. Timokracja, czyli rządy odważnych, była dobra ale mało stabilna. Pogoń za luksusem doprowadziła, że do rządu doszli bogacze. Tak powstała demokracja. Idealne państwo miało być zhierarchizowane. W społeczeństwie istnieją trzy grupy społeczne:

*na szczycie znajdują się ci, którzy wyróżniają się mądrością- oni rządzą

*poniżej znajdują się wojownicy- bronią społeczeństwa przed wrogami

*najniżej znajdują się ci, którzy zaspokajają potrzeby ogółu wolnych.

Żadna z tych grup nie osiąga doskonałości z osobna, wszystkie są zależne względem siebie. Granica pomiędzy filozofami i wojownikami jest przekraczalna. Obie te grupy zostały objęte systemem wychowania obywatelskiego.

U schyłku życia Platon dał obraz państwa drugiego co do dobroci, jak sądził łatwiej osiągalnego. Rządzili w nim właściciele ziemscy, a trwałość tego państwa miały gwarantować surowe zakazy i nakazy dla obywateli (np. zakaz opuszczania miasta, elitarne wychowanie)

6. Myśl polityczna Arystotelesa

Podstawą nauki Arystotelesa było twierdzenie, że państwo jest wspólnotą mniejszych wspólnot rodzinnych. Celem państwa jest zaspokojenie materialnych i duchowych potrzeb człowieka. Kształt ustroju zależy od stanu gospodarki, charakteru narodu, położenia geograficznego. Występuje podział na oligarchie (rządy bogaczy) i demokracje (rządy biednych). Trzecim ustrojem jest forma pośrednia- politeja (synteza oligarchii i demokracji). Społeczeństwo dziali się na znakomitych (członkowie elit żyjący z cudzej pracy, są wykształceni i mają majątek), stan średni (ich cnotami było umiarkowanie i rozsądek) i lud (rzemieślnicy, kupcy, żyjący z pracy własnych rąk). Arystoteles uważał, że niewolnictwo związane jest z niedoskonałością gospodarki, a pewni ludzie są stworzeni do niewoli. Prawo natury Arystotelesa było zsynchronizowane z zasadą nierówności, z taką ideą sprawiedliwości, która z jednej strony odzwierciedlała zasadę równości asymetrycznej, a z drugiej łączyła równość z zasadą proporcjonalności.

7. Myśl polityczna cyników

Cynizm głosił pochwałę życia prostego, zgodnego z naturą. Twórcą nurtu był Antystenes z Aten. Filozofia cyników charakteryzowała się sensualizmem w teorii poznania i materialistyczną koncepcją świata. Cynicy uważali, że najwyższą wartością w życiu jest szczęście , do którego prowadzi życie w cnocie (zgodne z naturą). Natura była tożsama z przyrodą. Naturalne było to co stanowiło minimum życiowych potrzeb. Cynicy głosili kult ascezy i odmawiali uczestniczenia w praktykach religijnych. W cynizmie niektóre wątki raziły prymitywizmem, np. tolerowanie kazirodztwa i kanibalizm. Obiecywał ludziom wolność od kataklizmów w żyjąc samotnie i skromnie. Cynizm miał swoich wyznawców przede wszystkim w warstwach ubogich.

8. Myśl polityczna epikurejczyków

Twórcą tej doktryny był Epikur z Samos. Myśl Epikura była próbą odpowiedzi na pytanie, jak ma żyć człowiek, któremu państwo zabrało możliwość uczestnictwa w polityce?. Epikureizm za najwyższy cel uznawał dążenie do szczęścia człowieka, a samo filozofowanie traktowano jako czynność, która dzięki rozumowi i cnocie zapewnia szczęśliwe życie. Człowiek rozumny jest wolny i szczęśliwy, gdy przestaje być niewolnikiem swoich pragnień. Droga do szczęścia wiedzie wśród przyjemności, ale należy unikać tego co mogłoby zakłócić wewnętrzny spokój. Epikurejczyk pilnuje swej własności i dba o jej pomnażanie. Nie odwraca się od państwa, gdyż jest ono pożyteczne, bo zapewnia minimum moralności, gwarantuje wewnętrzny spokój i chroni przed zawiścią innych. Prawdziwy mędrzec nie interesuje się polityką, bo obowiązki wobec państwa zatruwają smak przyjemności. Epikurejczyk współpracuje z władzą tylko wtedy gdy chodzi o jego bezpieczeństwo.

9. Myśl polityczna stoików

Stoicy uważali, że świat jest rozumnym ładem i harmonią. Wszystkim rządzi przeznaczenie (rozum, natura, los). Kosmos zamieszkują cztery natury- rośliny, zwierzęta, ludzie i bogowie,. Najściślejsze są związki między ludźmi i bogami, bo łączy ich rozum. Bogowie są rozumni z natury, a ludzie osiągają rozum własnym wysiłkiem. Stoicy uważali, że cnota, to wartość jednakowa u mężczyzny i kobiety, człowieka i boga, wolnego i niewolnego. Ludzie z natury są dobrzy, a skłonność do czynienia zła pochodzi z zewnątrz. Mądrość jest jednoznaczna z wolnością. Tylko człowiek mądry jest wolny. W każdym tkwi iskra, która pozwala posiąść mądrość. Stoicyzm aprobował prywatną własność i nierówność między ludźmi. Stoicy spoglądali na aparat władzy z dystansu. Stoicy współpracowali z państwem tylko wtedy, gdy uznał je za twór rozumny. Mógł też odwrócić się od państwa i zamknąć w sferze duchowej autonomii. Stoicy unikali klasyfikowania ustrojów i form państwa, gdyż żadnego nie uznawali za idealne.

10. Myśl polityczna Augustyna

Podstawą myśli św. Augustyna była filozofia katastrofizmu, którą przenikał pesymizm. Większość ludzi jest zła. Ludzie są zachłanni, żadni zaszczytów i władzy. Wszelka władza pochodzi od Boga i tylko on wie jaka będzie przyszłość. Bóg stworzył państwo z powodu grzechu. Augustyn twierdził, że jedynie państwo boże może trwać wiecznie, a dzieje gatunku należy traktować jako nieustanną walkę państwa bożego z państwem szatana. Państwem bożym jest niewidzialny Kościół z Chrystusem na czele. Ojczyzną obywateli tego państwa jest niebo, a na ziemi są oni tylko pielgrzymami. W państwie ziemskim współegzystują obywatele państwa bożego i szatana. Państwo stanowi zatem organizacje podatna na pokusy diabła. Może ono się przyczyniać jedynie do tego aby obywatele nie pogrążali się w grzechu. Bóg daje władzę dobrym i złym. Bóg przez ludzi złych realizuje swoje plany. Kiedy chce doświadczyć obywateli zsyła na nich tyranów. Ludzie maja prawo do oporu, kiedy normy prawa ludzkiego naruszają prawo boże.

11. Myśl ustrojowa Jana z Salisbury

Uważał, że wszystko co istnieje na ziemi jest tworem Boga. Państwo porównał do człowieka i nazwał go ciałem empirycznym. W owym ciele duszą jest kler, głową jest monarcha, sercem jest senat, oczy, uszy, język to sędziowie, ręce to armia i urzędnicy, żołądkiem jest administracja finansów. Najważniejszymi częściami człowieka jest głowa i dusza, czyli król i kler. Jan z Salisbury życzy sobie króla sprawnego, który poskromi złoczyńców. Obawia się jednak, że sprawny król szybko zdegraduje swoją władze. Król jest sługą swojego ludu i odpowiada za jego losy przed Bogiem. Jest on Bożą karą za grzechy ludu. Powinien słuchać rad kapłana. Jan z Salisbury odrzuca polityczną misję kościoła rzymskiego. Twierdził, że jeśli król nie chce przestrzegać prawa bożego i prawa naturalnego należy uznać go za tyrana. Jeśli kler uzna władcę za tyrana to wtedy lud ma obowiązek wypowiedzenia posłuszeństwa tyranowi.

12. Myśl ustrojowa Tomasza z Akwinu

Tomasz z Akwinu uważał, że władza państwowa pochodzi pośrednio od Stwórcy. Boska jest tylko sama zasada władzy, a ustrój tworzą ludzie. Państwo powinno tworzyć warunki potrzebne do zbawienia. Warunkami tymi są pokój i porządek. Społeczeństwo podzielone jest wedle majątku. Największą grupę stanowią fełdałowie, duchowni i świeccy, poniżej znajdują się magnaci posiadający majątek pozwalający żyć z cudzej pracy, a na samym dole ci, którzy majątku nie posiadają. Człowiek jako istota ziemska podlega władzy świeckiej, jest również obdarzony nieśmiertelną duszą, podlega więc Bogu. Tomasz opowiadał się za rządem monarchicznym. Nadużycia państwowe rozumiał dwojako: albo naruszają one zasady prawa bożego i naturalnego, albo konstytucję państwa pochodzącą od ludu. Państwo ma wywierać nacisk na ludzi, by właściwie myśleli. Najwyższym prawem było prawo wieczne. Jego odbiciem w umyśle ludzkim jest prawo natury. Ustawodawcy ustalają jakie zakazy i nakazy mają być przestrzegane. Tak powstaje prawo ludzkie.

13. Myśl ustrojowa Marsyliusza z Padwy

Marsyliusz uważał, że interesy jednostki nie mogą być sprzeczne z interesami zbiorowości. Najwyższą zbiorowością jest państwo. Państwo to strażnik bezpieczeństwa i pokoju między ludźmi, który dysponuje techniką i aparatem oraz środkami rządzenia. W rękach rządu muszą być skoncentrowane wszystkie środki przymusu (administracja, sądownictwo). Możliwość stanowienia praw należy do całego ludu. Zasada suwerenności najlepiej sprawdza się w ustroju demokratycznym. Marsyliusz odrzucił teorią dualizmu prawa ludzkiego i prawa bożego. Prawo boże będzie normą w życiu niebieskim, a w życiu doczesnym jest tylko doktryną. Prawem jest zatem norma pochodząca od uprawnionego ustawodawcy, którym jest lud. Prawo nie musi być ani dobre, ani sprawiedliwe, ważne że pochodzi od ludu. Kościół uważany był jako dobrowolna organizacja, która nie jest równorzędna z państwem. Kościół powinien być podporządkowany państwu.

14. Myśl ustrojowa Niccolo Machiavellego

Machiavelli opierał swe wnioski na obserwacji życia. Głosił że człowiek jest kowalem własnego losu, że aktywność władcy oraz prawo mogą zmienić człowieka. Uważał, że ludzie z natury są źli i podstępni. Dla praktyki liczy się nie to co faktycznie ludzie czynią. Machiavelli twierdził, że wszechświat jest odwieczną harmonią. Dobro i zło równoważą się tu. Państwa powstają w cyklicznym rozwoju tj. spadają na dno, a gdy już niżej nie da się spaść zaczynają wznosić się. Zachowanie człowieka poddane jest zawsze dwóm zasadom: Fortunie i Virtu. Fortuna to los, zespół wydarzeń, których nie można przewidzieć. Fortuna przesądza zatem o części ludzkich czynności. Inne zależą od Virtu - przedsiębiorczości człowieka, jego zdolności rozumowania i przewidywania, od energii i aktywności jednostki. Jest przy tym regułą, że Fortuna najchętniej zarzuca swe pęta na słabych, biernych, mało ambitnych. Życie sprzyja śmiałym; wybitni i aktywni mogą zmniejszyć Fortunie pole działania. I władcy muszą o tym wiedzieć. Władcy muszą wiedzieć, że z natury ludzie są bardziej skłonni do złego aniżeli do dobrego.

2. RENESANS

15. Myśl polityczna Ulricha von Hutten

Ulrich von Hutten żył w latach 1488- 1523. Był dzieckiem z rycerskiego rodu, jednak przeznaczono go, ze względu na wątłą budowę ciała, do kariery duchownej. Zajmuje on czołowe miejsce wśród niemieckich humanistów końca wieku XV i pierwszej połowy XVI. Mimo, iż osobiście nie znał Lutra, to gorliwie go popierał- zwłaszcza w kwestii wystawnego trybu życia dostojników kościelnych. Pozostawił po sobie wiele dzieł. Jego barwne i bujne życie studenckie, akademickie, wojskowe, działalność polityczna wskazują na typową dla ludzi renesansu aktywność łączącą stałą, wszechstronną edukację z czynnym życiem politycznym. Jego poglądy polityczne  bywały zbieżne z koncepcjami humanisty i polityka Jana Ostroroga. Von Hutten ostro krytykował prywatę książąt. Sławi dzielność legendarnego przywódcy plemion germańskich oraz głosi również chęć odrodzenia we współczesnym sobie społeczeństwie niemieckim zasad postępowania i norm moralnych panujących kiedyś wśród plemion germańskich. Uważał się za kontynuatora szlachetnych zasad rycerstwa. 

16. Myśl polityczna Tomasza Münzera

W 1525 przyczynił się do wydania Artikelbrief, w którym krytykowano feudalizm, wzywano szlachtę i duchowieństwo do oddania majątków, ograniczenie danin i podatków, wiedział, że spotka się to z oporem, dlatego stanął na czele wojny chłopskiej. Munzer uważał, że człowiek, tylko dzięki rozumowi może on osiągnąć zbawienie. Rozum uczy, że wolność chrześcijańska, jest celem świata doczesnego. Trzeba zatem niszczyć te instytucje i przywileje, które chronią prywatne interesy ze szkodą dla ogółu.

Munzer dążył do natychmiastowego urzeczywistnienia swej utopijnej wizji sprawiedliwego królestwa bożego na ziemi. Królestwo boże Munzera miało być wspólnotą równości wszystkich, w któ­rej nie będzie ani różnic klasowych, ani własności prywatnej, ani też wyob­cowanej ze społeczeństwa władzy. Władza miała należeć do prostego ludu. Tylko lud może utrwalić ład, polegający na prymacie zasady dobra powszech­nego.

17. Myśl polityczna Ulricha Zwingli

Potępił instytucje dziesięciny, celibat kapłanów, spowiedź w konfesjonale, wystąpił przeciwko zakonom i klasztorom. Obowiązkiem władz cywilnych jest sprawowanie kontroli nad kultem publicznym. Władza państwowa pochodzi od Boga i dlatego posiada boski autorytet, jej celem jest utrzymanie bezpieczeństwa i ładu. Opowiadał się za oszczędnym, pracowitym życiem, postulował, aby państwo mogło odbierać bogactwo tym, którzy posiadają zbyt wiele i nadwyżki przekazywać biednym. Poddani są zobowiązani do płacenia podatków i innych danin, mogą wypowiedzieć posłuszeństwo, wtedy, gdy rozkaz państwowy jest sprzeczny z Biblią. Najszczęśliwsze i najtrwalsze są te państwa, w których panuje prawdziwa religia. Najlepsi urzędnicy to najlepsi chrześcijanie. Najlepszym ustrojem wg, niego jest arystokratyczna republika, władza w rękach wykształconego patrycjatu miejskiego

18. Myśl polityczna Marcina Lutra

Luteranizm łączył rewizjonizm religijny z konserwatyzmem społecznym. Luter od św. Augustyna przejął tezę o całkowitym upadku natury ludzkiej. Człowiek na skutek grzechu pierworodnego stał się niewolnikiem diabła i ani chrzest, ani spowiedź, ani dobre uczynki nie uczynią go dobrym. Człowiek może zbliżyć się do boga tylko przez wiarę. Luter uznawał pełną suwerenność władzy państwowej. Uważał, że państwo nie może niczego zrobić dla zbawienia człowieka, ma jednak możliwości, by powstrzymać ludzi od dalszego upadku. Konieczne jest wyposażenie władzy w pełnię praw do nieskrępowanego działania. W czasach zepsucia potrzebne jest państwo surowe wobec poddanych. Lud jest opętany przez szatana, dlatego władca powinien użyć wszelkich sposobów aby wzbudzić zbawienny strach. Nawet przeciwko tyranowi nie przysługiwało prawo oporu. Obowiązek posłuszeństwa był totalny. Państwo czuwa, aby w sprawach wiary nie było rozbieżności, każe publicznie głosicieli zgubnych doktryn. Reformacja luterańska utwierdziła rolę religii jako podstawy siły państwa.

19. Myśl polityczna Jana Kalwina

Kalwin uważał, że Bóg jest jedynym suwerenem i osobiście prowadzi rękę rządzącym, którzy otoczeni są bożym majestatem. Boskie jest państwo i absolutna jest władza jego rządzących, którzy wykonują tylko boskie rozkazy. Nie można stawiać oporu włazy, nie stawiając równocześnie oporu Bogu. 2 wyjątki: gdy w państwie istnieją organy powołane do stawiania oporu, lub gdy Bóg ześle natchniona osobę, która zjednoczy lud. Kalwin uważał, że najlepszym modelem państwa jest republika najlepszych i wybitnych. Kalwin podporządkował władzę świecką kościołowi. Państwo utrzymywało wiarę chrześcijańską, pilnowało czystości wiary, badało czy obywatele chodzą na nabożeństwa. Kalwiński kościół jest widzialny i organicznie powiązany z aparatem władzy. Wykroczenia przeciwko dekalogowi pociągały za sobą kary kościelne i surowe sankcje prawne. Kalwinizm rehabilitował pracę i zysk z kapitału, bronił kredytu i zasad pewności obrotu pieniężnego. Potępiał kontemplacyjny i nieproduktywny tryb życia.

20. Myśl polityczna Jeana Bodin

Podstawowym elementem doktryny Bodina było państwo jako sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami, z suwerenną władzą na czele. Rząd, który jest sprawiedliwy respektuje prawo boże i naturalne. Państwo jest organizacją, która wznosi się nad rodzinami, stanowiącymi podstawowe komórki życia w państwie. Władza państwowa jest suwerenna co zapewnia jej absolutną niezależność, oraz pełną niezawisłość poddanych. Suwerenność jest niepodzielna i zapewnia wyłączność prawodawczą. Najbardziej naturalnym ustrojem jest monarchia. Władzę wiążą prawa wyższe. Bodin podkreślał idee nietykalności własności. Twierdził, że własność wynika z praw wyższych. Uważał, że mądry suweren nie będzie wyciągał ręki do poddanych o jałmużnę. Król powinien stwarzać atmosferę sprzyjającą bezpieczeństwu i pewności obrotu. Mimo różnic prawnych wszyscy jednakowo są poddani suwerenowi. Kiedy król narusza wolność poddanych, można mu stawić tylko bierny opór.

21. Myśl polityczna Erazma z Rotterdamu

republikanizm- poglądy zawarł w adagiach (zbiór korespondencji, przysług napisanych po łacinie z komentarzem). Erazm krytykuje szlachectwo bez cnoty, snobizm, demoralizację kleru. Wg niego zepsucie społeczne jest wynikiem tego, że państwo rządzone jest przez króla. Wg niego najlepszym ustrojem jest republika. Republika to ustrój, w którym wszyscy mogą żyć szczęśliwie. Republikanizm Erazma wyrastał z niechęci do królów. Szczególnie krytykował instytucja monarchii dziedzicznej. Erazm uważa, że ludzkość może być wybawiona przez działanie wybitnej jednostki - króla humanistę

pacyfizm - wyraża niechęć do ustroju monarchii. Erazm twierdził, że władcy nie troszczą się o dobro poddanych. Uważa, że wojna jest przeciwna naturze człowieka. Człowiek jest stworzony żeby żyć w pokoju i przyjaźni z bliźnimi. Wojna niszczy prawa moralne i wartości kulturalne. Miłość do pokoju powinna należeć do podstawowych cnót monarchy . Twierdzi, że istnieją wojny sprawiedliwe - wojny obronne i wojny niesprawiedliwe - wojny łupieżcze. Erazm konstruuje 2 postulaty prawne: 1). aby król mógł wszcząć wojnę powinien zapytać o zgodę parlamentu, przedstawicieli miast i całej ojczyzny; 2) prawo do oporu - jeżeli lud nie chce wojny to powinien mieć prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi.

22. Renesansowe utopie

More uważał, że podstawą zła jest prywatna własność, krytykował rozwój przemysłu i wymiany towarowej. Przeciwieństwem tej surowej rzeczywistości był ustrój Utopii, którą odkrył portugalski żeglarz Rafał Hitlodeusz. Ustrój Utopii nie znał własności prywatnej. Ludność żyła w równości i harmonii. Istniał tam obowiązek rzetelnej pracy, a wolny czas Utopianie poświęcali nauce. Utopianie jednakowo się ubierają i wspólnie spożywają posiłki. Utopia zna niewolników, są nimi przestępcy oraz jeńcy wojenni. Ustrój polityczny Utopii jest hierarchiczny. Każde 30 rodzin corocznie wybiera swoich urzędników, a ci z kolei wybierają spośród siebie swych szefów. Na czele stoi książę, który sprawuje dożywotnio władzę. Należy do niego kierowanie robotami publicznymi i polityka zagraniczna. Utopia jest państwem praworządnym. Występują tam różne wierzenia religijne, a ludzie są wobec siebie tolerancyjni.

23. Myśl polityczna polskiego renesansu

Polska doktryna polityczna była następstwem rozdrobnienia feudalnego i powstania zjednoczonej monarchii stanowej. Największy jej rozwój datował się od połowy XV stulecia. Miała swoje źródło we wzroście znaczenia szlachty.

*ideologia wzmocnienia władzy królewskiej- Jan Ostroróg widział w sojuszu króla ze średnią szlachtą możliwość osłabienia pozycji starych rodów. Żądał współpracy sejmu z monarchą. Jan Olbracht domagał się zniesienia przywilejów szlacheckich oraz silnego rządu z królem na czele, rozbudowy skarbca królewskiego.

*program egzekucji praw- zamysł wyegzekwowania praw i obyczajów, które nie były respektowane. Zakładał zmiany polityczne i ustrojowe w państwie. Program obozu egzekucyjnego łączył w sobie dwa hasła: nihil novi i silny rząd. Program egzekucyjny traktował możnych jako przeszkodę na drodze usprawnienia państwa. Występowano przeciwko przywilejom magnaterii, dążono do unowocześnienia procedury sądowej. Żądano opodatkowania duchowieństwa. Program ten dowodził wysokiego poziomu kultury politycznej i prawnej średniej szlachty. Nie został jednak zrealizowany.

24. Myśl ustrojowa Andrzeja Frycza Modrzewskiego

Fundamentalne dzieło Modrzewskiego „ o poprawie Rzeczypospolitej”.

Modrzewski skonstruował idee złagodzenia podziałów stanowych. Wziął w obronę chłopa (protestował przeciwko nadmiernej pańszczyźnie). Domagał się ochrony prawnej dla chłopa. Wystąpił również w obronie mieszczan- pragną by mieli oni wpływ na wybór królewskiej dynastii. Proponował wzmocnienie władzy króla- miał on stać na czele państwa, być arbitrem w sporach między stanami i strażnikiem politycznej równowagi, do niego miał należeć decydujący udział w tworzeniu prawa. Modrzewski domagał się kodyfikacji praw. Żądał praw humanitarnych i jasnych. Podstawą prawa polskiego miało być prawo rzymskie. Żądał demokratyzacji Kościoła i wybieralności biskupów i o dopuszczeniu nie- szlachty do dostojeństw kościelnych. Potępiał wojnę, jako zbrodnię przeciwko ludzkości.

25. Ideologia złotej wolności szlacheckiej

Składnikami złotej wolności szlacheckiej były:

1.zasada komitywy w stanie szlacheckim- stanowiła świadectwo dobrego urodzenia, ucieleśnienie zalet. Była zobowiązaniem do służby publicznej. Była pochwałą szlachectwa i rycerstwa. Przestrzegano aby możnowładztwo nie wyszło z komitywy, tworząc odrębny stan. Idea komitywy pozwalała skutecznie bronić zwartości szeregów szlachty.

2.teoria mieszanej formy rządu- była kultem wolności i zasady demokracji szlacheckiej. Była pochwałą wolnej elekcji i pospolitego ruszenia oraz zasady jednomyślności.

3.idea praworządności- szlachta uważała, że rządy prawa mogą zapewnić jej uprzywilejowaną pozycje w państwie.

4.pochwała równości i własności

5. nakaz obrony katolicyzmu i imperatyw integralności terytorialnej kraju.

26. Ideologia polskich arian

Bracia polscy- wyodrębnili się z kościoła kalwińskiego na synodzie w Pińczowie. Można wyróżnić dwa nurty w ruchu ariańskim:

1. Radykalny (szlachecko plebejski)

2. Umiarkowany (mieszczańsko szlachecki)

Arianizm był z założenia ruchem religijnym. Arianie stworzyli nowoczesną koncepcję stosunków między państwem i kościołem, oparty na zasadzie tolerancji i ścisłego rozgraniczenia kompetencji. Arianie podkreślali konieczność krytycznego interpretowania Biblii, bronili prawa do błędu i domagali się realizacji zasad tolerancji. Główne zasady Arian:

1. występują przeciwko pańszczyźnie i poddaństwu chłopów

2. nawołują do utrzymywania się z własnej pracy

3. głoszą posłuszeństwo nakazom władzy państwowej, płacenie podatków

4. arianie nie mogą obejmować żadnych urzędów

5. nie mogą brać udziału w wojnie i odpowiadać złem za zło

3. WIEK XVII I OŚWIECENIE

27. Myśl ustrojowa Grocjusza

Prawo natury wg Grocjusza jest nakazem rozumu. Jest ono związane z niezmienną naturą człowieka. Nakazy i zakazy prawa natury wynikają stąd, że pewne działania są dobre, a pewne są złe. Do poznania zasad można dojść tylko przez badanie społecznej natury człowieka. Cechą niezmienną natury człowieka jest popęd społeczny. Człowiek ma naturalny popęd do łączenia się z innymi ludźmi w celu rozumnego i zgodnego współżycia. Fundamentalną zasadą prawa natury jest obowiązek nienaruszania cudzej własności, wynagradzania szkód, dotrzymywania umów, oraz obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa. Grocjusz twierdził, że wojnę można sprawiedliwie poprowadzić tylko w obronie zagrożonych praw natury. Głosił obowiązek ludzkiego traktowania przeciwników, oszczędzania kobiet i dzieci. Równocześnie godził się z istnieniem niewolnictwa.

28. Myśl ustrojowa Benedykta Spinozy

U podstaw doktryny Spinozy tkwiła zasada tolerancji. Uważał on, że stan natury jest stanem wzajemnej wrogości ludzi, a natura nie podlega prawom rozumu. Państwo to organizacja, która za pomocą siły i gróźb zapewnia bezpieczeństwo i stwarza warunki do szczęścia i wolności. Wolny jest ten, kto żyje zgodnie z nakazami rozumu. Dzięki państwu człowiek może wyzwolić się z niewoli własnych popędów. Umowa polegała na tym, że jednostki zrzekały się swych praw na rzecz całego społeczeństwa. Władza suwerena była absolutna. Najbardziej naturalnym i użytecznym ustrojem jest demokracja, ponieważ jednostka działa na pożytek ogółu a tym samym na swój własny pożytek. Demokracja to jedyny ustrój w którym trwa równość , pozwala na zachowanie wolności. Najlepiej aby całe społeczeństwo mogło uczestniczyć w sprawowaniu władzy.

29. Myśl ustrojowa Samuela Pufendorfa

Oddzielił on sferę prawa naturalnego, teologii i prawa pozytywnego. Odróżniał religię od etyki. Uważał, że w stanie obywatelskim oddziałuje tylko władza świecka. Dowodził przewagę tego pierwszego, gdyż powstało ono wcześniej niż państwo. Pufendorf rozumie ustawę jako wolę lub rozkaz przełożonego, za pomocą którego narzuca on osobom ,które od niego zależą konieczność postępowania w określony sposób. Człowiek z natury posiada dwie skłonności: instynkt samozachowawczy i instynkt życia społecznego. Podstawowymi zasadami prawa natury są: ochrona swojego życia i majątku, oraz nie działanie na szkodę społeczeństwa. Pufendorf uważał, że państwo powstało na skutek trzystopniowej umowy społecznej:

1. pierwszy akt- porozumienie o zrzeszeniu jednostek w społeczeństwo

2. drugi akt- decyzja o ustroju konstytucyjnym

3. trzeci akt- decyzja o podporządkowaniu społeczeństwa suwerenowi.

Obowiązkiem władzy jest zapewnienie społeczeństwu bezpieczeństwa i porządku.

30. Ideologia Rewolucji Angielskiej (1640- 1660)

Przyczyną rewolucji angielskiej był konflikt pomiędzy zmierzającą do wzmocnienia monarchią, opierającą się głównie na feudalnej arystokracji a rosnącym w siłę mieszczaństwem. Dodatkowymi przyczynami okazały się problemy wyznaniowe.

Programy polityczne rewolucji:

1. Rojaliści- głównym przedstawicielem był Robert Filmer. Głosił, że nie ma innej formy ustrojowej poza monarchią patrymonialną. Twierdził, że nie istnieje tyrania jako forma rządów, a ludzie nie są równi z natury. Był przeciwnikiem idei praw natury i umowy społ.

2. Independenci- opowiadali się za niezależnością i swobodą działania gmin religijnych. Głównym przedstawicielem był James Harringrin. Uważał, że najlepszy jest ustrój mieszany. O istocie ustroju decydują stosunki własnościowe w rolnictwie. Uważał, że przewrotom mogły zapobiec właściwe stosunki agrarne, ustrój mieszany i system elekcyjny. Twierdził, że rola senatu ogranicza się do debaty, akty prawne uchwala Grupa Uprzywilejowana, a wykonuje je magistrala

3. Diggerzy- odrzucali stosowanie przemocy, nie opowiadali się za odbieraniem własności. Głównym przedstawicielem był Gerrard Winstanley. Twierdził, że idealnym ustrojem jest republika komunistyczna drobnych dzierżycieli ziemi, należącej do ogółu. Doskonały ustrój miały gwarantować aparat urzędniczy, zrozumiałe prawa i ich przestrzeganie.

31. Myśl ustrojowa Thomasa Hobbesa

Człowiek jest istotą rządzoną przez namiętności. Człowiek z natury jest egoistą, ale jest również istotą rozumną. Przejawem tego jest instynkt samozachowawczy, który nakazuje mu dążyć do pokoju. Ludzie odnieśli zwycięstwo nad swymi namiętnościami przez zawarcie umowy społecznej. Była to umowa każdego z każdym. Ludzie przekazali prawa rządzenia jednostce. Wraz z powstaniem państwa pojawiło się prawo, własność, ochrona osobista. Państwo lewiatan jest absolutnym władcą jednostek. Poddani nie mogą zmienić umowy i zaskarżyć suwerena. Prawa suwerena są niepodzielne. Suweren decyduje o polityce, sprawuje najwyższy wymiar sprawiedliwości, rozciąga władzę na kościół. Tylko absolutny władca może skutecznie rządzić ludźmi, którzy są egoistami. Państwo to ma gwarantować ład i bezpieczeństwo. Jest stróżem własności. Posłuszeństwo poddanych gaśnie w momencie gdy władca nie jest w stanie zapewnić bezpieczeństwa poddanym.

32. Myśl polityczna Johna Locke'a

Lock twierdził, że państwo powstało w drodze umowy, która składała się z dwóch aktów: najpierw jednostki umawiały się ze sobą, powołując społeczeństwo, potem umowa społeczeństwa z władzą stworzyła rząd, czyli państwo. Największym dobrodziejstwem umowy było uzyskanie przez człowieka prawa do skuteczniejszej ochrony prawa własności. Lock uważał własność prywatną za symbol pracowitości, źródło bogactw i najwyższą wartość człowieka. Lock sformułował podstawowe idee liberalizmu: indywidualizm- wyrażający prymat praw jednostki i Lesefaryzmu czyli wolności jednostki od państwa. Funkcje państwa zostały ograniczone do zabezpieczenia życia i własności obywateli. Państwo nie wkraczało do życia religijnego, kulturalnego i społecznego. Wzorem dobrego rządu była umiarkowana monarchia, w której władza byłaby podzielona (władza ustawodawcza, wykonawcza oraz federacyjna- obejmująca polit zagr).Władza ustawodawcza nie jest suwerenna w stosunku do jednostki, wyposażonej w prawa naturalne.

33. Myśl polityczna Monteskiusza

Życie społeczne powinien przenikać duch praw. Monteskiusz dokonał oceny znanych mu ustrojów politycznych. Kryterium była natura rzadu i jego zasada. Wyróżnił on trzy ustroje: republikę, monarchię i despotyzm. Najlepszym ustrojem okazał się monarchia. Jest ona synonimem umiarkowania, miarą wolności i praworządności. Umożliwia respektowanie praw szlachty, duchowieństwa i miast. Monarchia najlepiej strzeże interesów narodowych. Władza podzielona jest na władzę; prawodawczą (parlament), wykonawczą (monarcha) i sądową (trybunały). Podzielenie władzy ma na celu wzajemne kontrolowanie się hamowanie. Parlament ma być dwuizbowy. Izbę niższą maja wybierać wszyscy, a izba wyższa ma być dziedziczna. Monarcha ma prawo do zwoływania i odraczania parlamentu. Ma również prawo weta. Władza wykonawcza zajmuje się egzekucją wyroków. Monteskiusz głosił zasadę nierówności wobec prawa. Uważał, że ludzie rodzą się równi, ale później to się zmienia.

34. Myśl polityczna Jana Jakuba Rousseau

Autor „Umowy społecznej”. Zwolennik demokracji i suwerennej władzy ludu, zapewniającej każdemu człowiekowi współuczestniczenie w rządach. Uważał, że powstanie własności prywatnej zapoczątkowało podział ludzi. Zawarta przez wszystkich umowa społeczna upowszechnia równość wszystkich. Wola powszechna jest interesem ogółu. Prawo pojawia się jako konsekwencja umowy społecznej. Prawo to reguły i normy. Twórcą praw powinien być tylko lud. Rousseau wyróżnia następujące rodzaje praw:

• prawa polityczne

• prawa cywilne regulujące stosunki pomiędzy jednostkami

• prawa karne

• prawa zwyczajowe

Za główne zasady władzy uważał, suwerenność ludu, która jest niezbywalna i niepodzielność (przeciwnik teorii podziału władzy)

Uważał, że nie jest istotne jaką formę przybierze państwo. Twierdził, że najlepszą formą jest demokracja bezpośrednia. Był zwolennikiem ograniczonej własności, ingerencji państwa w życie obywateli (dla ich dobra). Państwo może określać warunki wychowania i nauczania obywateli kształtując patriotyzm i przywiązanie do państwa.

35. Myśl polityczna Edmunda Bruke'a

Uważany jest za ojca kierunku zwanego później konserwatyzmem. Najbardziej znane są idee Burke'a zawierające analizę krytykę Wielkiej Rewolucji Francuskiej- wyrażają one najpełniej poglądy polityczne tego pisarza. W odróżnieniu od przedstawicieli Oświecenia nie reprezentował optymistycznej wiary w postęp i całkowity triumf racjonalizmu. Sądził, że nie da się rozpatrywać jednostki w oderwaniu od otoczenia, w którym się ukształtowała. Według niego porządek moralno- polityczny i obyczajowy każdego społeczeństwa powstaje w długim okresie. U jego podstaw leży przymierze z Bogiem. Burke odrzucił koncepcję umowy społecznej, zakładając ewolucyjny charakter powstania państwa. Uważał, że celem państwa jest zapewnienie harmonii pomiędzy jednostkami poprzez powstrzymywanie namiętności. Twierdził, iż społeczeństwa rozwijają się spontanicznie wraz z właściwymi im instytucjami politycznymi. 

36. Ideologia Rewolucji Amerykańskiej

Rewolucja Amerykańska była walką kolonistów z Anglią o niepodległość. Przyczyny: procesy gospodarczo społeczne, wątki doktrynalne i wieloletnie eksploatowanie kraju przez Anglię. Silnie oddziaływała angielska myśl polityczna. Największą idee zrobiła idee praw naturalnych. Amerykanie uważali, że prawa natury są zbiorem nakazów moralnych i tworzą system abstrakcyjnej sprawiedliwości. Uważali, że naturalnym stanem jednostki jest pełna wolność i równość. Liberalizm amerykański stracił swą nieskazitelną postać w roku rewolucji, kiedy zarysowały się różnice zdań pomiędzy jego składnikami:

1. Prawica- burżuazja, reprezentowana przez tzw. Federalistów (George Washington, Alexander Hamilton, James Madison, Beniamin Franklin). Opowiadali się za silną władzą centralną i zależnym od prezydenta parlamentem. Chcieli ograniczyć udział niższych warstw w życiu politycznym.

2. Lewica- demokraci, którzy korzystali z oparcia żołnierzy i pospólstwa miejskiego, a także farmerów. Thomas Jefferson żądał autonomii stanów, rozdziału kościoła od państwa, ograniczonej władzy prezydenta, gwarancji praw obywatelskich. Thomas Paine- żądał demokratycznego kształtu ustroju amerykańskiego.

W rezultacie zwyciężyła koncepcja pośrednia- zasada suwerenności ludu i podziału władzy.

37. Ideologia Rewolucji Francuskiej

Stanowiła zwieńczenie aspiracji francuskiego mieszczaństwa. Symbolizowała zwycięstwo wrogów tyrani.

1. Ideologia jakobinów

1. beberyści- lewica, byli zwolennikami skrajnego terroru wobec kontrrewolucjonistów, walki z obcą interwencją. Żądali zastosowania radykalnych środków przeciwko spekulantom

2. dantoniści- prawica, żądali złagodzenia terroru w stosunku do przeciwników politycznych. Głosowali za rozwiązaniami pokojowymi

Brutalna rozprawa lewicy z prawicą sprawiła, że największą siłą jakobinów. Głoszono, iż trzeba uchwalić konstytucje, która będzie dziełem ludu. Jej zasady to; równość, bezpieczeństwo, własność, prawo do oporu przeciwko uciskowi. Za niezbędny atrybut suwerenności uważano zgromadzenie ludu. W połowie 1794 r dyktatura została obalona a władza przeszła do rąk burżuazji.

2. Babuwizm- powstało Sprzysiężenie Równych, które dążyło do obalenia rządów burżuazji, przejęcia władzy, oraz stworzenie państwa w którym ludzie są wolni i równi. Dążono do uspołecznienia wszelkich form własności, oraz produkcji zbiorowej. Babuwizm był niejako wersją utopijnego komunizmu.

3. Ideologia bonapartyzmu- Napoleon ogłosił się wykonawcą testamentu wielkiej rewolucji. Operował hasłami suwerenności ludu, równości i wolności. Władzę swoją wywodził z narodu i wolą narodu tłumaczył jej rozmiar. Uważał, że jednostka jest powołana do sprawowania pełnej władzy, uosabia lud. Bonapartyzm odrzucił idee parlamentaryzmu.

38. Oświeceniowe utopie

Oświeceniowa utopia wyrażała dezaprobatę dla rzeczywistości społecznej XVIII w. Stanowiła protest przeciwko absolutyzmowi i podziałowi stanowemu. Atakowała prywatną własność, religię i przywileje. Meslier uważał, że poznanie natury człowieka może doprowadzić do poznania zasad życia społecznego. Tylko rozumne działanie może umożliwić człowiekowi poznanie własnych skłonności i pragnień. Poddawał krytyce reżim absolutystyczny. Uważał, że reforma społecznych i politycznych stosunków musi być dziełem ludu i ludowej rewolucji. Wzywał do walki zbrojnej przeciwko tyranii i wypędzenia księży. Wzorowa społeczność Mesliera to komunistyczna gmina żyjąca pod rządami najmądrzejszych. Podstawą komunizmu maiła być wspólna własność. Meslier był przekonany, że komunizm zapewni powszechny dobrobyt. Uważał, że do poprawy świata można dojść wyłącznie przez rewolucyjne działanie mas.

39. Myśl ustrojowa Stanisława Leszczyńskiego

Stanisław Leszczyński (1677- 1766) urodził się we Lwowie. Pozostawił po sobie znaczący dorobek piśmienniczy, tyczący się zagadnień z dziedziny polityki, moralności i problemów społecznych. W ujęciu Leszczyńskiego człowiek jest istotą społeczną i z natury musi żyć w grupie. Każdy w społeczeństwie pełni określoną funkcję i dlatego nie należy gardzić ubogimi. Proponował reformę Polski, nie gruntowną, lecz jedynie usunięcie narosłych w ciągu lat nieprawidłowości. Zaufanie do monarchy umacniać się może poprzez to, iż na straży wolności stać powinni ministrowie stanu (wojny, skarbu, sprawiedliwości i porządku generalnego), którzy wyposażeni w instytucję kontrasygnaty odpowiadaliby przed Rzeczpospolitą za wszystkie królewskie działania. Ponadto gwarancją mają być sejm nieustający oraz zakaz rozdawania królewszczyzn. Zalecał rezygnację z pańszczyzny i wprowadzenie systemu czynszowego. Wyróżniał dwa rodzaje praw: cywilne i moralne.  

40. Myśl ustrojowa Stanisława Konarskiego

Stanisław Konarski był członkiem zakonu pijarów, wszechstronnie wykształcony. Był stronnikiem Leszczyńskiego, blisko związany z rodziną Czartoryskich. Twierdził, iż źródłem anarchii w Polsce są jej niedostatki ustrojowe, które biorą się ze złej organizacji pracy sejmu. Czerpiąc wzory z doświadczeń angielskich chciałby widzieć sejm stale gotowy, podejmujący decyzje większością głosów, uwolniony od zgubnej zasady liberum veto. Izba prawodawcza miałaby składać się z dwóch izb. Senat miało stworzyć 200 senatorów, a izbę poselską 600 posłów. Kadencja miała trwać 2 lata. Władza wykonawcza miała spoczywać w ręku króla współdziałającego z radą rezydentów(45 członków). Także elekcja miała odbywać się na zasadzie większości głosów.  

41. Myśl ustrojowa Hugona Kołłątaja

Ustrojem wzorcowym była dla niego dziedziczna monarchia konstytucyjna z ograniczoną władzą panującego, ale na tyle wystarczającą by nie dopuścić do anarchii. Kołłątaj był zwolennikiem idei podziału władz. Podkreślał oddzielenie legislatywy od egzekutywy, sądy natomiast podporządkował egzekutywie. W państwie miał funkcjonować dwuizbowy sejm (szlachta i mieszczanie), bez szlachty- gołoty (łatwo było za ich pomocą manipulować obradami.

1. Senat- dożywotnia funkcja senatora

2. Izba poselska- wybór na jedną kadencję, posłowie ograniczeni przez udzielone im instrukcje

Władza wykonawcza powinna dzielić się na : Komisję skarbową, wojskową, interesów cudzoziemskich, policji i edukacyjną. Władza sądowa miała znajdować się przy komisji skarbowej. Na czele władzy wykonawczej powinien stać król wraz z ministrami. Proponował powołanie sądów ziemskich na pięcioletnią kadencję w składzie jednego pisarza i 4 sędziów. Kołłątaj głosił równość wszystkich wobec prawa.

42. Myśl ustrojowa Stanisława Staszica

Staszic uważał naród za wspólnotę ludzi, której członkowie biorą udział w stanowieniu praw. Postulował za rozciągnięciem udziału we władzy na inne stany. Domagał się uprawnienia jedynie dla mieszczan, pomijając chłopów, dla których chciał jedynie polepszenia losu. Krytykował szlachtę i magnatów twierdząc, że są szkodliwi i wrodzy narodowi. Był zdania, że władza ustawodawcza i władza wykonawcza nie mogą być podzielone. Twierdził, że król powinien być całkowicie podporządkowany izbie ustawodawczej i może być jedynie „stróżem ustaw”. Zdaniem Staszica państwo powstało w skutek umowy społecznej. Staszic zajmował się programem jego naprawy. Program reform:

• ograniczenie roli Senatu

• oczynszowanie chłopów

• domagał się równości szlachty i mieszczan

• władza wykonawcza miałaby należeć do Straży Praw (na jej czele stałby król)

• utworzenie 4 komisji: skarbowej, wojskowej, interesów zagranicznych, policji

• Sejm powinien być nieustający

• Zniesienie elekcji, liberum veto, wprowadzenie dziedziczności tronu

• Wybory do sejmu oparte na cenzusie majątkowym

• Reforma sądownictwa- uniezależnienie sądów od władzy wykonawczej

• Reforma sił zbrojnych

• Reforma systemu podatkowego- każdy obywatel powinien płacić podatki

43. Myśl ustrojowa Immanuela Kanta

Kant uważał, że największym zadaniem ludzi jest stworzenie społeczeństwa obywatelskiego rządzącego się prawem. Chodzi o ustrój obywatelski łączący w sobie wolność z przymusem. Państwo powstaje w interesie każdego człowieka, który zrzeka się wolności naturalnej i nieograniczonej na rzecz kontrolowanej i ograniczonej prawem. Państwo powstaje w skutek umowy społecznej. Ustrój ma się opierać na wolności, równości i obywatelskiej podmiotowości. Kant był zwolennikiem monarchii parlamentarnej w której władza prawodawcza leży w rękach parlamentu, a władza wykonawcza należałaby do króla. Władza sądownicza powinna być sprawowana przez sędziów i przysięgłych. Celem państwa jest zapewnienie ludziom maksimum wolności poprzez wprowadzenie prawa i zapewnienie jego przestrzegania. Państwo nie może ingerować w ekonomiczną wolność ludzi, sferę duchową, a w szczególności nie może cenzurować nauki

4. WIEK XIX

44. Myśl Polityczna Georga Hegla

Dwie zasady leżą u podstawy jego nauki o państwie i prawie:

• dzieje powszechne są postępem w uświadamianiu wolności, a wolność jest uświadomioną konieczności

• istnieje stała różnica pomiędzy zasadą wolności a jej funkcjonowaniem.

- Suwerenem w państwie jest monarcha. Hegel dochodzi do koncepcji suwerenności monarchy poprzez suwerenność ludu. Naród bez monarchy jest bezkształtną masą, która nie stanowi państwa. Monarcha decyduje o kompetencjach wszystkich organów w państwie i sam podejmuje decyzje

- przed nadużyciami ze strony władzy chroni hierarchia urzędników, odpowiedzialność, a także uprawnienia korporacji i gmin

- najwyższą rolę Hegel przyznaje ziemiaństwu, które uprawnione jest do działalności politycznej z urodzenia. Stan ten jest podporą dla monarchy i dla społeczeństwa

- Hegel uważa, że to co jest prawem w swej obiektywności i obowiązuje, jest ustawą. Prawo jest więc pozytywne. Prawa powinny być powszechnie znane.

- członek społeczeństwa obywatelskiego ma prawo zwracania się do sądu i obowiązek przed nim stawać

45. Myśl polityczna Johanna Fichtego

Fichte wyobrażał sobie naród jako wspólnotę ludzi aktywnych i wolnych, połączonych silną więzią narodową i moralną. Wolność określał jako treść ludzkiego czynu, który zmierza do realizacji określonego czynu. Naród niemiecki ma pełnić rolę względem ludzkości, wskazując jej drogę rozwoju. To Niemcy zapoczątkowali epokę rządów rozumu i wolności. Fichte występował przeciw podziałowi władzy. Zalecał reglamentacyjną działalność państwa. Uważał, że niekorzystne dla państwa są zbyt daleko idące nierówności majątkowe. Fichte szczególnie wielkie nadzieje na rozwój państwa pokładał w mieszczaństwie, które zdolne było do utworzenia republikańskiej formy rządów. W 1800r. sformułował projekt zamkniętego państwa handlowego. Wszechwładnego i samowystarczalnego gospodarczo, mającego zamknięte granice i monopol na handel zagraniczny. Państwo takie, środkami nadzoru policyjnego i rozbudowanym systemem kar miało zapewnić czystość cech narodowych.

46. Niemiecka szkoła historycza

Najwybitniejszy przedstawiciel Savigna. Przedstawiciele niemieckiej szkoły historycznej łączyli korzenie prawa niemieckiego z prawem rzymskim. Prawo musi być zgodne z duchem narodu. Prawo nie może być uniwersalne i każdy naród powinien mieć odmienny system prawa. Proces kształtowania prawa jest równoległy z procesem kształtowania się kultury narodu, który ciągle się rozwija. Z jednej strony prawo jest elementem narodowej świadomości, z drugiej zaś istnieje prawo prawników. Hugo był zwolennikiem poglądu, że w wypadku kolizji norm prawa zwyczajowego i pisanego pierwszeństwo ma prawo zwyczajowe, które jest zgodne z duchem narodu. Poza prawem zwyczajowym wyróżnił ustawodawstwo państwa i naukę prawa.

47. Myśl polityczna Alexisa de Tocqueville

Powszechna wolność rodzi zagrożenie dla indywidualnej wolności. Polityczna inercja części społeczeństwa sprzyja wyłonieniu osobowości przywódczych, które pragną mu narzucić swoją wolę. W ten sposób dokonuje się w demokracji proces centralizacji władzy najwyższej jako rodzaj nowoczesnego despotyzmu. Wolność jednostek ustępuje przed zasadą równości. Zaletą demokracji w USA jest wyzwalanie inicjatyw społecznych, docenianie rangi własności prywatnej i pobudzanie industrializacji. Interesował go fenomen rewolucji, którą uważał za zjawisko wynikające z prawidłowości rozwoju dziejów. Rewolucja z reguły nie obala wszystkich fundamentów starego reżimu, a niektóre z nich nawet utrwala. Do wybuchu rewolucji najczęściej dochodzi, gdy władza państwowa nie chce do niej dopuścić i wprowadza reformy, które są odbierane przez lud jako przejaw jej słabości. Dopatrywał się antidotum na niedostatki demokracji i rewolucji w decentralizacji władzy i wytworzeniu nowej elity politycznej.

48. Myśl polityczna Herberta Spencera

Herbert Spencer(1820- 1903) urodził się w Derby. Pochodził z rodziny nauczycielskiej. Spencer przede wszystkim krytykuje współczesny liberalizm, zarzucając mu odejście od wartości liberalnych i stąd nazywa go „nowym toryzmem”. Według niego każdy człowiek posiada tyle samo wolności, a jej granicą jest jedynie takie samo prawo innego człowieka. Należał do grona pisarzy politycznych obawiających się despotyzmu parlamentarnej większości. Krytykował także utylitarystyczną koncepcję władzy. Dobro ogółu jest, jego zdaniem, kategorią fałszywą. Jednostki żyjące w biedzie, żyją w ten sposób z własnego wyboru. Zdecydowanie krytycznie wypowiadał się przeciwko etatyzacji gospodarki, tendencji polityków do drobiazgowej ingerencji we własność prywatną i sposoby jej używania. Twierdził także, iż zasadniczym narzędziem sprowadzającym na ludzi nieszczęścia jest złe prawodawstwo, ostro krytykuje przekonanie o omnipotencji prawa.  

49. Myśl polityczna Benjamina Constant

Constant uważał, że własność prywatna to podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa. Legitymacją udziału we władzy są własność i wykształcenie. Nie można szukać władzy suwerennej poza jednostką. Nie ma jej ani naród, ani jego przedstawiciele w parlamencie, ani król, ani państwo. Constant odrzucał zasadę suwerenności ludu. Fundamentalnym pojęciem w jego doktrynie była wolność. Wprowadził pojęcie „Wolności pozytywnej”(wolność i prawo uczestniczenia w życiu politycznym) i „Wolności negatywnej” (wolność sumienia i wypowiedzi)

Podział władzy - sześć rodzajów władz:

1. władza reprezentacji trwałej - dożywotnio mianowani arystokraci

2. władza reprezentacji opinii - posłowie wybierani w wyborach cenzusowych,

3. władza królewska - król ma panować a nie rządzić,

4. władza wykonawcza - należała do ministrów,

5. władza sądowa,

6. władza municypalna - samorządowa

50. Utylitaryzm Jeremy Benthama

Uważał, że angielski system jest wadliwy i dążył do jego reformy. W jego myśli wyrażała się doktryna utylitaryzmu, polegająca na przekonaniu, że celem każdego działania powinno być osiągnięcie maksimum satysfakcji. Uważał, że istnieje tylko szczęście jednostki. Doktryna Benthama głosi prymat jednostki nad społeczeństwem i ograniczenie funkcji państwa.

- odrzucał poglądy szkoły prawa natury

- głosił, że nie ma takiego czegoś jak interes społeczny

- celem prawodawcy jest powiększanie szczęścia jednostki

- uważał, że istnieją 4 źródła przyjemności bądź przykrości: źródła fizyczne, polityczne, moralne i religijne

- celem państwa jest ochrona własności, która daje poczucie szczęścia

- prawo jest sumą wszystkich norm obowiązujących i występuje w postaci przymusu

- nieodłącznym elementem prawa jest sankcja

- Bentham jest zwolennikiem demokracji politycznej, zapewniającej równość interesów rządzących i rządzonych

- państwo nie powinno ingerować w sferę gospodarki

51. Utylitaryzm Johna Stuarta Milla

- Uważał, że wola narodu, to faktycznie wola większości. Społeczeństwo i jego władza z natury dążą do stłamszenia wszelkiej indywidualności.

- wolność człowieka obejmuje: wewnętrzną wolność jednostki (wolność sumienia, myśli), wolność zewnętrzną (wolność wyboru działania), wolność stowarzyszania się.

- gwarancją wolności jest wolność myślenia i mówienia

- obowiązki jednostki wobec społeczeństwa

• nikt nie może krzywdzić drugiego w zastrzeżonych dlań sferach interesów

• każdy ma obowiązek stosownego uczestniczenia w działaniach skierowanych na ochronę społeczeństwa i jednostek przed krzywdami

- Mill propaguje sądy przysięgłych i wolną administrację lokalną

- warunki dla istnienia i funkcjonowania formy rządów;

• lud powinien zgodzić się na przyjęcie jakiejś formy rządów

• lud powinien mieć zdolność i wolność czynienia tego co jest dla zachowania tej formy konieczne

• lud powinien mieć zdolność i wolę spełniania tego, co z danej formy rządów wynika

- najlepsza forma rządów to rząd reprezentacyjny

- jest on zwolennikiem podziału władz

52. Myśl ustrojowa Roberta von Mohl

Robert von Mohl(1799- 1875) urodził się w Stuttgarcie, w rodzinie prawniczej. Rozwiną koncepcję państwa prawnego. W klasyfikacji ustrojów zbliża się do idei Arystotelesa, a samo państwo traktował jako kierowane zbiorową wolą połączenie terytorium, ludności i władzy. Analizował trzy klasyczne formy państwa: ludowładztwo, arystokrację i jednowładztwo i podobnie do Arystotelesa opisywał mutację poszczególnych klasycznych form ustrojowych. Zwraca uwagę, iż można wyróżnić np. dwie formy ludowładztwa, jednak obie opierają się na twierdzeniu, że skoro ktoś ma prawo realizowania własnych interesów, to mniejszość musi ulegać większości w przedmiocie wspólnych praw i interesów. Natomiast „arystokracja jest to forma państwa prawnego, w którym władza państwowa jest posiadana i sprawowana przez stosunkowo małą liczbę osób własne prawo do tego mających”.  

53. Pozytywizm prawniczy Johna Austina

Austin twierdził, że prawo jest rozkazem popartym przez sankcję, który został wydany przez suwerenną władzę. Wyróżniał prawo Boga, ale nie łączył go z prawem pozytywnym obowiązującym w państwie. Uważał, że ustawodawca może wyrazić swą wole nawet milcząco, poprzez nie sprzeciwienie się obowiązującemu zwyczajowi. O tym co jest prawem przesądza fakt przez kogo zostało ono wydane. Suweren poprzez prawo wyraża swoją wolę. Nic nie może ograniczyć suwerena w stanowieniu prawa. Może on w każdej chwili dowolnie zmienić prawo. Ustawodawca kieruje się rozumem, nie lekceważąc głosów społeczeństwa. Wobec formułowania prawa duża rola przypada orzecznictwu (dostosowanie norm ogólnych do konkretnych przypadków).

54. Pozytywizm prawniczy Rudolfa Iheringa

Ihering zhierarchizował dociekania prawnicze wyodrębniając trzy szczeble.

*pierwszy najniższy- stanowi analiza, mająca na celu posegregowanie materiału i wyodrębnienie kwestii ogólnych i szczególnych

*kolejny szczebel to formułowanie zasad prawnych stanowiących podstawę określenia logicznych zasad konstrukcji prawa

*ostatni szczebel- synteza dwóch poprzednich etapów. Powstaje system prawny.

Ihering uważał, że rygorystyczne zachowanie formy prawa sprzyja wolności, rozumianej jako porządek społeczny. Był przekonany o społecznym celu prawa. Uważał, że wprowadzenie prawa w życie wymaga zastosowania siły lub kompromisu. Twierdził, że walka o prawo jest walką sprawiedliwość, a walka ta nigdy się nie kończy.

55. Państwo w poglądach Georga Jellinka

Jellinek definiował państwo jako jedność, złożoną z terytorium, społeczeństwa i władzy. Władza suwerenna, to taka, która nie ma nad sobą żadnej innej władzy, sama kształtuje prawo i według niego działa. Suwerenność nie jest jednak cechą konieczną do istnienia państwa. Istotne jest aby państwo było zdolne do stworzenia własnej organizacji i panowania nad ludnością. Jellinek był zwolennikiem ograniczonych funkcji państwa. Państwo nie powinno ingerować w sfery religii, moralności, gospodarki. Obowiązkami państwa jest obrona ludności, reprezentowanie państwa na zewnątrz i działalność prawotwórcza. Władza państwowa powinna działać pomocniczo na rzecz jednostek.

56. Prawo w poglądach Georga Jellinka

Prawem według Jellinka są normy, które zajmują się zewnętrznymi zachowaniami ludzi, pochodzą od uznanego autorytetu zewnętrznego a ich obowiązywanie gwarantuje siła zewnętrzna. Przestrzeganie prawa oparte jest na przymusie psychicznym, który każe człowiekowi dokonywać czynów zgodnych z aktem woli. Podstawową gwarancją przestrzegania prawa jest ustrój państwa oparty na podziale władzy, co stanowi środek zapewniający utrwalenie istniejącego porządku.

57. Ideologia anarchistyczna

58. Socjalizm utopijny

Kierunek powstał w I połowie XIX w. Jako reakcja na umacnianie się pozycji burżuazji, wyzysk kapitalistyczny i pogarszanie się sytuacji klasy robotniczej. Poglądy przeplatały elementy fantazji i utopii.

PRZEDSTAWICIELE:

Claude Henri Saint-Simon Podkreślił rolę nauki i techniki, konieczność roztoczenia opieki nad ludem. Społeczeństwo dzieli się na ludzi pacy i próżniaków. Konieczność przebudowania istniejącego ustroju społecznego. Nastąpi likwidacja przywilejów feudalnych, praca będzie podstawą bytu i wolności. Ograniczenie dziedziczenia własności. Społeczeństwo zorganizowane na wzór warsztatu przemysłowego. Centralne planowanie postępu gospodarczego, znikną antagonizmy między klasami. Odrzucał zasadę równości jako hamującą postęp społeczny. Zasada hierarchii pracy, zdolności i wiedzy - równe szanse rozwoju.

Charles Fourier Krytykuje anarchię produkcji i wolną konkurencję. Najlepszy będzie ustrój gdzie środki produkcji będą uspołecznione. Przedstawił wizję ustroju idealnego, którego podstawową komórką jest falanga (1600 osób). Każdy jej członek ma prawo do pracy i wolności. Dochody są proporcjonalne do wkładu pracy i talentu jednostki. W społeczeństwie nie ma przymusu. Ustrój taki ma powstać przez rozsądne decyzje możnych tego świata. Fourier uznaje hierarchiczny porządek społeczny, prawo do dziedziczenia i trwałość majątku.

Robert Owen Krytyka wolnej konkurencji, własności prywatnej, struktury klasowej, ubóstwa robotników i kapitalizmu. Człowiek jest wytworem środowiska w którym żyje. Trzeba przebudować środowisko, by zmienił się człowiek. Należy stworzyć ustrój komunistyczny. Należy uspołecznić środki produkcji, zcentralizować zarządzanie produkcją i zatrudnieniem. Wychowaniem i kształceniem powinno zajmować się państwo. Postulat emancypacji kobiet.

59. Socjalizm naukowy

Karol Marks i Fryderyk Engels. Problematyka państwa i prawa jest stale obecna w ich pracach, choć występuje  w różnym natężeniu w różnych okresach twórczości i daje się zauważyć jej ewolucję. Marks wierzył, że racjonalne państwo musi reprezentować  uniwersalne interesy społeczeństwa, choć zarazem dostrzegał, że tak nie jest. Traktując państwo jako twór racjonalny dostrzega zarazem jego dysfunkcjonalne elementy (np. biurokrację państwową). Stopniowo jednak odchodzi od idei Hegla, coraz bardziej ją krytykując. Wykazuje, że państwo jest faktycznie reprezentantem tylko części społeczeństwa i jednocześnie dowodzi, że państwo w istocie znajduje się w rękach biurokracji. Biurokracja jest więc skutkiem rozdziału pomiędzy państwem politycznym, a społeczeństwem obywatelskim. Państwo jest korporacją, bowiem biurokracja jako korporacja chce być państwem. Marks i Engels formułują pogląd o klasowym charakterze państwa i o postępowym charakterze walki klasowej, która jest motorem postępu społecznego, ekonomicznego, kulturowego i politycznego. Jest dla nich pewne to, że klasa robotnicza musi usunąć stary aparat ucisku, ale zarazem zabezpieczyć się przed własnymi posłami i urzędnikami.

60. Reformizm Eduarda Bersteina

Berstein w miejsce rewolucji zaproponował prowadzenie działalności reformatorskiej, mającej na celu polepszenie pozycji klasy robotniczej. Swoje twierdzenia opierał na analizie rzeczywistości. Uważał, że w procesie reform zmienia się definicja klas. O przynależności dodanej klasy decyduje wysokość realnego dochodu jednostki. Dopuszczał on współpracę robotników z państwem. Państwo mogło stać się sojusznikiem robotników w walce z kapitałem. Berstein twierdził, że klasa robotnicza posiada uczucia patriotyczne wiążące ją z narodem i państwem. Zarysował on projekt utopijnej przyszłości. Postulował w nim o zniesienie pieniądza i wprowadzenie wymiany towarowej. Twierdził, że kapitalizm przerodzi się w socjalizm. Proces ten powinien przebiegać w oparciu o przewidywanie najbliższych doraźnych celów. Teoria Bersteina była przełomowa dla ruchu robotniczego, gdyż odsuwała szanse na wybuch rewolucji.

61. Rewizjonizm Karla Kautsky'ego

Powstanie nowoczesnego państwa wiązał z powstaniem absolutystycznej formy rządów w feudalizmie. Szczególne znaczenie przyznaje parlamentowi. Uważa, że jest to jedyny skuteczny środek pozwalający ludowi na kontrolowanie władzy. Twierdził, że po zdobyciu władzy przez proletariat państwo stanie się republiką demokratyczną. Szczególną uwagę przykładał do wzrostu świadomości klasy robotniczej. Uważał, że rewolucja lutowa w Rosji przyniosła klasie robotniczej pełną demokrację. Natomiast rewolucja październikowa unicestwiła wolność ludzi. Kautsky był zwolennikiem gospodarki planowanej. Twierdził, że gospodarka socjalistyczna jest możliwa tylko przy uspołecznieniu środków produkcji. Socjalizm wyłania się z kapitalizmu. Tworzyć go należy w oparciu o doświadczenia organizacji gospodarczych.

62. Solidaryzm Leona Duguita

Duguit głosił teorię solidaryzmu. Twierdził, że istnieje w społeczeństwie norma nakazująca respektowanie zasad solidarności społecznej. Prawo stanowi rezultat wypełniania tej normy treścią, właściwą dla danej społeczności i stopnia jej rozwoju. Ustalenie treści prawa jest możliwe dzięki istnieniu w społeczeństwie świadomości solidarności. Wynikiem takiego podejścia do prawa jest umniejszenie roli państwa i zanegowanie jego suwerenności. Państwo podlega prawu i nie ma wpływu na jego treść. Solidaryzm wyznacza jednostce rolę polegającą na wypełnianiu określonej funkcji społecznej. Władza państwowa jest władcza w egzekwowaniu od jednostki działań na rzecz społeczeństwa. Zadaniem władzy jest tworzenie norm konstruktywnych, które rozwiązywały by problem sankcji nakładanych na tych, którzy występowali przeciwko zasadom solidaryzmu.

5. WIEK XX

63. Myśl Społeczna Kościoła Rzymskokatolickiego

Leon XIII rozpoczyna nową epokę w relacji kościoła i świata świeckiego. Najważniejszą z jego encyklik jest Rerum novarum. Leon XIII dostrzegł potrzebę zabrania głosu w sprawach o wymiarze społecznym. Szczególną uwagę poświęcił klasie robotniczej, jej życiu i poprawom jej losu. Odrzucał idee praw natury. Uważał, że ustrój państwa ma sprzyjać dobru powszechnemu. Wyzwolenie klasy robotniczej możliwe jest przez upowszechnienie własności oraz solidarność robotniczą. Uważał że istnieje potrzeba interwencji państwa w stosunki społeczno gospodarcze (skrócenie czasu pracy, państwo powinno dbać o potrzeby duchowe robotnika, praca kobiet i małoletnich powinna być chroniona) należy ustanowić stosunek pracy na podstawie wolnej umowy. Uważał, że własność prywatna jest podstawą porządku społecznego. Współpraca pomiędzy właścicielami i robotnikami ma być podstawą nowego porządku społecznego.

64. Ideologia leninowska

Włodzimierz Iljicz Lenin(a właściwie W.I. Ulianow) Zajmował się wieloma problemami teorii i praktyki ruchu robotniczego. Uznawał rewolucję za jedyną możliwą formę przejęcia władzy politycznej w państwie.  Oznaczała dlań zmianę jakościową, w wyniku której dochodzi do przejścia z jednej formacji ekonomiczno- społecznej do następnej, wyższej. Rewolucja ta była możliwa gdy zachodziła tzw. sytuacja rewolucyjna. Partia leninowska miała opierać się na kadrach zawodowych rewolucjonistów. Lenin podkreślał znaczenie formalnego członkostwa w partii. Partia miała kierować walką rewolucyjną proletariatu o obalenie kapitalizmu. Lenin rozbudował idee dotyczącą znaczenia państwa dla proletariatu, najpełniejszą analizę państwa zawarł w swojej pracy „Państwo a rewolucja”. Odrzucając klasyczny parlamentaryzm był przeciwnikiem trójpodziału władz i zwolennikiem zasady jednolitości władzy. Państwo, tak jak i partia miało się opierać na zasadzie centralizmu demokratycznego, a to miało prowadzić do zapobieżenia rządom biurokratycznym.

65. Ideologia stalinowska

Józef Stalin(a właściwie J. Wissiarionowicz Dżugaszwili)Stalin przeciwstawił teorię „rewolucji w jednym kraju”, rewolucji socjalistycznej i tezom Lenina i Trockiego. Stalin podkreślał, że front kapitału , który osiągnął stadium imperializmu, może zostać przerwany w miejscu najsłabszym, którym miała być Rosja w 1917 r. Jednakże obalenie władzy burżuazyjnej i ustanowienie władzy proletariatu w jednym kraju nie oznacza jeszcze całkowitego zwycięstwa socjalizmu. To nie wystarcza nawet, by zabezpieczyć się przed interwencją i restauracją kapitalizmu i dlatego niezbędne jest zwycięstwo rewolucji co najmniej w kilku krajach. A że podstawowym zagadnieniem rewolucji jest kwestia utrzymania władzy to konieczne stało się wprowadzenie dyktatury proletariatu. Jest ona formą ustrojową, polegającą na tym, iż ustanawia „dyktaturę wyzyskiwanej większości nad wyzyskiwaną mniejszością”. Dyktatura jest nieograniczonym przez prawo panowaniem proletariatu nad burżuazją, nie może zatem być demokracją „dla wszystkich”.

66. Ideologia trockistowska

Lew Dawidowicz Trocki(a właściwie Lejba Bronstein) Najwybitniejszy teoretyk rewolucji i bardzo sprawny organizator życia politycznego i gospodarczego. Stał się najbardziej bezkompromisowym krytykiem Stalina.Trocki tworząc swą teorię rewolucji, opartą na doświadczeniach z wypadków 1905 r., używał na jej określenie terminu: „rewolucja ciągła”, „rewolucja w kraju zacofanym”. Z czasem została jednak nazwana „rewolucją permanentną”. Na podstawie analizy sytuacji w carskiej Rosji doszedł do wniosku, że dokonanie rewolucji socjalistycznej w jednym kraju jest niemożliwe, gdyż gospodarka pojedynczego kraju, zwłaszcza zacofanego, nie ma szans w warunkach globalnego kapitalizmu . Dlatego konieczne było dokonanie takiej rewolucji w wielu krajach, drogą społecznych oddziaływań (wybuch rewolucji w jednym kraju zachęca do wystąpienia robotników innych państw) i poprzez działalność partii lewicowych. Jeżeli rewolucja ograniczy się do jednego państwa, nie ma szans na utrzymanie się. 

67. Ideologia faszystowska

Nazwą „faszyzm” posługiwano się dla określenia programu i ideologii ruchu politycznego założonego w 1919r przez Benito Mussoliniego. Cechą charakterystyczną faszyzmu była niechęć do ujmowania go w teoretyczne zasady i racjonalnego stosowania tych zasad. Punktem wyjścia faszyzmu było odrzucenie zasad, które stały u źródła liberalizmu- czyli indywidualizmu, równości ludzi, liberalizmu gospodarczego. Z drugiej strony było to odrzucenie i krytyka marksizmu, komunizmu i socjalizmu. Faszyzm głosił pochwałę elit, a miernikiem miały być zasługi dla narodu. Krytyce poddano tradycje religii chrześcijańskiej. Demokracja jest niezgodna z naturą. Państwo jest wszechobecne, stoi ponad jednostkami. Likwidacja życia politycznego - władzę sprawuje jedna partia. Kontrola światopoglądowa. Prawo jest tworzone przez wodza - zastąpione przez terror. Wspólnym elementem ideologii faszystowskich jest nacjonalizm połączony z nienawiścią do obcych i z dążeniem do hegemonii nad innymi narodami.

68. Ideologia nazistowska

69. Ideologia endecka

70. Ideologia sanacka

to potoczna nazwa rządzącego obozu piłsudczykowskiego, powstała w związku z głoszonym przez Józefa Piłsudskiego hasłem „sanacji moralnej” życia publicznego w Polsce, wysuwanym w toku przygotowań i w okresie przewrotu majowego 1926.Główną organizacją polityczną sanacji był Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem. Sanacja wprowadziła rządy autorytarne, zwalczała komunizm, głosiła tezy o kryzysie demokracji, konieczności silnych rządów i likwidacji partii opozycyjnych. politycy piłsudczykowscy tworzyli w nich grupy rozłamowe. Dążenia te częściowo znalazły wyraz w Konstytucji kwietniowej 1935. Przykłady zwalczania opozycji to m.in: założenie Obozu Odosobnienia w Berezie Kartuskiej, Proces brzeski, delegalizacja Obozu Wielkiej Polski oraz Obozu Narodowo-Radykalnego, fałszowanie wyborów do parlamentu, ograniczona wolność prasy i zgromadzeń. Po 1935 w obozie sanacji wyraźnie rysowały się różnice. W latach 1935-1937 powstała i rozwinęła się tzw. lewica sanacyjna, grawitująca ku współpracy z opozycyjnymi partiami. Główni działacze: Walery Sławek, Aleksander Prystor,Bogusław Miedziński, Kazimierz Świtalski, Adam Koc, Józef Beck, Tadeusz Hołówko, Janusz Jędrzejewicz.Klęska wrześniowa położyła kres rządom sanacji.

71. Doktryna państwa dobrobytu

Była to koncepcja państwa głoszona po II wojnie światowej w wysoko uprzemysłowionych krajach. Doktryna ta zakłada ingerencję państwa w życie gospodarcze w celu zapobiegania negatywnym zjawiskom społecznym oraz rozszerzenie świadczeń i usług socjalnych w państwie demokratycznym. Koncepcja państwa dobrobytu jest zbiorem poglądów i pomysłów. Praktyka państwa opiekuńczego kształtowała się na podstawie doświadczeń wielu krajów, min Wielkiej Brytanii, USA. Zadaniem państwa jest:

- w sferze życia społecznego- zapewnienie ochrony socjalnej, zagwarantowanie dochodów min

- w sferze ekonomicznej- ingerencję państwa w życie gospodarcze

- w sferze ustroju politycznego- demokrację wyrażającą się w równości, wolności i likwidacji politycznej dyskryminacji

Czynniki wpływające na dobrobyt:

- ogólna efektywność systemu społeczno gospodarczego w danym kraju

- efektywność rynku pracy

- prywatne ubezpieczenia oraz zasoby majątkowe i oszczędności

- dobrowolna działalność dobroczynna osób prywatnych i instytucji

Realizacja tych założeń miała umożliwić stworzenie sprawiedliwego społeczeństwa i osiągnięcie powszechnego dobrobytu przy zachowaniu podstaw systemu kapitalistycznego.

72. Doktryna konwergencji

Termin ten oznacza tyle co „upodabniająca”

Doktryna głosi, że rozwój naukowo- techniczny poprowadzi w przyszłości do powstania nowego systemu społecznego, który nie będzie ani systemem kapitalistycznym, ani systemem socjalistycznym, ale będzie systemem całkowicie odmiennym choć niekiedy zachowującym pewne elementy każdego z nich. Podstawową przesłanką tej tezy był rozwój naukowo techniczny. Z jednej strony doktryna konwergencji oznaczała złagodzenie oceny komunizmu, przypisując mu charakter ideologii modernizującej. Z drugiej strony wyrażała przekonanie, że rozwój naukowo- techniczny doprowadzi do zmiany w kierunku demokratyzacji i liberalizacji systemu, w kierunku społeczeństwa przyszłości. W państwach komunistycznych doktryna ta była zwalczana, ponieważ kwestionowała to, że socjalizm jest nieuchronną koniecznością dziejową.

73. Liberalizm Augusta von Hayek

Jest uważany za czołowego przedstawiciela szkoły neoaustriackiej. Można go określić jako jednego z czołowych przedstawicieli liberalizmu konserwatywnego. Uważał, że poziom wiedzy w kwestiach społecznych jest dalece niezadowalający, stąd też nie jest możliwe zapanowanie nad życiem społecznym, którego najważniejszym znamieniem jest wolność. Społeczeństwo jest zbiorem jednostek o różnorakich celach i to one ustalają ich hierarchię. Zatem społeczeństwo charakteryzuje pluralizm, co wyklucza narzucenie jakiejś jednolitej społecznej miary postępowania w kwestiach moralnych czy zagadnieniach wiary. Prawo dla niego oznacza pewne ramy formalne, dzięki którym może być realizowana indywidualna wolność.  Von Hayek był demokratą, a swoją wizję ustrojową określa jako „dekarchię”.  

74. Teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa

Rawls uważał, że współpraca i współżycie ludzi wymagają ustalenia zasady sprawiedliwości takiej, która godziłaby ludzkie dążenie do wolności i równowagi.

Pierwsza zasada- każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej wolności możliwej do pogodzenia z podobna wolnością dla innych. Twierdził, że wszystkie pierwotne dobra społeczne - wolność, szanse, dochód i bogactwo- mają być rozdzielane równo, chyba, że nierówność jest z korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych.

Zasada druga- nie dopuszcza do usprawiedliwienia nierówności.

Nierówność społeczna nie jest stanem pożądanym, wymaga co najmniej usprawiedliwienia, że przynosi korzyść osobom będącym w najgorszej sytuacji. Obiektywna teoria Rawlsa wspiera i uzasadnia demokratyczne procedury podejmowania decyzji.

75. Libertarianizm Roberta Nozicka

Nozick prezentował w stosunku do zbiorowości pogląd określany jako atomizm społeczny. Uważał, że liczy się tylko jednostka, bo tylko ona dysponuje absolutnymi uprawnieniami. Podstawowym uprawnieniem jest prawo do życia, wolności i prawo posiadania własności prywatnej, która jest nienaruszalna. Teoria udziałów głoszona przez Nozicka, sprowadza się do tego, że jeśli człowiek ma prawo posiadania jakichś dóbr, to ma również prawo do swobodnego rozporządzania nimi. Nozick uważał, że wszelki podział jest niesprawiedliwy. Nozick głosił hasło państwa minimalnego, które zajmuje się wyłącznie ochroną uprawnień jednostki. Przedstawiał własną wersję umowy społecznej. Twierdził, że państwo powstało w wyniku ewolucji różnych instytucji, których zadaniem było rozstrzyganie sporów pomiędzy ludźmi. Instytucje te przekształciły się w państwo minimalne. Społeczeństwo powinno dążyć do prywatyzacji i gospodarki wolnorynkowej.

76. Teoria prawa Leona Petrażyckiego

77. Teoria państwa Leona Petrażyckiego

Petrażycki sporo uwagi poświęcił teorii państwa, choć w jego doktrynie pierwszoplanowe znaczenie mają rozważania nad prawem. W jego definicji prawa wyraźny jest brak związków prawa z państwem, choć dostrzega pewne związki funkcjonalne między nimi. Uważał, iż państwo pojawia się dopiero wówczas , gdy więzy rodowe oparte na przeżywaniu praw i obowiązków majątkowych w związku z pokrewieństwem przestają wystarczać i pojawiają się nowe typy więzów pomiędzy obcymi osobnikami. Jego pojęcie państwa ma także charakter psychologiczny: państwo „ jest to zbiór ludzi połączonych przez to, że pewnym osobom z tego grona przyznaje się pewne prawa, innym zaś- odpowiednie obowiązki prawne”. Aktywna rola państwa realizuje się w działalności ustawodawczej, wykonawczej i sądowej. Władza państwowa ma charakter władzy ogólnej i społecznej(służebnej). Władza jest hierarchią i właśnie ta hierarchia jest przeżyciem psychiki prawnej ludzi.  

78. Teoria prawa Hansa Kelsena

Jest uważany za twórcę nowego kierunku w nauce prawa, zwanego normatywizmem. Według niego właśnie w normie prawnej, w prawie, nie chodzi o to, co jest, lecz o to co powinno. Stąd prawnika obchodzić ma jedynie obowiązywanie prawa, a nie jego np. społeczne skutki. Uważał, iż błędem klasycznego pozytywizmu jest ujmowanie prawa jako faktu społecznego, sprowadzanie prawa wyłącznie do przymusu. Norma jest bytem logicznym, jest formalizmem, czystą powinnością, a jej podstawowym wyznacznikiem jest obowiązywanie. Jest ona i ogólna, i generalna, ale także indywidualna i konkretna. Przyjmując teorię norm sprzężonych, sankcjonowanej i sankcjonującej, norma prawna to w istocie norma sankcjonująca. Dla nauki prawa nie mają znaczenia społeczna geneza prawa, jego cele, skutki społeczne. Natomiast podstawowe znaczenie mają formalna geneza prawa, oparcie na normie kompetencyjnej i formalna skuteczność prawa- takie ujęcie prowadzi do rozdzielenia prawa i sprawiedliwości. W normatywizmie podstawowe znaczenie dla normy prawnej i systemu prawa posiada kategoria „obowiązywania”.  

79. Teoria państwa Hansa Kelsena

W przedmiocie koncepcji państwa Kelsen przyjmuje dwojakie jego ujęcie. W pierwszym traktuje je jako byt czysto formalny wykreowany przez normy prawne, w drugim jako fakt polityczny i socjologiczny, pozaprawny. Należy on do grupy myślicieli negujących suwerenność państwa, bowiem przyjmuje zwierzchność międzynarodowego porządku prawnego nad prawem wewnętrznym. Pozostaje jednak zwolennikiem suwerenności narodu. W odniesieniu do kwestii organizacji władzy był zwolennikiem teorii podziału władz, ich wzajemnej kontroli i współdziałania. Podstawowymi formami ustroju są dla niego demokracja lub autokracja. Dostrzega on zaletę ustroju mieszanego.  

80. Jurysprudencja analityczna H.L.A. Harta

Był czołowym przedstawicielem kierunku analitycznej jurysprudencji i zarazem kontynuatorem zapoczątkowanego przez Austina pozytywizmu. Podzielał pogląd o rozdzieleniu prawa i moralności, był więc przeciwnikiem koncepcji prawnonaturalnych, choć zarazem uważał, że istnieje element bezsprzecznej prawdy w doktrynie prawa natury. Obowiązywanie prawa zależy wyłącznie od ustanowienia go w odpowiedniej procedurze przez uprawniony podmiot. Uważał, że nie należy analizować pojęć, jak nakazuje tradycja pozytywizmu, lecz badać, jak funkcjonują one w różnych kontekstach kulturowych. Prawo stanowi system złożony z dwóch współzależnych , ale jednocześnie rodzajowo odmiennych reguł. Prawo to system. System prawa zawiera reguły pierwotne i wtórne(wyodrębniał 3 grupy).  

81. Współczesna jurysprudencja analityczna

Wiąże się ona filozoficznie i historycznie z filozofią i etyką utylitaryzmu. Stopniowo jednak doszło do rozluźnienia związków jurysprudencji analitycznej z utylitaryzmem. Podstawowy postulat to wyeliminowanie ocen moralnych z procesów sądowego stosowania prawa. Wyraża postawę wolną od wartościowania pojęć. Do przedstawicieli nowej analitycznej jurysprudencji zalicza się m.in.: Ronalda Dworkina, G. Hughesa, C. Frieda, H. Morrisa, R. Wasserstroma, R.S. Summersa, G. Gottlieba, Johna Rawlsa. Według Summersa analityczną jurysprudencję charakteryzują zadania:

• analiza istniejącego aparatu pojęciowego

• tworzenie nowego aparatu pojęciowego i właściwej terminologii

• racjonalne uzyskanie istniejących i proponowanych instytucji i praktyk

• analiza konsekwencji społecznych, jakie powoduje akceptacja określonych celów społecznych.

82. Teoria prawa Olivera W. Holmesa

Podkreślał konieczność zwrócenia uwagi na empiryczną stronę prawa, a nie na spekulatywną, abstrakcyjną. Zalecał w badaniach nad prawem odwołanie się do wyników nowych nauk. Przyjmował, że badań nad prawem nie można ograniczać do analizy logicznej. Prawo bowiem powołuje do życia nie logika, lecz doświadczenie. Źródłami prawa są więc:

• aktualnie wyczuwane potrzeby

• powszechnie uznane teorie moralne i polityczne

• bieżąca polityka zarówno uświadomiona, jak i nieuświadomiona, a nawet przesądy, którym ulegają sędziowie.

Prawo jest to oznajmienie o warunkach, w których publiczna siła zostanie użyta w stosunku do człowieka przy pomocy sądu. Postulował rozdzielenie prawa i moralności. Wiele jego orzeczeń ma nadal istotny wpływ na praktykę sądów amerykańskich.  

83. Idealizm prawniczy Roscoe Ponda

84. Realizm prawniczy Karla N. Llewellyna

85. Współczesna amerykańska filozofia prawa

86. Poglądy na prawo Lona L. Fullera

Postrzega prawo jako jedną z postaci ogólnego porządku prawno- społecznego. Prawo określa jako przedsięwzięcie polegające na poddawaniu ludzkiego postępowania rządom reguł. Prawo jest aktywnością, a system prawny efektem trwałego, celowego wysiłku. Fuller jest antypozytywistą krytykującym rozdział prawa i moralności. Wyróżnia wewnętrzną i zewnętrzną moralność prawa. Zewnętrzną moralność prawa traktuje jako materialne prawo natury. Natomiast wewnętrzną sprowadza do proceduralnego prawa natury.  

87. Poglądy na prawo Ronalda Dworkina

Wyklucza on dążenie do równości jako do osiągnięcia stanu równego rezultatu. Jest przeciwnikiem liberalnej neutralności państwa. Opowiada się za aktywnością państwa, równością obywateli. Aby zrealizować zasadę sprawiedliwości społecznej należy wziąć pod uwagę interes społeczny i naturalne cechy jednostki. Jednostki nie mogą domagać się od państwa zaspokojenia ich wyrafinowanych potrzeb. Potrzeby własne należy zaspokajać zdobywając środki drogą wolnorynkową. Państwo powinno wspomagać osoby nie posiadające zdolności i szczęścia. Dworkin opowiadał się za uwzględnieniem w procesie redystrybucji indywidualności jednostek. Indywidualność tę gwarantuje koncepcja aukcji, na której każdy dokonuje zakupu towarów wg jego potrzeb. Sukces aukcji polega na tym, że nikt nie uważa wyboru innej osoby za lepszy od swojego. Dworkin uważał, że wspomaganie jednostek nie zrekompensuje im upośledzenia lecz doprowadzi do zniewolenia utalentowanych.

TRZY TEORIE PODZIELONEJ WŁADZY

6. TEORIA USTROJU MIESZANEGO

88. Ideologiczne źródła teorii ustroju mieszanego

Nie ma jednego twórcy ustroju mieszanego. Teoria ustroju mieszanego wynika ze źródeł instytucjonalnych i intelektualnych. aby doszło do jej powstania musiały pojawić się 3 kroki;

1. nazwanie form rządu- nie wiemy kto je nazwał, ale znajdziemy je u Herodota w „Dyskusji ustrojowej”

2. ustalenie, które formy rządów są dobre a które złe- dokonał tego Sokrates, który dostrzega możliwość pojawienia się dwóch sytuacji: rządu nielicznych i jednowładztwa

Rządy nielicznych Jednowładztwo

Arystokracja Oligarchia Monarchia Tyrania

(rządy najlepszych) (rządy bogatych) Sprawiedliwa (zła i niesprawiedliwa)

3. zmieszanie form rządu- dokonał tego Platon wychodząc z założenia, że wszelkie proste formy rządu są nie do utrzymania, uznał iż należy zmieszać pewne formy rządu by powstało państwo drugiego rzędu i ustrój słuszny.

89. Instytucjonalne źródła teorii ustroju mieszanego

Do instytucjonalnych źródeł teorii ustroju mieszanego można zaliczyć:

1. Ustrój Sparty - rozdział władzy monarchicznej pomiędzy dwóch królów, dodanie równorzędnej władzy geruzji, czyli rady złożonej z 28 starców, obok nich istniała także instytucja 5 eforów i apella (zgromadzenie ludowe).

2. Instytucje wprowadzone w Atenach przez reformy Solona (592-591) - podział obywateli na 4 klasy podatkowe, urzędy archontów i skarbnika, rada (boule), zgromadzenie ludowe (eklezja); reformy Solona były w konsekwencji połączeniem elementów oligarchicznych z demokratycznymi, czyli wprowadzały ustrój pośredni między demokracja i oligarchią, a więc ustrój mieszany.

3. Ustrój Krety;

4. Instytucje i ustrój republikańskiego Rzymu.

90. Klasyfikacje form rządu- podwójna triada

PLATON		ARYSTOTELES		POLIBIUSZ I CYCERON
Dobre	złe	dobre	złe	dobre	złe
-monarchia -arystokracja -demokracja praworządna	-tyrania -oligarchia -demokracja niepraworządna	-monarchia -arystokracja -politea (forma pośrednia między demokracją, a arystokracją)	-tyrania -oligarchia -demokracja	-królestwo -arystokracja -demokracja	-tyrania -oligarchia -ochlokracja (rządy motłochu)

91. Doktryna ustroju mieszanego Platona

92. Doktryna ustroju mieszanego Arystotelesa

Według niego państwo powinno być konglomeratem, tzn.: ujednolicać, łączyć, eliminować skrajności, zespalać różnorodne pierwiastki, nieustannie poszukiwać wspólnej, średniej miary. Arystoteles jest zwolennikiem ustroju mieszanego. Jest to ustrój najbezpieczniejszy ponieważ powstaje z zespolenia odrębnych form. Takim ustrojem jest politea. Jest to połączenie pierwiastków oligarchii i demokracji ( monarchia i demokracja łatwo popadają w zwyrodnienia ). Istotę politei w sensie kombinacji oligarchii i demokracji można sprowadzić do wyboru drogi pośredniej pomiędzy instytucjami typowymi dla jednej i drugiej formy rządu. Jako realnie istniejący przykład podawał Spartę. Twierdził, iż ustrój jest należycie zmieszany wtedy, kiedy wszystkie stany społeczne są zainteresowane jego umocnieniem. Fundament politei tworzyć miał społeczny rozdział władzy i liczny stan średni. Miał umożliwić obywatelom prowadzenie najlepszego ich zdaniem trybu życia, tzn. miał umożliwiać realizację i rozwój ich zdolności i zalet. W dalszej kolejności miał zachować zgodę narodową.  

93. „Czynniki ustrojowe” Arystotelesa

Arystoteles uważał, że wszystkie ustroje państwowe mają trzy części składowe:

1. czynnik obradujący nad sprawami państwa (Zgromadzenie Ludowe)- uprawnienia prawodawcze, stosowanie najwyższych kar, stosunki międzynarodowe

2. czynnik rządzący (wykonujący)- rozstrzyganie i wydawanie rozporządzeń (wg Arystotelesa administracja też powinna stanowić prawo)

3. czynnik sądzący- 8 rodzajów sądów o jurysdykcji karnej, cywilnej i administracyjnej

Wprowadzenie koncepcji gwarancji majątkowej. Prawo ma dążyć do zapobiegnięcia osiągnięcia potęgi przez jednostkę. Należy rozdzielić godności pomiędzy przeciwne klasy.

Koncepcja czynników ustrojowych nie jest teorią podziału władzy. Nie ma klasyfikacji prawnych sfer działania państwa, kompetencje się mieszają, nie ma powiązania podmiotów z prawnymi sferami działania- jest to tylko podział pracy!

94. Cykl ustrojowy Polibiusza

Pierwszą formą rządów było dziedziczne królestwo. Ludzie uważali, że następcy sprawiedliwego władcy będą również sprawiedliwi. Z czasem następcy zaczęli uważać, że władza im się należy i królestwo zamieniło się w tyranię. Wartościowi obywatele zaczęli konspirować i obalili tyranię. W nagrodę lud wybrał ich na przywódców i tak zrodziła się arystokracja. Początkowo przywódcy rządzili mając na uwadze dobro ogółu, lecz z czasem zaczęli nadużywać swych kompetencji. Tą drogą arystokracja zamieniła się w oligarchię. Gdy ta stała się nie do wytrzymania wybuchła rewolucja. Lud uznał za jedyne wyjście zachowanie władzy dla siebie. W następstwie powstała demokracja. Początkowo funkcjonowała dobrze, bo każdy pilnował swej równości i wolności. Doszło jednak do walki o władzę i wytworzenia się ochlokracji. Rządzili w niej demagodzy. Rządy demagogów skończyły się anarchią, wtedy lud przywrócił królestwo. W ten sposób cykl się zamyka i zarazem rozpoczyna się od nowa.

95. Rzymski model ustrojowy wg Polibiusza

Dziki dwóm konsulom wybieranym na rok Rzym miał przypominać monarchię. Mieli oni uprawnienia wykonawcze, pełnie władzy w sprawach wojskowych, decydowali o wydawaniu funduszy . mogli wydawać zarządzenia wszystkim organom oprócz trybunów ludowych. Senat był organem o charakterze arystokratycznym. Zarządzał skarbcem, prowadził śledztwa i sądził przestępców. Największe znaczenie miał lud (comitia). Dokonuje wyboru urzędników, decyduje o wojnie i pokoju. Równowagę zapewniało zmieszanie trzech słusznych ustrojów, oraz to, że organy były reprezentowane przez odmienne stany społeczne. Instytucjonalnym wyrazem były hamulce ustrojowe (np. weto Trybunów Ludowych, wobec tego co postanowi senat. Senat zaleca roboty publiczne wykonywane przez plebs, ograniczeniem władzy ludu jest monopol inicjatywy ustawodawczej po stronie Trybunów Ludowych i Konsulów)

96. Koncepcja ustroju mieszanego Cycerona

97. Doktryna ustroju mieszanego Tomasza z Akwinu

98. Koncyliarystyczna wizja ustroju mieszanego

99. Doktryna ustroju mieszanego Machiavellego

Jest uważany za największą chlubę teorii ustroju mieszanego w epoce odrodzenia. Na wstępie swojego dzieła wyróżnia on tylko 2 formy państwa - księstwo i republikę. W monarchii suwerenem jest władca, w republice zaś jest nim większość (demokracja) lub wąska grupa (arystokracja).Machiavelli zalecał współczesnym państwom przyjęcie modelu ustrojowego republikańskiego Rzymu. Zaletą tego ustroju było  oparcie rządów na różnych podmiotach władzy, wzajemnie się uzupełniających i wykonujących funkcje, do których nadają się najlepiej. Opowiadając się za statu mixtu, nie odwoływał się tylko do wzorów z przeszłości, ale również podjął próbę ich zastosowania we współczesnych mu realiach ustrojowych- projekt ustroju Florencji.  

100. Odpowiedź Karola I

„Odpowiedź Jego Królewskiej mości na Dziewiętnaście Propozycji obu izb Parlamentu”. Były to odpowiedzi na 19 propozycji dążących do ograniczenia władzy królewskiej. Odpowiedź zaczyna się od słów, iż król nie zgodzi się na uszczuplenie jego udziału we władzy. Dowodzi iż ustrój Anglii składa się z mieszanki monarchii, arystokracji i demokracji. Prawa stanowione są przez Króla, Izbę Lordów i Izbę Gmin. Do króla należy władza wykonawcza, sankcjonowanie ustaw, powoływanie sędziów. Izba Gmin nakłada podatki i wdraża procedury w życie. Izba Lordów otrzymała władzę sądowniczą, dzięki której można utrzymać praworządność. Dokument ten wprowadził istotne novum- król przyznał się, że jest jednym z równorzędnych stanów. Król był postrzegany jako władza najwyższa. Odpowiedź szybko wykorzystali przeciwnicy króla. Dokument jest wezwaniem do koordynacji działań w sferze stanowienia prawa. W szczególności prawa do sprzeciwu organów parlamentu wobec ustaw.

101. Doktryna mieszanej monarchii

102. Republika agrarna Harringtona

Harrington uważał, że ustrój państwa determinują stosunki agrarne. Twierdził, że jeśli cała własność ziemska należy do jednej osoby- mamy do czynienia z monarchią absolutną, jeśli ziemia należy do niewielu- z monarchią mieszaną, a jeśli ziemia należy do wszystkich- to z rzeczpospolitą. Władza i bogactwo są ze sobą ściśle powiązane. Zerwanie tych więzi prowadzi do wojny domowej. Ideałem jest wytworzenie 2 grup społecznych: dużych i drobnych właścicieli ziemskich. Podział władzy miał również zapewnić stabilność. Funkcję monarchistyczną miała spełniać magistratura, arystokratyczną- Senat, demokratyczną - Grupa Uprzywilejowana. Grupa uprzywilejowana dokonuje aktów głosowania i spełnia funkcje sądu najwyższego. Senat składa się z 300 członków, wybieranych na 3 kadencje (co roku ustępowałaby 1\3). Reelekcja najwcześniej 3 lata po upływie kadencji. Kandydaci na senatorów: co najmniej 30 lat, odbyta służba wojskowa, żonaci, 100 funtów rocznego dochodu. Grupa Uprzywilejowana 1050 członków wybieranych w wyborach pośrednich. Taki system miał zapewnić stabilność państwa i umożliwić wykazać się utalentowanym jednostkom.

7. TEORIA USTROJU RÓWNOWAGI

103. Doktryna ustroju równowagi Bolingbroe'a

Podkreślał podział sfer działania państwa pomiędzy króla, Izbę Lordów i Izbę Gmin. Uważał, że organy te są od siebie niezależne i sprawują nad sobą nawzajem kontrolę. Zależność ta jest równoznaczna ze stanem równowagi. Władza parlamentu jest władzą najwyższą. Najwyższa władza prawodawcza należy do Króla, Izby Gmin, oraz Izby Lordów. Stałość ustroju angielskiego upatrywał w zmniejszeniu władzy monarszej, arystokratycznej i demokratycznej i stopieniu jej w jeden równoważący się nawzajem system. Charakterystycznym rysem ustroju brytyjskiego jest rozdział sfer działania pomiędzy odrębne organy. System polityczny powinien być barierą dla władzy wykonawczej, a porucz ustroju mieszanego potrzeby jest podział władzy. Odpowiedni stan równowagi osiągany jest przez wzajemne hamowanie się trzech niezależnych organów i to właśnie chroni społeczeństwo przed władzą arbitralną.

104. Kanon „gotyckiej równowagi”

1. Harrington- Spopularyzował hasło „gotyckiej równowagi”. Uważał ją za współczesną cnotę ustrojową- stworzoną przez germańskie plemiona Gotów. Oznaczała ona taki stan rzeczy, w którym silna władza monarchy była równoważona silnymi wpływami feudalnej szlachty

2. Algernon Sidney- ustrój gotycki definiował jako monarchię mieszaną, która tworzy optymalną formę rządów. Tylko w takim ustroju mogły uczestniczyć wszystkie grupy społeczne

4. Henry Neville- dowodził, że Goci ustanowili monarchię ograniczoną.....

105. Doktryna ustroju równowagi Blackstone'a

106. Idea ustroju organicznego

 Kanony teorii ustroju równowagi podważano rzadko. Zastanawiano się nie tyle nad ich adekwatnością, ile nad ich prawidłowym funkcjonowaniem w codziennej praktyce ustrojowej. Poszczególni autorzy kładli akcent na rozmaite imperatywy: jedni na kanon uczestniczenia stanów we władzy państwowej, drudzy na kanon równowagi organów. Jednakże przy wszystkich dzielących tych pamflecistów różnicach rzec można, że centralnym punktem ich zainteresowania było ograniczenie bądź raczej ujęcie w karby władzy aparatu państwa (limited government). Wszyscy zatem występowali przeciw absolutystycznym zakusom najpierw Stuartów, a potem Parlamentu. Z ówczesnych wystąpień i pism politycznych przebija zrozumiała duma z brytyjskiego modelu rządów. 

8. GENEZA TEORII ROZDZIAŁU WŁADZY

107. Idea nadrzędności prawa

Jednym z czynników, który wpłynął na powstanie teorii podziału władzy państwowej, było zrozumienie konieczności poddania władzy państwowej rozmaitym ograniczeniom (w czym można upatrywać zasady praworządności). W odniesieniu do zakresu władzy państwowej wypada odnotować, że w dobie średniowiecza występowały dwie sprzeczne ze sobą koncepcje. Jedni ideolodzy twierdzili, że monarcha powinien sprawować pełnię władzy, na wzór rzymskich cezarów, wobec czego powinien mieć pełnię swobody w zakresie tworzenia prawa, drudzy zaś uważali, że władza ta powinna być ograniczona, a ograniczenia mają mieć postać boskich nakazów i starodawnych zwyczajów przestrzeganych w danym kraju. Inaczej: monarcha powinien być związany prawami, zwłaszcza naturalnymi, oraz tymi, których sam nie ustanowił. W późniejszych wiekach średnich przewagę zdobyli zwolennicy ograniczenia monarszych kompetencji.

108. Gubernaculum et iurisdicto

Ogromną rolę w procesie kształtowania sie idei podziału władzy odegrała Anglia. Efekt postulatów oddzielenia prawomocnych kompetencji monarchy od uzasadnionych praw poddanych znalazł wyraz w Wielkiej karcie Wolności z 1215r. Około 1250 roku ukazał się traktat Henry'ego of Bracton „o prawach i zwyczajach w Anglii', gdzie główną tezą był stwierdzenie, że istnieją dwie sfery władzy królewskiej

1. Gubernaculum- w obrębie tej sfery król zachowuje pełnię władzy i jest jedynym administratorem państwa

2. Iurisdictio- w obrębie tej sfery król nie może być władcą autokratycznymi mimo, że jest źródłem sprawiedliwości podlega obowiązującemu prawu tj. zwyczajom.

Doktrynę tą nazwano później doktryną podwójnego majestatu.

109. Dominium politicum et regale

To jedna z 3 form ustroju wymienionych przez John'a Fortescue, autora “Rządzienia Anglią” i “Pochwały ustaw Anglii”. Trzy formy ustroju:

1. Monarchia absolutna

2. Republika

3. dominium politicum et regale (forma mieszana)

Fortescue uważał trzecią formę za najlepszą. Zatem dobra monarchia to monarchia ograniczona przez prawa poddanych, które król zaprzysiągł respektować. Król musi przestrzegać prawa natury, które Bóg ustanowił i wobec którego prawa ziemskie stanowią jedynie funkcję pomocniczą. Koncepcja dominii politici et regalis obejmuje tylko 2 rodzaje monarchii, lecz przetarła drogę doktrynie monarchii mieszanej

110. Emancypacja prawnych sfer działania państwa

111. Klasyfikacja prawnych sfer działania państwa w okresie „Wielkiej Rebelii”

112. Doktryna podziału władzy Locke'a

Locke władzę wykonawczą powierzył królowi, a władzę prawodawczą rozdzielił między arystokrację (Izba Lordów) a burżuazję i gentry (Izba Gmin). Wyodrębnił władzę federacyjną, zajmującą się polityką zagraniczną i obroną kraju. Władza ustawodawcza wydaje ustawy, kontroluje władzę wykonawczą i ustanawia sądy. Władza wykonawcza pilnuje wykonywania ustaw, kara za przestępstwa i wykonuje wyroki sądowe. Władza federacyjna wypowiada wojny i zawiera pokoje, oraz prowadzi stosunki zagraniczne. Sfery te powinny zostać podporządkowane dwóm organom: Legislatywie i egzekutywie. Pierwszej przysługuje władza ustawodawcza i częściowo prerogatywna, drugiej władza wykonawcza, federacyjna, prerogatywna i prawo sankcji wobec ustaw.

9. MONTESKIUSZOWSKA DOKTRYNA PODZIAŁU WŁADZY

113. Kanon pierwszy- przedmiotowy podział władzy

Cztery kanony monteskiuszowskiej doktryny podziału władzy:

1. Wyodrębnienie trzech prawnych sfer działania państwa (Podział władzy w aspekcie przedmiotowym)

2. przydzielenie ich trzem odrębnym organom (podział władzy w aspekcie podmiotowym)

3. wprowadzenie systemu hamulców ustrojowych

4. uwzględnienie społecznego podziału władzy.

Monteskiusz wyszedł z założenia, że w każdym państwie istnieją trzy rodzaje władzy:

1. władza prawodawcza- stanowienie wyłącznie ogólnych i abstrakcyjnych norm, a nie aktów indywidualnych

2. władza wykonawcza- min. wypowiadanie wojny, zawieranie pokoju, zapewnienie bezpieczeństwa

3. władza „sądzenia”- karanie zbrodni, sądzenie sporów miedzy poddanymi

114. Kanon drugi- podmiotowy podział władzy

Trzy władze trzeba podzielić pomiędzy trzy odrębne organy państwowe:

1. Władza prawodawcza( legislatywa) należy powierzyć ją ciału przedstawicielskiemu, które powinno stanowić prawa lub badać czy dobrze wykonano prawa przez nią ustanowione

2. Władza wykonawcza- monarcha

3. władza sądownicza- powinna być wykonywana przez osoby powołane z ludu, działając tak długo jak wymaga tego konieczność

Wyjątkami od zasady wyłącznego sprawowania władzy sądowniczej przez judykaturę jest Izba Wyższa Parlamentu, która powinna być uprawniona do orzekania:

1. kiedy pozwany jest szlachcicem

2. gdy prawo w niektórych wypadkach było zbyt surowe (łagodzenie kar wymierzanych przez sądy)

3. kiedy oskarżony jest dostojnikiem państwowym

115. Kanon trzeci- system hamulców ustrojowych

Aby zagwarantować wolność jednostki musi być wprowadzony system hamulców zapewniający równowagę organów państwowych.

Trzy hamulce:

1. podział legislatywy na dwie izby- oznacza to wewnętrzne osłabienie parlamentu. Monteskiusz uważał, że izba wyższa powinna mieć prawo odrzucania projektów izby niższej

2. prawo egzekutywy do zwoływania legislatywy- ustalenie długości posiedzeń, ich odraczania, zamykania

3. monarcha ma prawo weta ustawodawczego.

Monteskiusz nie przewidywał żadnych hamulców dla władzy sądowniczej.

Hamowaniu mają podlegać przypadki naruszenia wzajemnych kompetencji. Monteskiusz zaproponował skromny zestaw hamulców, będący minimum do równowagi między organami.

116. Kanon czwarty- społeczny podział władzy

Władza w państwie zostaje podzielona pomiędzy trzy stany społeczne. Monarcha otrzymuje egzekutywę, szlachta izbę wyższa legislatywy, a burżuazja izbę niższą. Jeśli chodzi o władzę sądowniczą, to oskarżeni mają być sądzeni przez sędziów wywodzących się z tego samego stanu. Monteskiusz zalecił ścisłą współzależność między stanami społecznymi, a odpowiednimi organami państwa. Uważał, że władza oderwana od stanów staje się władzą despotyczną. Poszanowanie wolności, tolerancja, umiarkowanie władzy państwowej występują w warunkach pluralizmu sił politycznych. Ważne ogniwo w podziale władzy stanowią ciała pośredniczące- najprawdopodobniej są nimi- szlachta burżuazja, duchowieństwo, trybunały, sądy patrymonialne. Przy ich braku powstaje dystans między monarchą a rządzącymi.

10. DOKTRYNA PODZIAŁU WŁADZY THE FOUNDING FATHERS

117. Motywacja konstytucjonalizacji podziału władzy

118. Koordynacja organów państwa

119. Władza prawodawcza

Nie sposób natrafić na ślad abstrakcyjnego definiowania określenia władzy prawodawczej. Uogólniając można powiedzieć, że dla Founding Fathers władza ta oznaczała przede wszystkim możność normowania zachowania jednostki. Pojęcie to rozciągano na takie materie jak:

1. nakładanie podatków

2. przyznawanie funduszy przez parlament rządowi

3. określanie wysokości podatków

4. ustanawianie urzędów

5. wypowiadanie wojny

6. zawieranie traktatów

Postanowiono, że wszystkie uprawnienia tu przyznane przysługują Kongresowi Stanów Zjednoczonych. Kompetencje wymieniono w 18 punktach, najważniejsze z nich to:

• nakładanie podatków

• zaciąganie pożyczek

• regulowanie handlu z zagranicą i między stanami

• emitowanie środków płatniczych

• tworzenie sądów niższych w stosunku do SN

• wypowiadanie wojny

• utrzymywanie sił zbrojnych

• stosowanie środków dla zapewnienia wykonywania ustaw federalnych

a także:

• prawo rozporządzania terytorium

• prawo proponowania poprawek do konstytucji

Kongres był wyłącznym organem ustawodawczym, natomiast całą władzę ustawodawczą dzielono pomiędzy niego i parlamenty stanowe. Kongresowi przyznano prawo wydawania wszelkich aktów prawnych, które okażą się konieczne i właściwe do wykonywania wyżej wymienionych kompetencji oraz wszelkich innych przyznanych przez tą konstytucją władzom Stanów Zjednoczonych, albo jakiemukolwiek organowi.

120. Władza wykonawcza

121. Władza sądownicza

Organ do rozstrzygania konfliktów w sprawach karnych i cywilnych, oraz interpretujący obowiązujące prawo. Sąd najwyższy był instancją odwoławczą ,lecz w zakresie rozpatrywanych z tego tytułu spraw decydował Kongres. Jednak w pięciu kategoriach spraw nadano mu właściwość pierwotną. Początkowo nie uznawano władzy sądowniczej za równorzędną z dwoma pozostałymi, np.

Adams- uznawał sądownictwo za człon władzy wykonawczej. Dużą rolę przywiązywał do niezawisłości sędziowskiej, dożywotniego sprawowania funkcji i stałości uposażenia.

Madison- uważał, że sądownictwo to najsłabsze ogniwo aparatu

Hamilton- sądownictwo z natury jest najmniej bezpieczne

Z chwilą wykształcenia się sądowej kontroli konstytucyjności prawa uznano SN za organ równorzędny z Kongresem i Prezydentem, mogący sprawować rolę arbitra w sporach między nimi.

122. Struktura organów

123. Tryb powoływania organów

Przeważało stanowisko, że poszczególne organy powinny być powoływane niezależnie od siebie, przez różne podmioty, za pomocą odmiennych procedur i na kadencję różnej długości.

1. Legislatywa

a) Izba reprezentantów wybierana była bezpośrednio przez naród, gdyż powinna być odzwierciedleniem struktury całego społeczeństwa.

b) Senat powinien być powoływany przez legislatury stanowe, gdyż w ten sposób najlepiej zabezpieczy interes stanów w Kongresie

2. Egzekutywa

Dwa sposoby wyboru: przez Kongres i przez kolegium elektorów. Pierwszy sposób spotkał się z silna opozycją. Twierdzono, że doprowadziłby do likwidacji niezależności organu wykonawczego. Zwyciężyło 2 rozwiązanie- prezydenta powoływało kolegium elektorskie wybrane bezpośrednio przez naród. Jeśli nie dokona elekcji czyni to Izba Reprezentantów, a jeśli ona nie dokona wyboru to Senat.

3. Judykatywa

Sędziów wybiera prezydent, a nominacje zatwierdza senat. Zależność judykatywy od egzekutywy i legislatywy zneutralizowało wprowadzenie dożywotniego piastowania stanowiska przez sędziów i zabezpieczenie wysokości sędziowskich poborów.

124. Kadencja organów

1. legislatywa

Problem kadencji Izby Reprezentantów szybko rozwiązano postanawiając, że kadencja będzie wynosić 2 lata. Poważniejsze spory toczyły się w sprawie długości kadencji Senatu, gdyż uznano, że Senat powinien być ciałem o długiej kadencji, znacznie dłuższej niż kadencja Izby Reprezentantów. Powinien cieszyć się prestiżem społecznymi politycznym i formułować mądrą i długofalową politykę państwa. Ostatecznie kadencję wyznaczono na 6 lat z obowiązkiem rotacji 1\3 składu co 2 lata

2. Egzekutywa

Prezydenta- ostatecznie kadencję wyznaczono na 4lata. Kontrowersje wywołał temat o możliwości reelekcji. Morris twierdził, że gdyby wykluczono ponowny wybór:

• Nie można byłoby wykorzystywać talentów i doświadczenia prezydenta

• Prezydent nie zdołałby w ciągu 4 lat zrealizować swych zamierzeń

• Nie byłoby stabilnej polityki rządu

• Prezydent nie wykonywałby dobrze swoich funkcji tylko dążyłby do korzyści materialnych

Praktyka konstytucyjna dopuszczała 1 reelekcje tej samej osoby

3. Judykatywa

Ze względu na niezawisłość sędziowską i niezależność Sądu Najwyższego zdecydowano, że sędziowie będą powoływani dożywotnio pod warunkiem należytego sprawowania.

125. System hamulców ustrojowych

126. Społeczny podział władzy

11. FRANCUSKA DOKTRYNA PODZIAŁU WŁADZY

127. Doktryna podziału władzy Jana Jakuba Rousseau

128. Doktryna podziału władzy Benjamina Constant

Constant akceptował w pełni instytucję monarchii. Przywiązywał większą wagę do podziału prawnych sfer działania państwa niż do rozdziału organów państwa. Wyróżniał pięć władz: wykonawczą, sądowniczą, królewską i prawodawczą. Władza prawodawcza dzieliła się na:

• władzę reprezentacyjną stałą (izba niższa powoływana w wyborach)

• władzę reprezentacyjną opinii (izba wyższa mianowana przez monarchę)

Constant oddzielał monarchę od egzekutywy. Uważał władzę monarszą za klucz do wszelkiej organizacji politycznej. Egzekutywa została ukształtowana jako diarchia. Rząd powinien być powoływany przez monarchę i ma być odpowiedzialny przed parlamentem. Constant opowiadał się za wyodrębnieniem władzy samorządowej lub muncypialnej w celu przeciwstawienia się przerostowi władzy centralnej.

129. Koncepcja władzy naturalnej Constanta

Aby uniemożliwić nadużycia lub bezprawne zagarnięcie władzy należy pozbawić władze efektywnych możliwości rządzenia. Monarcha jako szeryf państwa powinien trzymać wodze wszystkich władz. Jest on niejako arbitrem, który działa w celu przywrócenia harmonii. Ma zapobiegać zdominowaniu całego aparatu państwa przez jeden organ. Władza neutralna powinna mieć interesy różne od interesów rządzących i rządzonych. Jedynym ustrojem do powołania takiej władzy jest monarchia konstytucyjna. Powinien istnieć organ umożliwiający porozumienie organów będących w konflikcie. Król ma panować, a nie rządzić, a jego władza ma mieć wydźwięk moralny a nie prawny.

130. Doktryna podziału władzy Leona Duguita

131. Doktryna podziału władzy Adhemara Esmeina

132. Doktryna podziału władzy Maurice Hauriou

Hauriou uważał, że naród złożony jest z jednostek, które są istotami społecznymi. Wyróżniał w państwie trzy elementy:

*trzy władze- różne uprawnienia rządzącej woli narodu,jednolite i autonomiczne

*Trzy funkcje- zadania do których realizacji powołane są różne władze

*Trzy organy- osoby lub grupy uczestniczące w organizacji narodu

1. Pierwsza władza to władza woli immanentnej

• jej organ to ciało wyborcze

• funkcja to organizowanie wyborów

• wykształciła się jako ostatnia, ale w hierarchii jest pierwsza

Druga władza to władza deliberacyjna

• jej organ to parlament

• jej funkcja to stanowienie prawa

• historycznie i w hierarchii druga

• opracowuje pragnienia pierwszej władzy

• Trzecia władza to władza egzekucyjna

• jej organy to szef państwa, ministrowie, inni funkcjonariusze

• jej funkcja to bieżące administrowanie państwem

• historycznie pierwsza, ostatnia w hierarchii

• realizuje decyzje władzy deliberacyjnej

Hauriou uważał, że władza sądownicza znajduje się na innej płaszczyźnie niż pozostałe władze. Suwerenność polityczna należy do aparatu państwowego, a suwerenność prawna do narodu i jej częścią jest sądownictwo.

133. Doktryna podziału władzy R. Carré de Malberga

Malberg opisywał ustrój III Republiki takim jaki był. Ustrojem republiki było coś pośredniego między systemem parlamentarno- gabinetowym a rządami zgromadzenia z powodu legislatywy. Nadrzędność ustawy przekształciła się w nadrzędność władzy ustawodawczej. Egzekutywa zachowała autonomię w dziedzinie polityki zagranicznej. Oprócz władzy ustawodawczej parlament ma również władzę ustrojodawczą. Malberg odrzucił podział funkcji państwa na formalne i materialne. Twierdził, że istnieje wyłącznie formalny podział funkcji państwa. Władza parlamentu powinna być najwyższa i niepodzielna. Jedyna logiczna struktura aparatu państwa to hierarchia organów z parlamentem na szczycie, któremu organy administracyjne i sądownicze są całkowicie podporządkowane.

Inne jego tezy;

*negacja koncepcji pluralizmu odrębnych władz

*organiczna separacja funkcji jest niemożliwa

*prawna równość organów jest niemożliwa

*system parlamentarno- gabinetowy jest formalnie oparty na regule dualizmu władz

12. NIEMIECKA DOKTRYNA PODZIAŁU WŁADZY

134. Doktryna podziału władzy Immanuela Kanta

Kant rozróżniał trzy władze:

1. władzę rządzącą

2. władzę rządową

3. władzę sądowniczą

Twierdził, że władze te powinny być wzajemnie skoordynowane, podporządkowane i zjednoczone, aby żadna nie mogła uzurpować uprawnień należących do innej (przykładem jest Trójca Święta). Każda z władz musi być sprawowana przez właściwy organ i kierować się swą własną zasadą. Zatem ustawodawca nie może być rządcą ani nakładać kar. Władza prawodawcza należy tylko do ludu. Władca ma wobec ludu prawa, a nie obowiązki. W przypadku naruszenia przezeń reguł ustrojowych, nie ponosi odpowiedzialności. Oświecony monarcha sam rozdziela swoje sfery działania jako prawodawcy i rządzącego.

135. Doktryna podziału władzy Georga Hegla

136. Społeczny a organiczny podział władzy według Hegla

Społeczny podział władzy- legislatywa ma być wyrazicielem interesów „stanu prywatnego” (szlachty). Legislatywa jest dwuizbowa. Izba wyższa jest dziedziczna i składa się z przedstawicieli szlachty, a izbę niższą reprezentują pozostałe warstwy. Społeczeństwo może działać tylko za pośrednictwem deputowanych. Parlament musi składać się z ludzi wykształconych. Ma wzbudzić u obywateli poczucie identyfikacji z państwem. Legislatywa to uszy i oczy ludu. Dopełnieniem legislatywy powinna być instytucja opinii publicznej.

Organiczny podział władzy-relacje pomiędzy poszczególnymi władzami porównane są do trójkąta. Jego wierzchołkiem jest władza dziedzicznego monarchy, będąca syntezą kompetencji parlamentu i rządu. Hegel twierdził, że niezależność władz powoduje rozbicie państwa i dlatego jego władze jako elementy niezależnej całości są ściśle ze sobą powiązane i przenikają się nawzajem.

137. Koncepcja podziału władzy Friedricha Schmitthennera

Schmitthenner uważał, że władza państwowa jest z reguły niepodzielna i przejawia się w różnych aspektach:

a) objawów- dziali się na uchwalającą i wykonawczą

b) przedmiotu- dziali się na personalną i terytorialną

c) ”stron życia państwowego” - dzieli się na zewnętrzną i wewnętrzną

d) okoliczności celów państwa- dzieli się na władzę prawa ( obejmuje władzę ustawodawcza i sądowniczą) i władzę dobrobytu (sprawy finansów, gospodarki państwa, opieki społecznej i kultury)

Schmitthenner był zwolennikiem silnej władzy centralnej. Uważał, że każda władz jest władzą wewnętrzną (moralną) albo władzą zewnętrzną (materialną), która rozpada się na:

a) stosunki rzeczowe

b) ustalenie prawa- może oznaczać władzę wykonawczą

c) stosunki osobowe-zmuszanie do przestrzegania prawa

Władza ustawodawcza i wykonawcza najeżą do jednej niepodzielnej władzy państwowej.

138. Doktryna podziału władzy Georga Jellinka

Jellinek uważał, że możliwy jest rozdział kompetencji, nie zaś podział władzy. Uważał za bezcelowe przedstawienie władzy za pomocą wyliczenia jej treści. Jellinek odróżnił funkcje materialne i formalne, czyli wytyczne działalności od działalności grup jego organów. Są trzy materialne sfery działania państwa:

*prawodawstwo- w sensie materialnym- stanowienie norm prawnych dotyczących praw i wolności obywateli. W sensie materialnym- stanowienie prawa przez władze prawodawczą

*wymiar sprawiedliwości- w sensie materialnym- wydawanie samodzielnych orzeczeń. W sensie formalnym- wszystkie akty pochodzące od sądów

*administracja- w sensie materialnym- działania państwa nie będące prawodawstwem ani wymiarem sprawiedliwości. W sensie formalnym- działanie organów państwa z wyjątkiem legislatywy i sądów.

Jellinek uważał, że państwo nie może istnieć bez administracji.

139. Doktryna podziału władzy Hansa Kelsena

Kelsen podchodził krytycznie do podziału władzy. Z czasem neutralizował swe krytyczne stanowisko w tej kwestii. Uznał, że dzięki podziałowi możliwe jest rozróżnienie pomiędzy stanowieniem prawa, a jego stosowaniem. Władza państwowa jest jednolita i niepodzielna i podział jest możliwy wyłącznie z perspektywy realnej władzy działającej lub z faktu obowiązywania porządku prawnego. Kelsen opowiadał się za dwupodziałem władzy, wyróżniając stanowienie norm i ich stosowanie, w obrębie którego wyróżnił: wymiar sprawiedliwości i wykonywanie. Wg Kelsena treścią reguły podziału władzy jest to, że władzę można określić jako trzy odrębne i skoordynowane prawne sfery działania państwa i że można określić linię odgraniczającą każdą z pozostałych. Kelsen wyróżniał 2 sfery działania państwa i twierdził, że nie mogą one być skoordynowane lecz jedna może być podporządkowana drugiej.

13. ANGLOSASKA DOKTRYNA PODZIAŁU WŁADZY

140. Koncepcja podziału władzy Johna Taylora

Taylor twierdził, że im bardziej władza jest skondensowana, tym bardziej jest szkodliwa. Wg Taylora aparat państwowy trzeba budować na zasadach moralnych. Należy stworzyć ustrój oparty na regule funkcjonalno- organizacyjnego podziału władzy. Konstytucja powinna powierzyć organowi państwa jedynie część władzy, która jest niezbędna do realizacji jego zadań. Wszystkie trzy organy powinny być równorzędne i niezależne od siebie. Uważał, że podział władzy nie może istnieć bez hamulców. Doktryna Taylora ma charakter trójpłaszczyznowy:

I płaszczyzna- podział władzy pomiędzy aparat państwowy i naród

II płaszczyzna- władza delegowana aparatowi przez naród podlega podziałowi między aparat federalny i aparat stanowy

III płaszczyzna- podział władzy na szczeblu federacji pomiędzy organy wykonawcze (prezydenta i gabinet) oraz sądownicze (sędziów i ławy przysięgłych)

141. Koncepcja podziału władzy Jeremy Benthama

Bentham był przeciwnikiem ustroju równowagi. Twierdził, że ustrój równowagi jest wszechsłaby, wszechgłupi i wszechłotrowski. Mimo to akceptował niektóre jego kanony, min. tezę o trzech podstawowych formach rządu. Bentham proponował podział na 7 władz i wyróżnił 12 działów władzy wykonawczej. Opowiedział się za wprowadzeniem hierarchii władz wzorowanej na konstytucji francuskiej. Istniałaby więc władza konstytutywna, prawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Parlament sprawowałby władzę najwyższą, a z tego wynikałyby trzy konsekwencje:

*żaden organ nie może zmienić, uchylić, ani odmówić stosowania ustaw uchwalonych przez parlament

*Parlament może ustalać reguły postępowania organów administracyjnych i sądowniczych

*władza parlamentu jest nieograniczona

Bentham opowiadał się za ustanowieniem systemu hamulców, ale miały one służyć jedynie przeciwko egzekutywie i judykatywie.

142. Egzekutywa a legislatywa w poglądach Woodrow Wilsona

Początkowo był zwolennikiem rządów, parlamentarno- gabinetowych, ale jako prezydent stał się zwolennikiem silnej prezydentury. Uważał, że hamulce ustanowiono by zapewnić niezależność każdemu z trzech organów państwa. Tymczasem doprowadziły do ich odizolowania oraz ingerowania legislatywy w sprawy egzekutywy. Z jednej strony wyłączenie egzekutywy z udziału w pracach legislatywy paraliżowało aparat w sytuacjach zagrożenia, z drugiej udaremniało próby Kongresu sprawowania kontroli nad prezydentem i sądami. Rola prezydenta ograniczała się do funkcji wykonawczych, a Kongresu do rządzenia. Należy więc na wzór brytyjski wprowadzić parlamentarno- gabinetowy system rządów jako środek ustanawiający harmonie i współprace między legislatywą i egzekutywą bez jednoczenia i mieszania ich funkcji.

143. Koncepcja podziału władzy Franka J. Goodnow

Goodnow dowiódł, że działalność państwa dzieli się na dwa nurty:

*działanie nieodzowne do wyrażenia woli państwa (polityka)

*działanie nieodzowne do realizowania tej woli (administracja)

Polityka powinna sprawować nadzór nad administracją, która jednak musi cieszyć się takim samym stopniem niezależności jak sądy. Pragnął harmonii między ludem uchwalającym ustawy (kongres) a władzą wykonawczą (prezydent). Podjął próbę określenia odrębnych sfer działania dla politycznych i administracyjnych organów państwa. Wprowadził rozróżnienie miedzy funkcją (prawną sferą działania) administracyjną a funkcja wykonawczą, która ma być podporządkowana polityce.

144. Doktryna podziału władzy Hermana Finera

Finer skrytykował zasadę podziału władzy. Uważał, że przyczyną podziału władzy jest uchronienie się klas posiadających od trendów demokracji, lub jest próbą syntezy państwa liberalnego z socjalistycznym. Finer uważał, że należy odkryć jakąś nową definicję funkcji i organów państwa. Aby działalność aparatu państwowego była kompletna potrzeba uchwalenia i wykonania. Funkcję uchwałodawczą miał elektorat, partie polityczne, legislatywa, rząd i szef państwa. Funkcja wykonawcza należała do: rządu, szefa państwa, służby cywilnej i sądów. Istnieje siedem centrów działalności politycznej, których współpraca jest konieczna do prawidłowego funkcjonowania państwa. Novum zaproponowane przez Finera polega na połączeniu organów państwa ze społecznymi podmiotami władzy.

145. Doktryna podziału władzy W. I. Jenningsa

Jennings głosił tezę, że w jego ojczyźnie istnieje formalny podział władzy.

- Parlament- uchwala w określonej procedurze i formie ogólne akty prawne, wydaje ustawy o charakterze konkretno- indywidualnym, wdraża i przeprowadza procedurę impeachment

- Sądy- rozpatrują sprawy cywilne i karne

- trzy cechy działalności judykatywy

• rozstrzyganie sporów pomiędzy stronami

• niedysponowanie uprawnieniami dyskrecjonalnymi

• działanie na wniosek

- organy administracyjne- decydowanie w dziedzinie „czystej polityki”, Konkretyzowanie ustaw poprzez wydawanie aktów niższego rzędu, podejmowanie decyzji w sprawach obywateli.

Jennings doszedł do wniosku, że niemożliwe jest przeprowadzenie rozróżnienia między pojęciami funkcja sądownicza i funkcja administracyjna. Nie jest również możliwe wytyczenie granicy pomiędzy zadaniami rządu i Parlamentu. Wobec czego teoria podziału władzy nie udziela wskazówek co do alokacji prawnych sfer działania państwa.

14. REFLEKSJE OGÓLNE

146. Amerykańska a europejska doktryna podziału władzy

- teoria podziału władz była czysto funkcjonalnym podziałem sfer działania państwa

- w koncepcjach rozdziału władzy zakładano jedynie: dwuczłonowy podział władzy (król i parlament), albo dychotomiczny podział sfer działania państwa (stanowienie, wykonywanie)

- w połowie XVIII w podział oparty o liczbę „3” był podstawą ustroju konstytucyjnego

EUROPA

- państwo prawne realizujące rozdział władzy stało się obiektywizacją ducha burżuazyjnego

- we Francji i Niemczech szlachta i burżuazja wykorzystały teorię podziału władzy przeciwko monarsze i demokratycznym dążeniom reszty społeczeństwa

- teoria ta stanowiła gwarancję praworządności

- służyła obronie parlamentaryzmu i niezależności sądów

- podział władzy w czystej postaci (powoduje bezruch państwa), dlatego muszą istnieć hamulce

AMERYKA

- system rządów był tu najbardziej odpowiedni

- cechowały go racjonalizm, deizm, który uwolnił doktrynę amerykańską od kalwinizmu, prawo natury i umowa społeczna

- Amerykanie przejęli idee Starego Świata i dostosowali do własnych potrzeb

- Amerykanie nie przyjmowali żadnych utopii

- nie próbowali wtłoczyć rzeczywistości w ciasne ramy modelu

- ponieważ nowego modelu rządu nie można było wykonać na zamówienie, sięgali po sprawdzone metody. Dlatego nie znajdzie się zbyt wiele nowości w Konstytucji USA.

- Amerykanie korzystali z dzieł Lock'a, Rousseau, Hobbes'a

147. Stosunek autorytaryzmu, faszyzmu i nazizmu do idei podziału władzy

Pod koniec XIX w zaczęły rozwijać się tendencje przeciwne podziałowi władzy. Dużego znaczenia nabrała egzekutywa. Pojawiła się idea wodzostwa i prymat państwa nad społeczeństwem.

Autorytaryzm:

- naród dzięki państwu wyraża swoją wolę. Społeczeństwo jest przedmiotem władzy państwowej i nie może mieć odrębnych interesów. Jednolitość władzy zapewnia zwierzchnictwo państwowe.

- nastąpiła supremacja egzekutywy

- hierarchia organów (II RP). 1. Prezydent, 2.Senat, 3. Sejm

- podział władzy prowadzi do sporów kompetencyjnych. Potrzebny jest wtedy organ do ich rozstrzygnięcia, np. głowa państwa

Faszyzm i Nazizm

- państwo jest stróżem praw jednostki i tworzy odrębną całość, w której każda jednostka zajmuje pozycję stosowną do swych zasług dla całości

- liberalizm neguje państwo, faszyzm aprobuje państwo jako prawdziwą rzeczywistość jednostki, faszyzm jest za wolnością

- nie ma wolności poza państwem

- najwyższa i niepodzielna władza jest w rękach wodza i wypływa ze zgody narodu

- znika różnica pomiędzy władzą prawodawczą a wykonawczą (Rzesza - NSDAP)

-państwo to aparat służący fuhrerowi do urzeczywistniania celów narodu

148. Stosunek marksizmu, leninizmu i stalinizmu do idei podziału władzy

Podział władzy nie zdobył uznania Marksa I Engelsa, bo:

- warunkiem powodzenia rewolucji proletariackiej jest silna koncentracja władzy

- ruch rewolucyjny nie może uznać parlamentu, który tylko rozważa i uchwala ustawy

- nie da się jej pogodzić z zasadą suwerenności ludu, w jednym państwie nie mogą funkcjonować 2 suwerenne władze (burżuazja i proletariat)

- wzorem była Komuna Paryska- Koncentracja wszystkich trzech władz

-jeśli się robi dobry użytek z posiadanej władzy to po co się nią dzielić,

Leninizm

- całkowita koncentracja władzy

- rządzący powinni ustanowić prawa wg których mają rządzić

- władza nie ma podlegać niczyjej kontroli

- w PRL (Bierut) władza została zreformowana i usunięty został sztuczny, sprzeczny z zasadami demokracji podział władzy

- Rozmaryn uważał, że nie ma systemów hamulców ani powierzania władzy przedstawicielom różnych grup

- jedność klasowa wyklucza trójpodział

149. „Neutralna” krytyka do idei podziału władzy

Przyczyny krytyki:

- totalitaryzm, autorytaryzm, wojny światowe

- zniszczenie rangi ustrojowej organów państwa na rzecz mediów, partii politycznych

Przedstawiciele: H. Kelsen, Dugit, Merkl

- dystynkcja trzech odrębnych władz jest nierealna

- wobec tendencji totalitarnych wróżono rychły koniec trójpodziału

- wolność trzeba poświecić na rzecz sprawności aparatu państwowego

- wzrost interwencjonizmu państwowego jest niemożliwy bez centralizacji władzy

- rozdział władz nie jest gwarancją praw i wolności jednostki

- skoro możliwa jest demokracja bezpośrednia, to władza powinna się skupiać w jednym organie, a inne maja mu być podporządkowane

- trójpodział, to zbytnie uproszczenie skomplikowanej struktury jaką jest państwo

- podział władz jest historyczny i sztuczny

150. Podział władzy- pro czy contra?

Zasada podziału władzy musi być połączona ze swoim przeciwieństwem (tzn. zasadą jednolitości, koncentracja z dekoncentracją, demokracja z autokracją). Mogą być różnie akcentowane ale w praktyce nie da się ich rozłożyć po równo. Jest to zatem teoria jedności i podziału władzy państwowej (sama separacja sprzyja unieruchomieniu machiny państwowej lub dyktaturze jednego organu i nie chroni wolności jednostki). Rozdział władzy to podstawa cywilizowanego ustroju, ale nie może być interpretowany rygorystycznie. Państwo uważa się za wolność straconą, aby utracić ją w jak najmniejszym stopniu należy uwzględnić obie zasady- jednolitość, która oznacza efektywność i podział, który zapewnia praworządność i demokrację połączone na wzór wspomnianego łuku gotyckiego

1

---