POPULIZM
Wyróżnia się 2 podstawowe typy populizmu:
klasyczny - reprezentowany przez wiejski populizm w USA i socjalistyczny populizm w Rosji.
współczesny - związany z ruchami i tendencjami populistycznymi występującymi w krajach postkolonialnych, zwłaszcza w Ameryce Łacińskiej.
Pierwszym historycznie ugrupowaniem tego typu byli popularzy, którzy działali w starożytnym Rzymie i szukali oparcia w Zgromadzeniu Ludowym.
Populizm jest głęboko zakorzeniony w USA gdzie reprezentuje go kilku polityków m. in. George McGovem. Znajduje też zwolenników we Francji (Pierre Povjade), w Niemczech, Danii.
Do klasycznej formy populizmu przyjmuje się, że przynajmniej w części jest on ruchem protestu ze strony warstw niższych (chłopskich).
Najważniejsze ruchy określane mianem populistycznych jak:
rządy Jvana Perona w Argentynie 1945 - 55;
Huanza Popular Revolucionana Americana - Amerykański Rewolucyjny Sojusz Ludowy, założony w l924;
Akcja Ludowa w Peru (1956);
Akcja Demokratyczna założona 1941 w Wenezueli;
Żetulizm brazylijski - Vergas;
Populizm znalazł zastosowanie w odniesieniu do pewnych instytucji jak np. peruwiański rząd wojskowy w latach 1968 -1975.
Gino Germani wyróżnia 2 typy populizmu, które pojawiały się w Ameryce Łacińskiej:
liberalny - rozwija się wówczas gdy klasy średnie domagają się politycznego udziału, klasy niższe - ograniczone, słabsze pod względem znaczenia politycznego;
narodowy - gdy żądania dotyczą nie tylko kwestii politycznej, ale i społecznej, ekonomicznej - to się on pojawia;
Margaret Canovan wymienia 7 typów populizmu. 3 z nich mieszczą się w ramach tzw. wiejskiego populizmu:
radykalizm farmerski (np. USA);
ruchy chłopskie (Europa Wschodnia);
intelektualny socjalizm agrarny (przykład w Rosji);
Pozostałe obejmują:
dyktaturę populistyczną (Peron) demokrację populistyczną;
reakcyjny populizm;
populizm polityków;
POPULIZM JAKO DOKTRYNA POLITYCZNA
Do najważniejszych składników konstytuujących doktrynę polityczną należą: modernizacja, ekspansywność, utopizm, przywództwo charyzmatyczne. Populizm jest doktryną miejską zarówno w Ameryce Łacińskiej jak i w Indiach czy w byłej Rosji.
W Ameryce Łacińskiej populizm stanowi wyraz reakcji przeciw autorytarnej naturze później rewolucji XIX w.
Ruchy i programy populistyczne prawie zawsze pojawiają się w dużych miastach.
Najwcześniejszym rosyjskim ruchem określonym mianem populistycznego jest narodnictwo w latach 1870 i 1880, na którego bazie wyrosło kilka grup opowiadających się za socjalizmem agrarnym.
Populizm w USA - 1891 - 1900 - istniała tam Partia Populistyczna rekrutująca swój elektorat przecie wszystkim spośród farmerów Południa oraz w mniejszym stopniu z górniczych miast Zachodu.
Populizm południowo amerykański można określić jako doktrynę antymiejską i jako reakcje na powstanie wielkich miast.
Kolejnym elementem jest wieloklasowość. Oznacza to, że baza populizmu sięga różnych poziomów stratyfikacyjnych społeczeństwa. Z tego względu wskazuje się na 2 ważne aspekty populizmu:
na problem mas społeczeństwa;
na problem hegemona ruchu;
Ekspansywność populistów oznacza tworzenie nowych możliwości politycznych dla wielu grup, stymulowanie nowych działań i doprowadzenie nowych wyborców do urn. Ekspansywność prowadzi do niestabilności ruchów populistycznych i może powodować ich załamanie się w sytuacji gdy nowe grupy stają się trudniejsze do pozyskania i kiedy ekspansja zostaje efektywnie zablokowana przez opozycję.
Populizm głosi ideę przynależności do grupy i kultury stanowiącą przeciwieństwo wyalienowanie jednostki. W sensie moralnym populizm domagał się aby jednostka żyła pełnią życia.
Ze względu na odwołanie się do ludu w szerokim znaczeniu tego słowa, populizm musi być eklektyczny ideologicznie. Populizm podkreśla idee nacjonalistyczne, odrzuca jako antynarodowe elity kulturowe i ekonomiczne. Stara się niwelować przepaść między szeroko rozumianą kategorią ludzi bogatych i biednych zarówno wewnątrz państwa jak i w stosunkach międzynarodowych.
POPULIZM - wiele elementów zapożyczył od europejskich ruchów faszystowskich (np. technikę prowadzenia kampanii wyborczych) oraz od brytyjskiej i francuskiej partii socjalistycznej (rozwiązania programowe).
W narodowym rozwoju populizm poszukuje tzw. trzeciej drogi - zespół rozwiązań między modelem, socjalistycznym i kapitalistycznym.
Wielu populistów żywi nadzieję, że państwo kapitalistyczne, z centralnym rządem zachęcającym prywatnych inwestorów do włączenia się w rozwój mieszanej gospodarki i budowy społeczeństwa dobrobytu społecznego, zapobiegnie raczej niż doprowadzi do socjalizmu. Obok idei socjalistycznych znajdujemy w populizmie elementy zaczerpnięte z anarchizmu, liberalizmu, agraryzmu, korporacjonizmu.
W latach '40 rozwiązania korporacjonisryczne znalazły oddźwięk w programach Lazaro Cardenasa. Haya, Perona i innych populistów. Przywódcy ci wskazywali na potrzebę zbudowania nowej struktury państwowej przez oficjalne usankcjonowanie organizacji zawodowych, wsączających masy i elity do procesu rządzenia. Taki korporacjonizm dostarcza społecznej reprezentacji i kontroli nad procesami industrializacji. (Korporacjonizm państwowy obiecuje kontrolowaną mobilizację grup klasy robotniczej, zanim staną się niezależną siłą. Zarówno korporacjonizm jak i populizm mają charakter integrujący i wieloklasowy. W programie modernizacji raczej starają się przystosować do tradycyjnego porządku niż go burzyć. Populizm jako strategia ofensywna z okresu kampanii wyborczej staje się defensywny w czasie sprawowania władzy, kierując większą uwagę na niezorganizowane masy niż na profesjonalne grupy interesu oraz koncentrując się bardziej na postulatach sprawiedliwości społecznej i redystrybucji dóbr niż na technokratycznym wzroście gospodarczym.
Po II wojnie światowej zaczyna być postrzegany jako przyczyna rozchwiania porządku społecznego i gospodarczego. Przywódcy populistyczni przyjmują mechanizmy korporacyjne w celu zinstytucjonalizowania swoich zwolenników w grupy ściśle związane z państwem. Wraz z procesem urbanizacji i industrializacji populizm zaczyna być traktowany jako zwiastun inflacji i anarchii. Niezależnie od inspiracji ideologicznej populizm zmierza do narodowej integracji.
POPULIZM - forma ruchów i myśli politycznej głoszących hasła polityczne, ekonomiczne lub społeczne łatwo trafiające do przekonania, o zabarwieniu emocjonalnym i antyintelektualnym, wyrażających tęsknotę za prostymi rozwiązaniami trudnych problemów oraz zgodnych z oczekiwaniami większości. Lansowanie tych haseł ma na celu uzyskanie poparcia społeczeństwa i osiągnięcie przy jego pomocy wpływów lub władzy.
Nierzadko populizm wyraża się w prostym utożsamieniu - demokracji z nieograniczoną realizacją woli większości; propagowane w ramach populizmu cele polityczne są formułowane niezależnie od istniejących partii politycznych i instytucji życia publicznego.
Władca - populista zabiegając o sympatię mas często cieszy się powszechna popularnością. Chętnie wykorzystuje nastroje społecznego niezadowolenia, mieniąc się rzecznikiem interesów mas (ludu, większości).
Pierwszym historycznie ugrupowaniem politycznym posługującym się ideami populistycznymi byli popularzy działający w starożytnym Rzymie i szukający oparcia w zgromadzeniu ludowym. W następnych okresach historycznych do populizmu sięgało wielu wybitnych polityków, zyskujących szeroką aprobatę ludu.
W latach 1892 - 1896 w USA działała Partia Populistyczna (Partia Ludowa) postulująca wprowadzenie bimetalizmu (systemu pieniężnego opartego na złotej i srebrnej jednostce monetarnej), ścisłej kontroli rządu nad kolejnictwem, szerokiej pomocy rządu dla rolnictwa oraz dokonania wielu reform politycznych, w tym zwłaszcza wprowadzenia bezpośrednich wyborów do Senatu.
W Rosji ruch populistyczny - 1870 - 1881 - dążył do rozprzestrzenienia idei socjalistycznych wśród chłopstwa oraz propagował hasło „uczenia się” od chłopstwa podstawowych cnót wyrosłych z wiejskiego, wspólnotowego życia.
Różne odmiany populizmu rozwinęły się także w wielu innych krajach, przede wszystkim we Francji (tzw. ruch poujadystów), Danii (Morgens Glistrup) i Argentynie (ruch polityczny kierowany przez J.D.Perona, tzw. peronizm).
PERON1ZM
Argentyna lat '20 zdominowana została przez populizm w stopniu znacznie większym niż inne państwa tego kontynentu. 2 wielkie nurty populistyczne:
radykalizm Irigoyena;
peronizm;
Ukształtowały kulturę życia politycznego i dziedzictwo obu ciągle manifestuje się we współczesnym państwie. Ruchy populistyczne korespondowały tutaj z 2 fazami w rozwoju latynoamerykańskiego populizmu i radykalizmem jako klasycznym reprezentantem ery reformistycznej oraz peronizmem stanowiącym odzwierciedlenie ery rozwoju narodowego.
Przedstawiciele obu ruchów składali podobne obietnice uwolnienia kraju spod kontroli politycznej sprawowanej przez tradycyjną oligarchię agrarną oraz uczynienia go suwerennym w podejmowaniu decyzji ekonomicznych, wyemancypowanym pod względem społecznym i kulturowym spod dominacji obcych wartości.
Peronizm pozostaje jednym z najbardziej skomplikowanych i sprzecznych ruchów politycznych. W naukach społecznych i historycznych określany jest wieloma etykietkami:
klasyczny faszyzm;
totalitaryzm;
bonapartyzm;
W celu zrozumienia istoty i natury peronizmu niezbędne wydaje się sięgnięcie do populistycznego dziedzictwa Irigoyena. Populizm wyrósł z konfliktu w obrębie elit w końcu XIX w. Radykalny Związek Obywatelski utworzony w latach '90 określał siebie jako rewolucyjną organizację skierowaną przeciw reżimowi rządzących elit konserwatywnych. Po dojściu do władzy populizm irigenistów zachował wiele cech eksponowanych na samym początku:
jego polityka ekonomiczna opierała się na tradycyjnej doktrynie liberalnej z przewagą gospodarki zorientowanej na eksport płodów rolnych;
kwestia społeczna stalą się okazją do przedstawienia polityki pracy, tzw. „obrerismo” oraz próbą wykazania zrozumienia dla słusznych żądań robotników;
Plany mające na celu uregulowanie i zabezpieczenie ustawodawstwa społecznego wspierane przez paternalistyczną dobroczynność.
Wprawdzie radykalny populizm udowodnił niezdolność do stworzenie trwałych więzi z klasą robotniczą, a polityka społeczna Irigoyena była formułowana ad hoc odpowiedzią na konflikt społeczny, unikającą głębszego angażowania się w reformę strukturalną, niemniej polityka „obrerismo” stała się impulsem przyjętym w przyszłości przez Perona.
Juan Domingo Peron - arbiter pomiędzy różnymi grupami politycznymi i gospodarczymi. W porównaniu z Irigoyenem, Peron zabiegał o popularność wśród mas a jego dojście do władzy nie było wynikiem długotrwałej walki czy działalności politycznej. Peron doszedł do władzy w wyniku wojskowego zamachu stanu 1943 r.
Ruch populistyczny stworzony przez Perona opierał się na konkretnych działaniach zadeklarowanych i wprowadzonych przez autorytarny rząd wojskowy. Głównym składnikiem jego polityki związkowej stało się wprowadzenie w życie istniejącego ustawodawstwa związkowego oraz rozszerzenie go na grupy dotychczas nim nie objęte.
Peron zwiększył osobiste kontakty z robotnikami. W jego przemówieniach pojawiło się hasło walki klas obok społecznej współpracy - ideologii autorytarnego korporacjonizmu. Przyszłością narodu będzie uprzemysłowienie albo pozostanie na poły kolonialnym państwem - deklarował. Opozycja wobec Perona wywodziła się z grup klasy średniej.
Lata 1943 - 48 Peron stworzył wieloklasową koalicję która bazowała na stałym wzroście dochodu narodowego będącego wynikiem okresu wojny i powojennego boomu eksportowego.
Wybory prezydenckie w 1973 - zwyciężył Hector Canipora przedstawiciel peronizmu, który przekazał władzę Peronowi. Śmierć przywódcy w 1974 w lipcu kończy okres peronistowski. Wprawdzie do władzy doszła żona Perona Maria Estella jednak 2 lata później rozpoczyna się okres rządów wojskowych.
Przy ocenie peronizmu ważne wydaje się wyodrębnienie jego 2 części składowych w warstwie doktrynalnej:
peronizmu socjalnego;
peronizmu politycznego;
Głosząc hasła sprawiedliwości społecznej, Peron jako wódz „descamisados” podkreślał, że nie można wyobrazić sobie stosunków między kapitałem i pracą bez fundamentu jakim jawi się interwencja państwa.
Zwracał uwagę na to, że indywidualistyczny system kapitalistyczny przetrwa, gdy oprze się na tolerancji i ustępstwach, ponieważ ci, którzy błędnie dążą do zachowania wszystkiego, narażają się na ryzyko utraty wszystkiego.
W realizacji swojego programu socjalnego:
udoskonalił ustawodawstwo pracy;
ustanowił granicę minimalnych płac;
rozwiną świadczenia z tytułu zabezpieczeń socjalnych;
popierał budownictwo tanich mieszkań;
zdemokratyzował oświatę;
rozwinął chrześcijańskie zasady współżycia;
przyznał prawa wyborcze kobietom;
Peronizm wyrażał (w pierwszym okresie) protest ludowy przeciwko eksploatacji państwa (oligarchiczno burżuazyjnego. Stąd nadzieje i dążenia mas miał zrealizować peronizm polityczny, a więc sojusz wieloklasowy, w którym ruch mas został skierowany w nurt kontrolowanych przez państwo organizacji korporacyjnych i syndykalnych.
ŻETULIZM - nazwa od imienia Getulio Dornellesa Vargasa (1883 - 1954), polityka brazylijskiego. Realizował program zwany populizmem autorytarnym, polegający na nacjonalizacji wybranych gałęzi gospodarki, zwłaszcza zdominowanych przez obcy kapitał i reformie rolnej. Budował ustrój polityczny nazwany Nowe Państwo / Państwo Narodowe. Jego styl dyktatury był łagodzony troską o warunki pracy, ochronę zdrowia i ubezpieczenia społeczne.
Populizm brazylijski, datowany od zamachu stanu w 1964, zawdzięczał swoje istnienie zręcznemu balansowaniu przywódców populistycznych między ustępstwami gospodarczymi i socjalnymi na rzecz mas ludowych, bez zasadniczego jednak naruszania statusu społecznego klas wyższych.
APARYZM - nazwa w oparciu o skrót nazwy sojuszu politycznego Alianza Popular Revolucionaria Americana założonego w 1924 przez Victora Raula Haya de la Torre, lewicowego działacza peruwiańskiego ruchu studenckiego.
Populizm Haya zwalczał zarówno relikty feudalizmu jak i wpływy imperializmu. Odwoływał się przy tym do mas ludowych, które paternalistycznie traktował jak jedną, wielka, bratnią rodzinę, natchnioną duchem chrześcijańskiego mesjanizmu uwolnienia narodu spod władztwa rodzimych i obcych faryzeuszy politycznych.
W 1968 władzę w Peru przejęło wojsko, przejmując też niektóre hasła populistycznego aparyzmu:
suwerenności kraju;
udoskonalenia struktur państwowych;
poprawy warunków życia;
solidaryzmu społecznego;
podniesienia poziomu moralności w życiu publicznym;
PERONIZM - od nazwiska Juana Domingo Perona (1895 - 1974) argentyńskiego generała i polityka dwukrotnie prezydenta kraju.
Peronizm to populistyczna doktryna polityczna, roztaczająca wizję sprawiedliwego ustroju społecznego, który znajduje się w połowie drogi miedzy komunizmem i kapitalizmem.
Sprawiedliwość podniesiona do rangi naczelnej wartości. Głównymi składnikami populistycznego justycjalizmu były 3 hasła:
sprawiedliwości społecznej;
niezależności ekonomicznej od obcego kapitału;
suwerenności politycznej;
Dzięki częściowym reformom i zręcznej demagogii Peron umiejętnie lawirował między reformami na rzecz mas ludowych a ustępstwami wobec żądań burżuazji narodowej. Ogromną rolę odegrały jego 2 żony: Eva Duarte (Evita) i Maria Esiella Martinez (Izabelita).
Przy ocenie peronizmu rozróżnia się wyżej ceniony peronizm socjalny i niżej ceniony peronizm
polityczny (kojarzony z bonapartyzmem, autorytaryzmem, faszyzmem, totalitaryzmem, nacjonalizmem, falangizmem, korporacjonizmem i wojskowym, caudillizmem).
IDEE POPULIZMU
IDEA CZŁOWIEKA - człowiek dzieli wszystkie cechy przypisywane ludowi. Populizm kreuje stereotyp człowieka z ludu - prostego, zwykłego, szarego, przeciętnego, religijnego, pracującego. Odrzuca wzory człowieka należącego do jakichkolwiek elit, szczególnie elit intelektualnych, prestiżu, bogactwa.
Zakłada wyższość zdrowego rozsądku prostego człowieka przemawiającego głosem instynktownej mądrości ludu nad abstrakcyjnym intelektualizowaniem elit. Gdy prymitywizm kulturowy sprzyja zachowywaniu w człowieku tego co naturalne, cywilizacja kaleczy naturę człowieka i wywołuje jej alienację.
IDEA LUDU - lud składa się z ogółu ludzi prostych i biednych, ze wsi i z miasta, uciskanych politycznie i skrzywdzonych ekonomicznie. Zakładając jednorodność ludu populizm zawiera jego idealizację. Upatruje w nim źródło cnót i wartości ogólnonarodowych wyrastających z rodzimej kultury ludowej.
Sprawcami niedoli ludu są wrogowie ludu jako nieprecyzyjnie określona grupa społeczna obejmująca władze, elity, wszelakich obcych ludowi pod względem społecznym, klasowym, etnicznym, wyznaniowym itd.
Wrogowie ludu zawiązują spiski przeciwko jego interesom. Z powodu przyjęcia przez populizm spiskowej teorii dziejów, świat jawi się jako arena wiecznych zmagań ludu z wrogami ludu.
IDEA SPOŁECZEŃSTWA - składa się z małych wspólnot wiejskich i miejskich, złożonych z kolei z jednostek ludzkich należących do ludu. Wspólnoty populistyczne zespolone są:
wewnętrznie więzami solidaryzmu, wynikającego z kulturowych więzi emocjonalnych ich członków;
podobieństwa losów historycznych i doraźnych warunków życiowych;
jednorodności celów politycznych i ekonomicznych mimo zróżnicowania klasowego.
Społeczeństwo populistyczne unika podziałów swoich członków w przekroju wertykalnym i horyzontalnym.
Populizm utożsamia swoje wyobrażenia społeczeństwa z masami ludowymi definiowanymi bardzo szeroko. Masy ludowe obejmuj ą każdego kto nie jest zadowolony ze swego losu i nie należy do elit społecznych.
IDEA PRZYWÓDCY - przywódca jest uosobieniem wszystkich nadziei ludu / mas ludowych. Zawsze jest dobry nowy przywódca mocno odróżniany od złego starego przywódcy. Nowy wyposażony jest w cechy najdoskonalszego wyraziciela woli ludu, charyzmatycznego mesjasza, obdarzonego darem demagogicznego trybuna zdolnego do nawiązywania mistycznego kontaktu z ludem w celu natychmiastowego rozwiązywania wszelkich dręczących go problemów.
Przywódca potrafi schlebiać masom ludowym, odwołuje się do psychologii tłumu, żeruje na irracjonalnych uczuciach, rozbudza emocjonalne iluzje i roszczenia, mnoży obietnice bez pokrycia. Istnieje tylko dzięki aprobowaniu go przez masy; masy zyskują swoją zwartość ideową dzięki populistycznemu przywódcy.
IDEA PAŃSTWA - państwo jest jedynie dodatkiem do przywódcy obdarzonego pełnia władzy. Jedynie przywódca jest w stanie odczytywać w sposób doskonały wolę ludu, zniekształconą przez wrogie mu instytucje struktur państwowych. Państwo zachowuje tutaj znaczenie tylko jako narzędzie zastępowania złego systemu władzy oligarchicznej dobrym systemem władzy przywódcy, przemawiającego w imieniu wielogrupowej koalicji interesów wiejsko miejskich, upatrywanych w poprawie warunków życia.
Lansowanie państwa kompromisu klasowego, osiąganego dzięki powszechnej admiracji dla przywódcy, neutralizującej konflikty i walki klasowe.
Populizm utożsamia to co najlepsze w koncepcjach państwa - demokratyzm, wolność, sprawiedliwość - z intencjami politycznymi przywódcy, jako zawsze wyrażającego interesy ludu.
IDEA GOSPODARKI - gospodarka może mieć charakter jednoaspektowy - rolniczy lub przemysłowy; i wieloaspektowy.
Populizm zawiera zachęty do modernizacji gospodarki, ale przywiązuje mniejszą wagę do samej produkcji dóbr niż do zasad ich podziału.
Głównym celem gospodarowania jest sprawiedliwy podział dóbr oparty na egalitaryzmie.
Tradycyjne wzory gospodarki wiejskiej, niezbędne relikty rzemiosła, drobna i średnia przedsiębiorczość miejska, opłacalny handel zagraniczny tworzą pożądany model gospodarki populizmu.
IDEA ZMIANY - populizm poszukuje dróg szybkiego wyjścia z istniejącego zacofania i wejścia na drogi szybkiego rozwoju społeczno-gospodarczego. Idea szybkich zmian na lepsze zespala populistyczne koalicje, mobilizuje je do działania w imię modernizacji gospodarki, o ile wiąże się to z nadzieją wzrostu gospodarczego. Zmiany unikają rutyny zawodowych reformatorów i obłudy płatnych rewolucjonistów. Są dziełem nawiedzonych ideą zmian mas ludowych, zniecierpliwionych powolnością działania władz państwowych, które nie są zdolne do natychmiastowego usunięcia zła społecznego. Populiści wierzą, że jest to możliwe.
ISLAM
ISLAM JAKO RELIGIA - wyróżnia się wśród innych religii przede wszystkim tym, że obok nakazów ściśle religijnych zawiera normy moralne i prawne stanowiące podstawę organizacji wszystkich stron życia muzułmanów - społecznego, gospodarczego, politycznego. Dzięki temu islam zyskał pozycję ważnej doktryny politycznej, w której to co religijne splotło się z tym co polityczne;
„islam” - nakaz całkowitego poddania się Bogu.
Obok Koranu źródłem islamu jako monoteistycznej religii jest tradycja ustna i pisana, zebrana w IX w., swoją objętością przerasta Koran. Jako źródło religijne zajmuje drugorzędne miejsce, bo wyraża objawienie pośrednie, w odróżnieniu od bezpośredniego zapisanego w Koranie.
Koran i tradycja islamu znajdowały się pod wpływami judaizmu i chrześcijaństwa - widać to w treści głównych dogmatów: wierze w Boga (Allach) i jego przymioty, wyobrażeniach Aniołów czy też podkreślaniu roli proroków.
„Nie ma Boga nad Allacha, a Mahomet jest jego prorokiem” - główny dogmat islamu, podkreślający istnienie tylko jednego Boga jest niemal tożsamy z judaistycznym i chrześcijańskim wyjaśnieniem istoty Boga.
Koran (tak jak Biblia) uznaje swego Boga - Allacha za stwórcę wszechrzeczy, wszechmocnego, sprawiedliwego, doskonałego, niezmiennego i wiecznego, to także sędzia surowy ale litościwy, miłosierny i zawsze sprawiedliwy.
Oryginalne cechy islamu zaznaczają się przede wszystkim w warstwie kultowej - sześciu praktykach religijnych, zwanych filarami wiary:
SZAHADA - wyznanie wiary, muzułmaninem staje się ten, kto zechce przynajmniej raz w życiu wypowiedzieć z pełnym zrozumieniem formułę: „Nie ma Boga nad Allacha, a Mahomet jest jego prorokiem”;
SALAT - rytualne modły indywidualne z twarzą zwróconą do Mekki, odprawiane pięciokrotnie w ciągu dnia;
SAUM - post obowiązujący w dziewiąttym miesiącu muzułmańskiego kalendarza księżycowego Ramadan;
ZAKAT - dobrowolna lecz przepisana prawem jałmużna na rzecz biednych;
HADŻDŻ - odbycie pielgrzymki do Mekki, uprawnia do otrzymania tytułu hadżiego;
DŻIHAD - ten filar islamu wyraźnie już obumiera, a oznacza obowiązek świętej wojny z poganami;
ISLAM JAKO IDEOLOGIA
Na szczycie hierarchii idei pozostaje niezmiennie idea Boga. Po niej można by sytuować następne idee.
CZŁOWIEK - pozostaje w głębokim cieniu potęgi Allacha; rozważania teoretyczne dotyczyły głównie problemu wolnej woli.
PRAWO - to prawo boże odznaczające się woluntaryzmem, racjonalizmem, rytualizmem, niezmiennością, teokratyzmem, totalizmem.
SPOŁECZEŃSTWO - z jednej strony wszyscy muzułmanie stanowią całość (bez względu na rozproszenie w świecie) ale z drugiej strony są wewnętrznie zróżnicowani (ze względu na płeć, względy religijne i majątkowe).
GOSPODARKA - pochwała własności prywatnej, ale przestroga przed nadmierną jej koncentracją.
PAŃSTWO - uzgodnione z islamem przybiera najchętniej formę teokratyczną, a jego emblematem jest półksiężyc. Są to państwa społeczeństw, w których życie religijne posplatało się nierozłącznie z życiem politycznym, ale to drugie zawsze powinno być podporządkowane temu pierwszemu.
PANARABIZM - idea krzewiąca pogląd, że wszyscy ludzie wyznający islam i uznający arabski za język rodzimy bez względu na rozproszenie w świecie, należą do jednego narodu. Postuluje zjednoczenie rozproszonych i nierzadko skłóconych ze sobą wyznawców islamu, poprzez powiązanie zamieszkałych przez nie obszarów więziami państwowymi; jednocześnie dostrzega trudności na drodze do tego celu.
ZMIANA - kłóci się z najgłębszym sensem islamizmu. Sens ten sprowadza się do utrwalenia, o ile to możliwe po wsze czasy idei islamizmu i opartej na nich praktyki politycznej.
KORAN PODSTAWĄ ORGANIZACJI ŻYCIA SPOŁECZNEGO, GOSPODARCZEGO I POLITYCZNEGO
Koran jest objawieniem Allacha za pośrednictwem Archanioła Gabriela utrwalonym przez jego Proroka Mahometa. Lektura księgi prowadzi do podziwu dla nadzwyczaj ciekawego wyrazu ludzkiej wyobraźni; Koran przemawia pełnymi ekspresji obrazami poetyckimi, trafiającymi łatwiej do emocji niż rozumu. Przede wszystkim zawiera bogaty zbiór sformułowań o charakterze religijnym, moralnym, prawnym i politycznym. Koran tworzy jądro całej kultury i cywilizacji arabsko muzułmańskiej (tam m.in. swoje źródła znalazły nauki o państwie i prawie), od czytania słów świętej księgi rozpoczyna się edukacja Arabów.
Nauki etyczne zawarte w Koranie składają się na moralną „drogę prawości”, prowadzącą do raju. Podstawą systemu etycznego islamu jest filozofia pesymizmu i rezygnacji. Fatalistyczna wiara w działanie złych sił, lęk przed zmiennością i przemijaniem, prowadzą wiernych do negacji życia ziemskiego. Muzułmanie niezbyt wierzą we własne siły ani skuteczność działania człowieka. Skoro jedynie Bóg jest w stanie zmienić istniejący stan rzeczy, odnoszą się z obojętnością do cudzej niedoli. Główne cnoty etyczne islamu to :
pobożność, cierpliwość, pokora, negacja, ascetyzm, akceptacja nierówności społecznej;
PANISLAMIZM - doktryna polityczno religijna, powstała w XIX w. na muzułmańskim Wschodzie, zwolennicy zjednoczenia w jedno państwo wszystkich narodów wyznających islam (jednym ze sposobów miał być dżihad; święta wojna z poganami). Twórcy: Ahmad Khan, Muhammad Ikbal, Dżamal Ad-Din Al-Afghani;
sprzeciw wobec obecności państw europejskich i Europejczyków w życiu politycznym, społecznym, gospodarczym państw islamskich; utrata znaczenia po upadku kalifatu - 1924;
KONCEPCJE SOCJALIZMU ARABSKIEGO /MUZUŁAMŃSKIEGO
Twórcą teorii był Mustafa as-Sibali:
podkreśla on konieczność troski państwa o wspólne interesy obywateli;
przyznaje jednostce prawo do ochrony zdrowia i życia;
prawo do wolności (głównie w sensie tolerancji dla wyznań niemuzułmańskich);
prawo do nauki i pracy;
prawo do umiarkowanej własności prywatnej, ograniczonej przez państwo na drodze nacjonalizacji;
Jest to najbardziej spójna teoria adaptująca islam do potrzeb współczesności.
Egipt - GAMAL ABDEL NASER - socjalizm „jedyną dogodną formą kroczenia drogą postępu”, na idei solidaryzmu klasowego zamierzał zbudować demokratyczne i socjalistyczne społeczeństwo. Wzrost aktywności społeczeństwa spowodowany industrializacją i rozwojem oświaty popchną Nasera w kierunku liberalizacji i demokratyzacji metod rządzenia. W latach '60 dopracowywano się formuły oceniającej socjalizm arabski jako antyfeudalną, antykolonialną, antyimperialistyczną, a więc ludową doktrynę. Naser wiązał islam z hasłem panarabizmu. Podkreślał, że islam spełnia doniosłą, integrującą rolę społeczną. Sprzeciwiał się wykorzystywaniu islamu do celów sprzecznych z duchem przekształceń rewolucyjnych. Egipską koncepcję „socjalizmu” arabskiego - naseryzmu, rozwijał ANWAR EL SADAT.
AHMED BEN BELLA opierając się na ogólnych zasadach marksizmu i leninizmu, uwzględniał specyfikę algierską, eksponując rolę samorządów lokalnych w procesie przeobrażeń społecznych. Zmierzał do zbudowania ustroju społecznego, opartego na obywatelach aktywnych politycznie, pryncypialnie odrzucających oportunizm.
MUAMMAR AL KADAFI - polityk libijski, sprawował władzę łącząc fundamentalistyczne wątki islamu z socjalizmem i swoiście pojmowanym nacjonalizmem arabskim.
ENCYKLIKI
Od 1830 roku zaczyna się powoli kształtować zainteresowanie kościoła sprawami społecznymi (trzy istotne wydarzenia polityczne: Powstanie Listopadowe, Rewolucja w Belgii. procesy niepodległościowe w Ameryce Południowej).
QUANTA CURA - encyklika wydana przez papieża Piusa IX (1870). Potępiała wszystkie ważniejsze osiągnięcia człowieka od czasów odrodzenia, krytykowała liberalizm, demokratyzm, ruchy wolnościowe. Jedynym właściwym ustrojeni jest absolutyzm. Śmierć Piusa IX w 1878 roku - zmiana kierunku ideologii kościoła.
RERUM NOVARUM (15 V 1891 - Leon XIII)
Powody napisania encykliki:
kwestia robotnicza - najważniejszy problem społeczny;
przemiany gospodarcze;
wrogość kościoła do nowożytnego państwa (liberałowie);
rewolucja cywilizacyjna - szybkie zmiany społeczne, erozja tradycyjnych wartości;
Zawartość encykliki:
- kapitalizm który istnieje traktowany jest jako system naturalny i w zasadzie słuszny kapitalizm istniejący należy poprawić - w żadnym wypadku nic wolno wprowadzić socjalizmu, bo socjalizm jest zły w swej istocie. Obraz socjalizmu:
źródłem socjalizmu jest zazdrość;
cele socjalizmu:
całkowita równość ludzi;
zniesienie własności prywatnej;
życie utopijne (bez kłopotów i w szczęściu);
socjalizm rozbije społeczeństwo, przyniesie szkodę robotnikom oraz gwałt prawowitym właścicielom;
socjaliści oszukują ludzi i gotowi są sprowadzić na nich jeszcze większe nieszczęście;
Rola państwa:
obowiązkiem państwa jest realizacja dobra wspólnego, sprzeciw wobec liberalnej wizji państwa;
sprzyjanie dobrobytowi powszechnemu i jednostkowemu;
popieranie starań o polepszenie sytuacji robotników (szczególnie ważne jest tu upowszechnienie własności);
ochrona przed różnymi formami wyzysku;
opieka nad własnością prywatną;
zabezpieczenie pokoju społecznego;
prawo naturalne ogranicza działalność państwa;
poszanowanie autonomii osób i rodzin (człowiek i rodzina są pierwotni w stosunku do państwa);
państwo powinno stosować zasadę pomocniczości;
Wizja społeczeństwa:
harmonia życia społecznego;
wolność zrzeszania się;
uznanie pozytywnej roli różnych grup i stowarzyszeń pośredniczących pomiędzy jednostką i państwem (na pierwszym miejscu jest tu rodzina);
rodzina jest starsza niż państwo i dlatego powinna mieć prawa i obowiązki niezależne od państwa;
wskazane jest tworzenie rozmaitych stowarzyszeń robotników i pracodawców;
każdy obywatel ma prawo wyboru statutów i regulaminów w organizacjach do których należy;
podkreślenie ważnej roli związków zawodowych;
Stosunek do własności prywatnej:
własność prywatna wypływa z prawa naturalnego;
szanuje wolność ludzkiej natury;
jest gwarancją autonomii osoby;
jest fundamentem dobrobytu ludzi;
zmniejsza podziały społeczne, wyzwala pracowitość oraz wzmacnia stabilność społeczeństwa;
krytyka wspólnej własności (osłabia przedsiębiorczość i celowość pracy, jest niesprawiedliwa i szkodliwa dla robotników, niszczy wolne społeczeństwo);
Uwaga! W swojej encyklice Leon XIII zadeklarował neutralność wobec formy ustrojowej państw.
QUADREGESSIMO ANNO (1931 - Pius XI)
Powodem napisania tej encykliki był Wielki Kryzys zapoczątkowany w 1929 roku - wzrost spekulacji, bankructwa, fala samobójstw, spadek produkcji, bezrobocie.
Zawartość encykliki:
życie gospodarcze jest twarde, bezlitosne i brutalne - przyczyną tego jest indywidualizm;
indywidualizm prowadzi do bezwzględnej i brutalnej walki z której cało wychodzą tylko najsilniejsi;
Krytyka liberalizmu:
nie jest zdolny do sprawiedliwego rozwiązania kwestii społecznych;
na pierwszym miejscu stawia twarde prawu ekonomii;
państwo jako „nocny stróż”;
posiadacze kapitału posiadają pozycję uprzywilejowaną;
nieprzychylność dla zrzeszeń robotniczych;
Zwraca uwagę na przyczyny kryzysu:
brak działania państwa;
brak antyspekulacyjnej regulacji prawnej;
zbyt duża władza w rękach kierowników życia gospodarczego;
Krytyka socjalizmu:
socjalizm jest ostateczną zgubą klasy robotniczej;
komunizm i socjaldemokracja traktowane jako dwa tworzące jedność odłamy socjalizmu;
odrzucenie nadania socjalizmowi chrześcijańskiego oblicza;
socjalizm nic bierze pod uwagę aspektów życia wiecznego - skrupia się tylko na tym co jest obecnie;
uspołecznienie środków produkcji godzi w człowieka i przyczynia się do jego zniewolenia;
nie można być jednocześnie dobrym katolikiem i socjalistą;
nostalgia za korporacyjnym ustrojem średniowiecza - najlepszy ustrój to ustrój korporacyjny, łączący pracodawców i pracobiorców we wspólnym działaniu dla dobra wspólnego - korporacjonizm to w istocie kapitalizm odnowiony przez sprawiedliwość społeczną i społeczną miłość (należy przebudować ustrój społeczny w duchu społecznej sprawiedliwości i miłości);
wolny rynek nie jest zły sam w sobie, ale trzeba sprawić, aby był sprawiedliwy (nie można przy kapitalizmie nie uwzględniać potrzeb robotników i poniżać ich godność);
położenie klasy robotniczej można poprawić przez inwestycje i tworzenie nowych miejsc pracy;
priorytetem życia społecznego jest deproletaryzacia robotników czyli umożliwienie im awansu społecznego i demokratyzacja własności;
ewolucyjna reforma systemu plac (reformy trzeba dostosować do realiów), zbyt niskie lub zbyt wysokie zarobki są przyczyna bezrobocia;
własność powinna mieć charakter indywidualny i społeczny;
akcent na różnice pomiędzy prawem posiadania i prawem użytkowania (jak w Rerum Novarum);
Rola państwa:
powinno gwarantować podwójny charakter własności (indywidualny i społeczny)
powinno unikać nadmiernej fiskalizacji;
powinno kreować warunki wzrostu gospodarczego i społecznego;
ideałem jest państwo zdecentralizowane, tworzone przez samoorganizujące się aktywne społeczeństwo;
MATER ET MAGISTRA (1961 - Jan XXIII)
Głównym i przewodnim tematem encykliki jest rozdział dochodu społecznego pomiędzy grupy społeczne i dochodu światowego pomiędzy poszczególne narody.
Przyczyną napisania encykliki były dynamiczne zmiany zachodzące w powojennym świecie:
postęp naukowy i techniczny;
społeczny rozwój zabezpieczeń społecznych, upowszechnienie edukacji, wzrost dobrobytu społecznego, globalizm;
zmiany polityczne (rozszerzenie dostępu do funkcji publicznych, zwiększenie interwencjonizmu państwowego, procesy dekolonizacyjne w Azji i Afryce, rozwój instytucji międzynarodowych).
Zawartość encykliki:
w życiu gospodarczym pierwszeństwo ma prywatna inicjatywa;
„tak” dla interwencjonizmu państwowego, ale pod warunkiem, że prowadzi on do wzrostu gospodarczego;
aprobata i upowszechnienie zasady pomocniczości;
władze państwowe stymulując postęp naukowy i techniczny mogą zmniejszyć dysproporcje w rozwoju pomiędzy sektorami gospodarki, regionami i krajami;
gdzie brak jest inicjatywy prywatnej, tam władza przeradza się w tyranię;
gdzie brak jest odpowiedniego interwencjonizmu tam panuje chaos i ucisk biednych ludzi;
nacisk na poszanowanie prawa własności prywatnej;
Wizja życia gospodarczego: 1
popieranie drobnej i średniej własności;
partycypacja pracowników w zarządzaniu oraz zyskach z przedsiębiorstwa;
reprezentacja robotników w instytucjach życia gospodarczego;
humanizacja stosunków pracowniczych;
podmiotowość pracowników;
upowszechnienie własności prywatnej (gwarantuje ona wolność, wspiera wydajność pracy, chroni godność człowieka, umacnia rodzinę, utrwala społeczny pokój);
aprobata dla ubezpieczeń społecznych;
system wolnorynkowy oparty na fundamencie własności prywatnej;
przeciwstawienie się ideologicznym formom liberalizmu (szczególny sprzeciw wobec postawienia na pierwszym miejscu twardych praw ekonomii);
sprzeciw wobec komunizmu i socjalizmu (katolicy nic mogą popierać socjalistów, nie mówiąc już o komunistach);
negacja leseferyzmu;
obciążenia podatkowe powinny być dostosowane do możliwości płatniczych obywateli.
PACEM IN TERRIS (1963 - Jan XXIII)
Przyczyny napisania tej encykliki: proces dekolonizacji, postęp naukowo techniczny, wzniesienie muru berlińskiego, kryzys kubański.
Encyklika poświęcona jest problematyce międzynarodowej - szczególnie pokojowi światowemu.
Zawartość encykliki:
Personalizm:
człowiek jest podmiotem powszechnych i nienaruszalnych praw i obowiązków;
każda społeczność musi być konstytuowana z poszanowaniem wolności;
zasada poniocniczości;
Prawa człowieka w dziedzinie gospodarczej:
prawo do pracy;
prawo do godziwych warunków pracy;
prawo do działalności gospodarczej;
prawo do sprawiedliwej płacy;
prawo do posiadania własności prywatnej;
państwa zamożne powinny świadczyć pomoc tym krajom, które znajdują się na drodze rozwoju gospodarczego;
narody powinny współdziałać ze sobą poprzez wymianę dóbr, kapitałów i ludzi;
inwestowanie w regiony słabsze ekonomicznie;
akcentowanie rozwoju gospodarczego (sceptycyzm dla redystrybucji bogactwa);
Ustrój państwa:
nie da się określić jaki ustrój jest najlepszy;
wszystkie stosunki w państwie winny być układane w zgodzie z zasadą wolności;
najważniejsze prawa obywatelskie to: prawo do zrzeszania się, prawo do emigracji i imigracji, prawo do udziału w życiu publicznym, prawo do ochrony swych praw;
demokracja jest naturalnym i pozytywnym systemem politycznym;
pozytywna ocena trójpodziału władz;
konstytucyjne określenie kompetencji i zasad sprawowania władzy;
ochrona mniejszości narodowych;
nie wymienia się z nazwy komunizmu i socjalizmu („są ludzie, którzy zbłądzili”);
wymienia tzw. prawa II generacji:
prawo do edukacji;
prawo do mieszkania;
prawo do opieki zdrowotnej;
prawo do zabezpieczeń społecznych w wypadku choroby, starości i wypadków losowych;
POPULORUM PROGRESSIO (1967 - Paweł VI)
Encyklika poświęcona jest rozwojowi ludności, podejmuje tematy poruszone w dwóch ww. encyklikach Jana XXIII.
Zawartość encykliki:
krytyka kapitalizmu, kolonializmu, liberalizmu;
własność prywatna nie jest najwyższa i nie może być nieograniczona;
krytyka współczesnego świata za egoizm i małą wrażliwość na krzywdę najuboższych;
krytyka wolnej konkurencji jako zasady stosunków gospodarczych, do poprawy warunków życia może przyczynić się planowanie - planowanie jako panaceum;
jeśli cywilizacja nie będzie planowana, to dysproporcje miedzy narodami bogatymi i biednymi będą jeszcze większe;
należy zawierać konwencje o regulacji cen;
narody powinny opracować plan wzajemnej pomocy;
powszechny fundusz: pomocy dla krajów ubogich;
brak realistycznej recepty na poprawę bytu ludności;
LABOREM ECERCENS (1981 - Jan Paweł II)
Encyklika zawiera krytyczną ocenę sytuacji współczesnego świata, krytykuje: kapitalizm, liberalizm, socjalizm oraz komunizm.
Zawartość encykliki:
definiuje kapitalizm jako ustrój w którym człowieka traktuje się ja narzędzie produkcji;
definiuje ekonomizm jako ideologię w której praca ludzka traktowana jest jako kategoria wyłącznie ekonomiczna (brak humanizmu);
wprowadza pojęcie pracodawcy pośredniego, który odpowiedzialny jest za prowadzenie polityki pracy. Pracodawca pośredni to osoby oraz instytucje różnego typu zbiorowe umowy o pracę określające cały ustrój społeczno ekonomiczny. Pracodawcą takim jest przede wszystkim państwo. Państwo jest współodpowiedzialne za gospodarkę;
podkreślenie niebezpieczeństwa etatyzmu;
własność prywatna:
dopuszczana jest (pod odpowiednimi warunkami) uspołecznienie pewnych środków produkcji - tym warunkiem jest zabezpieczenie podmiotowości społeczeństwa;
własność powinna służyć pracy i zabezpieczać podmiotowość człowieka;
każdy człowiek powinien pracować i mieć zapewnioną godziwą płacę za wykonaną pracę (tzw. płaca rodzinna - nie zmuszająca współmałżonka do pracy i sprzyjająca życiu rodzinnemu);
świadczenia zapewniające życic i zdrowie pracownikowi;
prawa pracowników do odpoczynku, zrzeszania się oraz, do emigracji;
SOLICITUDO REI SOCIALIS (l987 - Jan Paweł II)
Głównym tłem encykliki jest konfrontacja Wschód - Zachód, a główne wątki to obrona godności osoby ludzkiej w relacji praca - kapitał oraz troska o pokój na świecie.
Zawartość encykliki:
krytyka kapitalizmu oraz komunizmu;
przeciwstawienie się próbom dążenia do idealnego ustroju państwa (nic nie jest tak dobre jak Królestwo Boże);
odrzucenie „trzeciej drogi” - nauka społeczna kościoła nic jest trzecią drogą miedzy kapitalizmem a komunizmem;
nauka kościoła ma wyjaśniać rzeczywistość poprzez pryzmat zgodności z Ewangelią;
źródłem istniejącej na świecie niesprawiedliwości jest wyłączna żądza zysku i żądza władzy za wszelką cen;
krytyka założeń komunizmu
krytyka systemu realnego socjalizmu (socjalizm prowadzi do równania w dół. prowadzi ludzi do frustracji i poczucia beznadziejności);
żadna grupa społeczna (np. partia) nie ma prawa uzurpować sobie roli jedynego przewodnika (człowiek staje się wtedy przedmiotem a nie podmiotem);
krytyka liberalnego kapitalizmu:
absolutyzowanie życia ekonomicznego;
zbyt niska troska o słabszych;
pozytywne odniesienie się do demokracji - dobry ustrój to ustrój szanujący podmiotowość obywateli i społeczeństwa, a jednocześnie krytykujący wszelkie systemy kurateli;
prawo własności jest słuszne i konieczne;
pierwsze w kolejności prawo człowieka to prawo do inicjatyw gospodarczej;
życie ekonomiczne winno być budowane z poszanowaniem wolności, solidarności, podmiotowości i społeczeństwa oraz powinno w nim uczestniczyć jak najwięcej obywateli;
wolność religijna i pluralizm są zasadniczymi wyznacznikami rozwoju;
CENTESSIMUS ANNUS (1991 - Jan Paweł II)
Przyczyny powstania tej encykliki to: upadek systemu komunistycznego, potrzeba budowy nowego ładu społecznego po zakończeniu zimnej wojny.
Encyklika zawiera nowatorskie pomysły na urządzenie świata.
Zawartość encykliki:
Ustrój państwa:
ze względu na dużą różnorodność społeczno polityczną nie można zaproponować jednego uniwersalnego modelu ustroju;
podkreślenie metapolitycznej misji kościoła;
antymodelowość: wszystkie społeczności cechuje niedoskonałość i przemijalność;
melioryzm czyli stopniowe ulepszanie istniejących struktur i instytucji;
nie da się budować Królestwa Bożego na ziemi;
Prawda chrześcijańska nie jest ideologią ponieważ nie ujmuje rzeczywistości w prosty i sztywny schemat, nie narzuca się tej prawdy innym ludziom. W prostych i sztywnych formułach nie da się zawrzeć złożonej rzeczywistości gospodarczej i politycznej. Prawda chrześcijańska jest absolutna i objawiona Kościołowi, ale jednocześnie kościół nie jest jej właścicielem, a depozytariuszem. Prawda chrześcijańska nie może stać się zamkniętą koncepcją prawdy i dobra - ma więc sama ze swej natury charakter antyideologiczny.
Wskazuje na niebezpieczeństwa płynące z ideologizacji wiary (np. fanatycy).
Krytyka ideologii i różnych form totalitaryzmu:
marksizm;
ideologie uwierzytelniają niesprawiedliwość i nienawiść;
dyktatury;
agresywne formy fundamentalizmu religijnego
Kościół powinien pełnić w społeczeństwie role strażnika wolności (tu gdzie kościół staje się państwem zanika wolność, a tu gdzie likwiduje się kościół ginie wolność).
Wizja społeczeństwa:
człowiek jest osobą i posiada społeczną naturę;
krytyka indywidualizmu;
podmiotowość społeczeństwa, czyli autonomia różnych grup względem państwa (popiera samoorganizowanie się społeczeństwa);
ideałem jest prężne, połączone licznymi międzyludzkimi wieżami oddolnie, samo się organizujące społeczeństwo;
alienacja człowieka i społeczeństwa;
rynek pracy nic może być traktowany w kategoriach wolnorynkowych;
konflikty w życiu społecznym są nieuchronne, ale mogą mieć nawet pozytywną rolę gdyż jeśli wyeliminuje się z nich nienawiść i przemoc pomagam budować lepsze życie;
należy szanować wolność osoby - gdzie eliminuje się sferę wolności lam życie społeczne ulega stopniowemu rozkładowi i zamiera;
Państwo:
człowiek jest pierwotny w stosunku do państwa;
krytyka totalitaryzmu, autorytaryzmu, nacjonalizmu i fundamentalizmu religijnego;
krytyka koncepcji państwa opiekuńczego (państwa dobrobytu) ponieważ rozrasta się w takim państwie biurokracja, a najbiedniejsze warstwy i tak nie otrzymują żadnej pomocy;
rozrost interwencjonizmu państwowego tłumi inicjatywę i przedsiębiorczość obywateli;
duży interwencjonizm państwa tylko w nadzwyczajnych okolicznościach i ograniczony w czasie;
państwo powinno być w miarę możności ograniczone i posiadać służebny charakter względem swoich obywateli;
krytyka leseferyzmu i koncepcji państwa „nocnego stróża”;
obowiązki państwa:
urzeczywistnianie dobra wspólnego;
harmonizowanie rozwoju i kierowanie nim;
gwarancja stabilności pieniądza;
zapewnienie istnienia sprawnych służb publicznych;
czuwanie nad realizowaniem praw ludzkich w dziedzinie gospodarczej;
zasada solidarności - czyli zadaniem państwa jest troska o dobro wszystkich obywateli - szczególnie troska o los najuboższych i najsłabszych:
obrona pracownika przed bezrobociem (tworzenie warunków pełnego zatrudnienia, ubezpieczenia społeczne, polityka przekwalifikowania zawodowego);
ustalenie godziwej płacy i czasu pracy;
podmiotowe traktowanie pracownika w miejscu pracy;
troska państwa o środowisko naturalne;
konieczność współpracy i interwencji na płaszczyźnie międzynarodowej na rzecz rozwoju państw najuboższych i utrzymania pokoju na świecie;
Demokracja:
jest systemem zapewniającym udział obywateli w decyzjach władz;
nie może sprzyjać powstawaniu wąskich grup kierowniczych;
akceptacja dla trójpodziału władz;
prawdziwa demokracja jest możliwa jedynie w państwie prawnym i w oparciu o poprawną koncepcję osoby ludzkiej;
hierarchiczność aktów prawnych (praworządność);
władza państwowa może ingerować w prawa i wolności obywatelskie jedynie za pomocą ustaw uchwalonych przez demokratycznie wybrany parlament;
demokracja nie jest ustrojem, a zasadą legitymizowania władzy politycznej, dlatego może być realizowana w różnych formach: od totalitaryzmu po anarchizm;
warunki powodzenia demokracji:
przekonanie o równości uczestników demokratycznej społeczności;
optymizm intelektualny (wiara w racjonalne zachowanie się ludzi);
optymizm moralny (ludzie odróżnią dobro od zła);
budowanie dobra wspólnego racją istnienia wspólnoty politycznej;
wielkoduszność wobec mniejszości;
krytyka dzikiego kapitalizmu:
prowadzi on do niesprawiedliwości i naruszania ludzkiej godności;
powoduje konflikty społeczne;
wszystko podporządkowane dążeniu do zysku;
państwo preferuje dobro warstw zamożniejszych kosztem ubogiej w większości społeczeństwa;
gwałtowne ubożenie mas;
podział społeczeństwu na dwie klasy odgrodzone od siebie głębokim przedziałem;
źródłem zła jest ekonomizm;
krytyka współczesnego kapitalizmu:
problem ludzi marginalizowanych przez rynek i żyjących w bardzo trudnych warunkach;
nie wolno pomijać problemów najbiedniejszych (nie wszystko bezwzględnie podporządkowane mechanizmom wolnego rynku);
nie dla leseferyzmu;
nie należy sprowadzać ludzkiej pracy i samego człowieka do poziomu zwykłego towaru;
absolutyzacja własności, zysku, wolności gospodarczej i mechanizmów rynkowych wiedzie ku ideologii kapitalizmu (człowiek wtedy staje się przedmiotem, traci podmiotowość)
W życiu gospodarczym człowiek odgrywa coraz wiedzą rolę (niegdyś czynnikiem decydującym była ziemia, później kapitał).
Źródła zamożności narodów rozwiniętych to:
własność, wiedza, technika i umiejętności;
zdolność rozpoznawania w porę potrzeb innych ludzi;
istnienie wielu dóbr;
duża rola dla pracy ludzkiej;
Własność prywatna jest konieczna i godziwa: prawo do własności prywatnej ma charakter naturalny.
CHRZEŚCIJAŃSKA DEMOKRACJA
Chrześcijańska demokracja (chadecja) w naukach społecznych jest pojęciem używanym na określenie:
myśli społeczno filozoficznej;
ruchu politycznego (partie polityczne);
organizacji stowarzyszonych (związków zawodowych, organizacji młodzieżowych. organizacji kobiecych);
ruchu ponadnarodowego;
Wszystkie one czerpią przesłanki ideowe i doktrynalne z zasad etycznych chrześcijaństwa, katolickiej nauki społecznej, ideałów protestantyzmu, a także prawosławia (np. w Grecji).
Po raz pierwszy terminu „chrześcijańska demokracja” użył jeden z prekursorów społecznego ruchu chrześcijańskiego profesor seminarium duchownego w Liege ks. Antoine Potticr. Nazwę tę zaakceptował papież Leon XIII w encyklice z roku l901 „ Graves de comunii”, którą przyjęło się określać mianem konstytucji chrześcijańskiej demokracji.
Jednym z głównych teoretyków demokracji chrześcijańskiej był profesor ekonomii uniwersytetu w Pizie Giuseppe Toniolo (1845 - 1918).
Chrześcijańską demokrację definiował jako „porządek społeczny, w którym wszystkie siły społeczne, prawne, ekonomiczne w pełni swego rozwoju hierarchicznego współdziałają proporcjonalnie dla dobra wspólnego (społecznego), aby osiągnąć ostateczny cel - przeważającą korzyść dla klas niższych”
Toniolo rozróżniał:
demokrację społeczną (prawną i religijną), która jest konsekwencją zasad Ewangelii i religii chrześcijańskiej, a jej wyznawanie i popieranie jest obowiązkiem moralnym każdego katolika;
demokrację polityczną, stanowiącą formę ustrojową państwa, mogącą budzić wątpliwości, różnice zdań i spory między katolikami;
demokracja społeczna miała znaczenie zasadnicze, zaś polityczna drugorzędne.
Generalnie chrześcijańską demokrację cechuje różnorodność ideowa i organizacyjna, elastyczność w dostosowywaniu się do różnych warunków historycznych, społecznych i geopolitycznych. Dominuje jednak odwoływanie się do religijnych motywacji i przekonań oraz uznanie za wartość nadrzędną osoby człowieka (personalizm społeczny Emanuela Mouniera bądź Jaqeuesa Martlaina).
Współczesna chrześcijańska demokracja stalą się ruchem ogólnochrześcijańskim. wykraczającym poza naukę tylko Kościoła katolickiego. Nie jest świeckim ramieniem Kościoła i nie ma charakteru wyznaniowego. Chociaż inspiruje się wartościami chrześcijańskimi i zasadami wypływającymi z etyki chrześcijańskiej to rozdziela sferę polityki od religii. Stanowisko takie potwierdził Sobór Watykański II, uznając zasadę pluralizmu katolików i ich autonomii od hierarchii kościelnej w sprawach społeczno politycznych.
Filozofia polityczna chrześcijańskiej demokracji opiera się na następujących głównych zasadach:
wolności - zakładającej, że podstawą aktywności publicznej powinna być osoba, a nie jednostka czy kolektyw. Stworzona przez Boga osoba może we współpracy z innymi osiągnąć pełny rozwój duchowy i materialny;
solidarności - zgodnie z którą człowiek jako byt społeczny, zdolny jest wraz z innymi do poszukiwania dobra wspólnego: społeczeństwo pojmowane jest jako organiczna całość, wewnętrznie zhierarchizowana (rodzina, wspólnoty lokalne, naród, państwo, społeczność międzynarodowa) jest spojone więzami solidaryzmu społecznego;
pomncniczości - zawierającej postulały decentralizacji władzy i sprzeciwiającej się etatystycznej wizji państwa;
SPOŁECZNY KATOLICYZM I ROZWÓJ CHRZEŚCIJAŃSKIEJ DEMOKRACJI (encykliki a chadecja)
Momentem przełomowym w rozwoju myśli społecznej Kościoła katolickiego były encykliki Rerum Novarum, Graves de comunii i inne dokumenty papieża Leona XIII. Dawały one jednocześnie „zielone światło” duchowieństwu i ogółowi katolików do ożywienia działalności społecznej i politycznej, mimo że Leon XIII wyraźnie zakazywał włączania się w rozgrywki partyjno polityczne. Źródeł chrześcijańskiej demokracji należy doszukiwać się także w protestanckiej myśli społecznej. Na Rerum Novarum spojrzeć też trzeba jako na syntezę twórczego wysiłku duchownych katolickich i protestanckich oraz katolików świeckich w zakresie myśli społecznej całego XIX wieku.
W encyklikach, w tym głównie w Rerum Novarum i Graves de comunii papież dokonał wyraźnego rozgraniczenia władzy doczesnej państwa i nadprzyrodzonej władzy Kościoła. Uznał, że obowiązkiem katolików jest udział w zyciii państwa i budowie lepszej przyszłości narodów, sprecyzował stanowisko wobec aktualnych problemów spoleczno gospodarczych. Program spoleczno gospodarczy Kościoła jeszcze wyraźniej został sformułowany w encyklice Piusa XI Qadragesimo anno z roku 1931.
Na przełomie XIX i XX w. ożywiła się działalność organizacyjna ruchów katolickich, kierowanych przez duchownych i nie poddających się zależności od hierarchii watykańskiej. Powstało szereg stowarzyszeń, organizacji, pism podejmujących problemy społeczeństwa i państwa z pozycji katolicyzmu społecznego. Na ich bazie kształtowały się partie chrześcijańsko demokratyczne.
Encykliki społeczne papieża Leona XIII: Rerum novarum z roku 1891 i Graves de communi z roku 1901 w pierwszej z nich papież nakreślił ogólne zasady społecznej nauki Kościoła rzymskokatolickiego na temat własności, płacy i pracy oraz roli państwa, podkreślił, że prawo do prywatnej własności ma każdy człowiek - ponieważ otrzymał je od natury ( jest „święta i nienaruszalna”). W końcowej części encykliki Leon XIII zachęcał do tworzenia ruchu chrześcijańsko demokratycznego. Należy jednak przypomnieć, że encyklika Rerum novarum spotkała się w konserwatywnych kręgach katolickich z chłodnym przyjęciem. Krytykowały one uznanie przez papieża realności walki klas, dopuszczenie ograniczonej interwencji państwa w gospodarkę narodową oraz przyznanie robotnikom prawa do organizowania się. Pomimo tych zastrzeżeń encyklika stanowi nadal podstawę katolickiej doktryny społecznej. Historycy i badacze chadeccy są zgodni co do roli papieża Leona XIII w usankcjonowaniu prawowierności tego ruchu wobec władz kościelnych. Ale już problem politycznej formacji, tj. partii chrześcijańsko demokratycznej nie jest taki oczywisty. Sugeruje się. że pojecie „chrześcijańska demokracja” w ujęciu Leona XIII i jego współpracowników ( np. G. Toniolo) miało być pojęciem znacznie szerszym od jednej partii; miało być ruchem, a nie ugrupowaniem politycznym.
W encyklice Graves de communi (.niejako legitymizującej chadecję) była ona według papieża nie „kartą praw”, lecz próbą sterylizacji politycznej. Być może to prawda, że kler i Kościół, chcąc rozszerzyć swe wpływy na więcej niż jedna partię, zajęli niechętne stanowisko wobec partii chadeckiej, która najdobitniej i najwyraźniej chciała się wylegitymizować swym katolickim szyldem.
Rozwinięcie nauczania kościelnego stanowiły min. encykliki Quadragesimo anno Piusa XI z roku 1931. Pacem in terris Jana XXIII z roku 1963, Populorum progressio Pawła VI z roku 1967, Laborem exercens i Centessimus annu Jana Pawła II odpowiednio z lat 1981 i 1991.
Z treści powyższych encyklik (a także i innych) wynikał program chrześcijańskiej demokracji. Opierał się on na:
uznaniu własności prywatnej za prawo naturalne (przy jednoczesnym dopuszczeniu pluralizmu własności);
akcjonariacie pracowniczym i współuczestnictwie pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami;
ograniczonym interwencjonizmie państwowym;
ułożeniu stosunków społecznych na zasadach solidaryzmu i uznawaniu zasad personalizmu jako wartość i określającej stosunki międzyludzkie oraz stosunki między społeczeństwem a jednostką;
popieraniu systemów konstytucyjnych, pomocniczości państwa, decentralizacji, autonomii terytorialnej, prowincjonalnej i innych form samorządności lokalnej;
lansowaniu zasady rozdziału Kościoła od państwa (przy jednoczesnym założeniu ich harmonijnej współpracy);
uznaniu demokratyzmu;
popieraniu idei integracji europejskiej;
DOKTRYNA WSPÓŁCZESNEJ CHRZEŚCIJAŃSKIEJ DEMOKRACJI
Współczesną chrześcijańską demokrację M. P. Fogarty określa jako „ruch, którego celem jest rozwiązywanie zgodnie z zasadami chrześcijańskimi oraz technikami „demokratycznymi” - problemów świeckich z zakresu uznawanego przez Kościół wielokrotnie i dobitnie za należący ostatecznie do kompetencji społeczeństwa świeckiego i nie podlegający bezpośrednie kontroli Kościoła”. Dodać można, że celem chadecji jest realizacja w płaszczyźnie politycznej zasad życia społecznego, wypływających z wartości etyki chrześcijańskiej. Zachodnioeuropejska chrześcijańska demokracja kieruje się trzema podstawowymi zasadami:
zasadami chrześcijańskimi - udzielając szerokiego poparcia dla podstawowych praw człowieka, a zwłaszcza jednostki;
demokracji - ale w znaczeniu węższym w stosunku do idei demokracji liberalnej;
integracji - jako zaangażowania w porozumienie klas i grup społecznych, wyrażając się w koncepcji partii narodowej o szerokim zapleczu (zasada „jedności politycznej” katolików) i budowę porozumienia międzynarodowego, poprzez poparcie chrześcijańskich demokratów w procesie integracji europejskiej. Ta zasada znajduje wyraz głównie w apelach wyborczych, kiedy podkreśla się aklasowość i dąży do stworzenia alternatywy w stosunku do programów partii socjalistycznych, a z drugiej strony w stosunku do partii konserwatywnych i liberalnych. Cechuje ją pragmatyzm o nachyleniu personalistycznym.
Program polityczny chrześcijańskiej demokracji został przyjęty na posiedzeniu Komitetu Politycznego Światowej Unii Chrześcijańsko Demokratycznej w Rzymie 16 lipca 1976 r. Uwzględniono w nim zróżnicowane warunki działania partii chadeckich i odmienne poglądy wynikające z różnic miedzy chrześcijańska demokracją europejską a latynoamerykańską.
W Manifeście politycznym wyrażono wspólne zasady budowy przyszłego społeczeństwa wolnego i sprawiedliwego. personalistycznego i wspólnotowego, potwierdzając nadrzędność osoby ludzkiej, „następnie społeczeństwa wspólnotowego jako wspólnoty osób, to znaczy ludzi wolnych, istot ludzkich i w końcu pojęcie społeczeństwa pluralistycznego, czyli wspólnoty wspólnot”. Zawarto propozycje budowy systemu społecznego opartego na wartościach etycznych, humanistycznych i demokratycznych. Określając podstawowe idee, stwierdzono, że misja chrześcijańskiej demokracji „polega na zbudowaniu społeczeństwa ludzi i narodów wolnych i solidarnych. W tym działaniu czerpiemy natchnienie z wartości duchowych i etycznych chrześcijaństwa; a w szczególności z naszej wizji człowieka i społeczeństwa. Jesteśmy jednakże przekonani, że dzieło dotyczące zbudowania nowej społeczności narodów powinno być prowadzone łącznie z innymi ruchami religijnymi, kulturowymi, politycznymi i społecznymi, które jak my są zaangażowane w walce o wolność, sprawiedliwość oraz solidarność międzynarodową. [...] Chcemy demokracji, która świadoma istnienia społecznych konfliktów stara się przezwyciężyć napięcia z nich wynikające, tworząc struktury współuczestnictwa, które te spory rozstrzygną i napięcia wyrównają zgodnie z wyższym kryterium wspólnego dobra”.
CZŁOWIEK
W doktrynie chrześcijańskiej demokracji centralne miejsce zajmuje osoba ludzka.
Człowiek jest najwyższą wartością. Człowiek jest stworzony na obraz i podobieństwo boże, jest wolnym i rozumnym stworzeniem, wyposażonym w najwyższe wartości, obdarzonym przez Boga wieczystym przeznaczeniem. Nic może być zredukowany do narzędzia produkcji ani zwykłego sługi społeczeństwa. Przysługują mu niezbywalne prawa do nietykalności osobistej, godnego bytu, prawo do pracy, wyżywienia, mieszkania. zakładania rodziny i zabezpieczenia na starość.
Wolna wola człowieka jest darem Boga. a jego wolność do wyrażania poglądów, działania, wyboru zawodu, zrzeszania się, wyznawania religii może być ograniczona tylko przez chrześcijański kodeks moralny i dobro ogółu. Nienaruszalnymi są godność i życie człowieka - także nienarodzonego - niezależnie od jego sukcesów czy niepowodzeń i sądów innych. Jest zatem stworzony do nieskrępowanego rozwoju we współżyciu z innymi ludźmi. Jako istota moralna powinien postępować rozsądnie i odpowiedzialnie, korzystać z wolności tak aby nie ograniczać wolności drugiego człowieka i być świadomym, że wolność daje prawa, ale i nakłada obowiązki. Człowiek rozwija się we wspólnocie i musi uczyć się współżycia z innymi.
Personalizm katolicki, potwierdzany w kolejnych encyklikach papieskich, stanowi podstawę filozoficzną współczesnej chrześcijańskiej demokracji.
Społeczeństwo - chrześcijańska demokracja opowiada się za społeczeństwem wolnym i sprawiedliwym, personalistycznym i wspólnotowym. Społeczeństwo jest pojmowane jako organiczna całość, wewnętrznie zhierarchizowana, składająca się z „grup naturalnych”. Jego poszczególne szczeble tworzą: rodzina, wspólnoty lokalne, naród, państwo, społeczność międzynarodowa, a spoiwem są więzy solidaryzmu społecznego.
Komórką pierwotną, źródłem społeczeństwa i najważniejszą wspólnotą dla człowieka jest rodzina. Zdrowa rodzina jest najważniejszym miejscem wychowania, kształtowania osobowości, indywidualnego bezpieczeństwa, warunkiem rozwoju społeczeństwa i źródłem moralnej siły narodu. Dlatego chrześcijańska demokracja domaga się ochrony życia rodzinnego, poparcia państwa dla zakładania rodzin, stwarzania im dobrych warunków egzystencji, ochrony prawa do życia nienarodzonych.
Jednostka i społeczność w naturalny sposób są skazane na wzajemne współistnienie, czyli solidarność.
Solidarność między ludźmi jest podstawą każdej wspólnoty i wyrazem społecznej natury człowieka.
Tylko złączone więzami solidarności grupy społeczne mogą skutecznie reprezentować wspólne interesy, tworzyć szansę realizacji wolności, szczególnie w przypadku jednostki bezsilnej. Solidarność grupowa ma do spełnienia szczególną rolę, gdy dotyczy trudnych problemów międzynarodowych, partnerstwa, antagonistycznych sił społecznych czy rozwiązywania zadań natury globalnej.
PAŃSTWO I USTRÓJ POLITYCZNY
Według ideologów chadeckich państwo jest organizacją naturalnych struktur społecznych. Jego pożądaną formą jest demokracja, gwarantująca wolność moralną, społeczną i polityczną i zakładająca konieczność stałego dialogu miedzy rządzącymi a rządzonymi.
Opowiadając się za ustrojem demokratycznym, chadecja nie zakłada preferencji żadnej z istniejących form rządów, akceptując każdą z nich, jeżeli nie jest zaprzeczeniem legalizmu, uczciwości i sprawiedliwości.
Chrześcijańska demokracja opowiada się za ograniczaniem nadmiernej roli państwa, przeciwstawiając mu pluralizm polityczny i zasadę „subsydiaryzmu”, czyli przekazania części władzy społecznej i politycznej różnym grupom społeczności lokalnych i zawodowych. Pluralizm polityczny daje szansę udziału we władzy różnym ruchom, ideologiom i doktrynom. Sprzeciwia się także dominacji Kościoła w życiu państwa.
Najlepszą drogą do zbudowania państwa demokracji politycznej, ekonomicznej i społecznej jest parlamentaryzm połączony z subsydiaryzmem. W okresie międzywojennym chadecja lansowała korporacjonizm, zakładając łączenie solidaryzmu społecznego z zasada partycypacji, to jest dialogu miedzy rządzącymi a rządzonymi na poziomic przedsiębiorstw. Po II wojnie światowej idea ta została zmodyfikowana i przybrała koncepcję współzarządzania i „partnerstwa socjalnego”. Sprzeciwiając się zbytniej interwencji państwa, chadecy propagują współdziałanie miedzy władzami, przemysłowcami, związkami zawodowymi, innymi grupami interesów.
W doktrynie państwa chrześcijańskiej demokracji funkcjonuje też idea „państwa społecznego” (socjalnego), które powinno troszczyć się o konieczne zabezpieczenie bytu jednostki, zabezpieczenia społeczne, nieść pomoc człowiekowi w rozwoju jego własnych sił, ale nie powinno zdejmować z obywateli odpowiedzialności za ich życie. Jego rola polegać powinna na tym, aby zapewnić warunki do samoodpowiedzialnego kierowania życiem. Wynika z tego, że chadecy akceptują nie tylko klasyczne funkcje państwa, ale dopuszczają interwencjonizm państwowy typu „welfare state”.
W przypadku doktryny chadecji istotne znaczenie mają poglądy na stosunki państwo Kościół i znaczenie religii w społeczeństwie i państwie. Poglądy w tej mierze są dość zróżnicowane. Generalnie jednak chrześcijańska demokracja odrzuciła wszelkie koncepcje uczestnictwa Kościoła w wyznaczaniu treści polityki. Natomiast opowiada się za odrębnością i niezależnością Kościołów i wspólnot religijnych oraz ich autonomią. Kościoły muszą mieć szansę współodpowiedzialności za dobro ogółu, nieść pomoc rodzinom, prowadzić działalność oświatową.
USTRÓJ GOSPODARCZY
Doktryna ekonomiczna chrześcijańskiej demokracji opiera się na uznaniu prywatnej własności środków produkcji. Mocno podkreśla się wartość inicjatywy i przedsiębiorczości poszczególnych ludzi.
Pod względem stosunku do własności i roli państwa w gospodarce chadecja przeszła ewolucję w kierunku liberalnego modelu gospodarki rynkowej, chociaż poszczególne partie wykazują w tej mierze duże zróżnicowanie programowe. Gospodarka nie powinna być celem samym w sobie, ale służyć dobru ogólnemu i każdego człowieka. Chadecy włoscy akceptowali odziedziczony po faszyzmie sektor znacjonalizowany oraz wprowadzili pewne formy korporacji na wsi. Chadecja latynoamerykańska dopuszcza nacjonalizację kapitału obcego.
Chrześcijańska demokracja wyznacza większą rolę w gospodarce państwu niż liberałowie. Ma ono uzupełniać ideę solidarności, harmonijnej współpracy, czyli zasady pomocniczości i subsydiarności. Ma dbać o sprawiedliwą redystrybucję dochodu narodowego, odpowiednią politykę finansową, ochrony zdrowia, gwarantować wykształcenie i zatrudnienie.
Od kilkudziesięciu lat chadecja zachodnioeuropejska, a szczególnie niemiecka, lansuje program społecznej gospodarki rynkowej (socjalnej gospodarki rynkowej), sięgającej genezą do polityki L. Erharda. Uznano ją za najlepsza z form wolnościowego ustroju gospodarczego i społecznego.
Zasady społecznej gospodarki rynkowej to: wolny wybór sprzedaży, miejsca pracy, samodzielne wykonywanie zawodu, autonomia uposażenia, wolność i ryzyko decyzji przedsiębiorstw i społeczna sprawiedliwość. Jej produktywność powodują skuteczna konkurencja, będąca motorem gospodarki rynkowej, i stosowna dla danego rynku struktura przedsiębiorstw: małych, średnich i dużych. Konkurencja powinna być wolna od wypaczeń narodowych i międzynarodowych. Tendencje do koncentracji kapitału w skali światowej powinny być równoważone przez współpracę z przedsiębiorstwami małymi i średnimi.
WPŁYWY
Ruch polityczny chrześcijańskiej demokracji ukształtował się po II wojnie światowej. Wówczas większość partii przyjęło nazwę chrześcijańsko demokratycznych, podkreślając tym samym swój międzynarodowy, a nie tylko katolicki charakter. Wiele z nich nawiązuje do tradycyjnych stronnictw i organizacji katolickich, partii religijnych i w ogóle katolicyzmu społecznego, ale są to generalnie partie o nowoczesnym charakterze, reprezentujące wielką silę polityczną, przede wszystkim w Europie Zachodniej i Ameryce Łacińskiej.
Duże panie zachodnioeuropejskie, o ugruntowanych wpływach społecznych i politycznych, przyjęły model partii ogólnonarodowych.
DODATEK DO FASZYZMU I NEOFASZYZMU
Po śmierci starych, przedwojennych nazistów młodzi oparli swe działania na walce z imigrantami. Politycznie nie odgrywali jednak istotnego znaczenia. Pozostała im wypaczona duma po sukcesach militarnych. W porządku ekonomicznym i politycznym nie ma dla nich miejsca.
Jak doktryna faszyzmu zmieniła się po 1945 roku:
W latach trzydziestych: kult wodza o cechach charyzmatycznych, mityczna wspólnota ziemi i krwi, ochrona przed zmitologizowanymi „wrogami z zewnątrz” (Żydami, Słowianami, marksistami i innymi), silna władza w odpowiedzi na kryzys ekonomiczny, spekulacje i manipulacje związane z naruszeniem narodowej godności i dumy, ułuda i obietnice dla mas pracujących, wizje powszechnego dobrobytu snute przez agresywne i zachowawcze ugrupowania klas posiadających, wojna agresywna kluczem do rozwiązania wszelkich problemów, marzenia o panowaniu nad światem, męskie instynkty wojownicze dominują nad innymi cechami natury ludzkiej (wojna buforem, ujściem dla naturalnych instynktów), „walka gatunków”, wg Hitlera głupim masom nic jest potrzebna ideologia, a demagogia, trzecia droga między zbankrutowanym burżuazyjnym liberalizmem i proletariackim komunizmem. Państwo nie jest wynikiem historycznego rozwoju, lecz tworem ponadnaturalnym, wysnutym z „ducha narodu”. Definicyjne terminy „terytorium”, „ludność”, „władza” zostały zastąpione przez odpowiedniki; „przestrzeń życiowa”, „zbiorowość narodowa” i „zasada wodzostwa”. W świetle faszyzmu państwo tworzy z partią faszystowską jedna całość. Faszyzm pochwala państwo silne, centralistyczne, hierarchiczne, biurokratyczne i totalitarne (czyli takie, które reguluje wszelkie formy zachowań ludzkich zarówno w sferze psychicznej, duchowej i fizycznej). Formy polityczne stają się wystarczającymi i jedynymi celami jednostek ludzkich (stąd rozliczne organizacje państwowe, najczęściej o charakterze militarnym, lub paramilitarnym). Wszystkim kieruje uwielbiany, wódz, stojący oczywiście ponad prawem.
Po 1945 roku (większość opisana powyżej): brak jednolitej spójnej ideologii, brak kultu wodza, co najwyżej silna władza prezydencka, fanatyzm rasowy skierowany przeciwko imigrantom „kradnącym miejsca pracy”, silny nacjonalizm, próby znalezienia podbudowy doktrynalnej u szemranych myślicieli, próby pozycjonowania na scenie politycznej w oparciu o antyklerykalizm i wrogą postawę wobec chrześcijaństwa (co było mało skuteczne w obliczu relatywnej potęgi kapitału politycznego chadeków), nadal poszukiwanie niszy na scenie politycznej (nieudane, gdyż tam gdzie wyborcy decydowali się wycofać poparcie dla konserwatywnych chadeków, od razu „wskakiwali” socjaldemokraci). Mit Europy zagrożonej przez amerykański, hedonistyczny styl życia. Rozwój neofaszyzmu dodatkowo utrudniany przez regulacje konstytucyjne zakazujące istnienia organizacji faszystowskich, a także zmiany w charakterze koncepcji prowadzenia wojen (trzecia fala), gdzie nie ma miejsca na tradycyjny dryl wojskowy. Ponadto silny nadzór i kontrola międzynarodowa utrudniają rozwój idei neofaszystowskich (patrz Jorg Heider w Austrii i groźba zawieszenia członkostwa w UE).
TERRORYZM POLITYCZNY
Definiowanie terroryzmu
Brakuje powszechnie akceptowanej i uzgodnionej definicji terroryzmu. W znaczeniu potocznym każdy szczególnie jaskrawy akt przemocy postrzegany jako działanie przeciwko społeczeństwu zostaje uznane jako terroryzm.
Poszukując cech terroryzmu, które odróżniają go od innych przestępstw, najczęściej uznaje się, że terroryzmem jest:
koniecznie polityczny jeżeli chodzi o cele i motywy;
tak zaplanowany by nieść dalekosiężne reperkusje psychologiczne wykraczające poza bezpośrednią ofiarę (sparaliżowanie społeczeństwa strachem);
stosowany przez organizację dającej się zidentyfikować hierarchii przywódczej czy konspiracyjnej struktury komórek;
dokonywany przez ugrupowania subnarodowe lub terror niepaństwowy;
stosuje przemoc lub grozi jej zastosowaniem;
Na podstawie powyższych przesłanek można zdefiniować terroryzm jako świadome budzenie i wykorzystywanie strachu w wyniku przemocy lub groźby przemocy, w dążeniu do zmian politycznych. Wszyscy definiujący terroryzm zgodni są co do tego, iż jest on terminem pejoratywnym - słowo to niesie negatywne konotacje. Dlatego osoby identyfikowane z terroryzmem zdecydowanie odżegnują się od określania ich tym terminem. Wolą uważać się za bojowników o wolność, rewolucjonistów, partyzantów, wrogów imperializmu. To stanowisko wyjaśnia wypowiedź Jasira Arafta (ten co ma dupę zamiast ust) z 1974 r. „Różnica między terrorystą, a rewolucjonistą sprowadza się do tego o co każdy z nich walczy. Ktokolwiek broni słusznej sprawy walczy o wolność i wyzwolenie swego kraju od najeźdźców, osadników i kolonialistów nie może być nazwany terrorystą”. Dlatego wszystkie organizacje terrorystyczne wybierają nazwy, w których świadomie pomijają jakąkolwiek formę słowa „terroryzm”, natomiast starają się tworzyć skojarzenia z:
wolnością i wyzwoleniem (LFWP - Wolność dla Baskijskiej Ojczyzny);
armią (Powszechna Armia Wyzwolenia);
z ruchami samoobrony ( Ruch Oporu Afrykanerów, Żydowska Organizacja Obrony);
ze sprawiedliwym odwetem (Palestyńska Organizacja Odwetu);
nazwy neutralne (Świetlisty Szlak, Czerwone Brygady itp.);
Terror a terroryzm
Słowo „terror” zostało spopularyzowane w okresie Rewolucji Francuskiej. W odróżnieniu od współczesnego pejoratywnego znaczenia, wówczas terror miał zdecydowanie pozytywne konotacje. System AGIME DE LA TERREUR (l793 - 1799) przyjęto jako sposób zaprowadzenia porządku w przejściowym, chaotycznym okresie niepokojów, Maksymilian Robespierre głosił, że „terror to jedynie sprawiedliwość szybka, surowa i niezłomna - jest więc cnotą”. W imię owej sprawiedliwości na gilotynę posłano -10 tysięcy osób a na końcu Robespiera i jego najbliższych współpracowników. Odtąd terror stał się pojęciem związanym z nadużyciem urzędu lub władzy.
W latach 30 tych XIX w. znaczenie słowa „terror” nabrało nowego, nieznanego dotąd znaczenia. Zaczęło ono służyć do określenia praktyk masowych represji stosowanych przez państwa totalitarne i ich przywódców przeciwko własnym obywatelom.
W Niemczech i we Włoszech zdobycie władzy zależało w dużej mierze od wykorzystania brunatnych bojówek. Ten element formy terroru stał się nieodłącznym elementem rządów faszystów - władzy sprawowanej w imieniu rządzącej partii i całkowicie jej podporządkowanej. W taki sposób stworzono system strachu i przymusu sankcjonowanego przez rząd, a ustawiczne prześladowanie „wrogów państwa” stało się środkami powszechnego poparcia i posłuszeństwa.
„Wielki terror" który wkrótce rozpętał się w ZSRR (Stalin) przypominał terror nazistowski, a jednocześnie różnił się od niego. Wyeliminowano całkowicie przeciwników politycznych, partie rządzącą przekształcono w posłuszny instrument w rękach dyktatora, a policja polityczna i aparat bezpieczeństwa stanowiły „państwo w państwie”. Jednak zasadniczą różnicą terroru stalinowskiego był fakt, że został on podjęty w chwili gdy władza komunistyczna była w Rosji ustabilizowana, a terror stanowił niejako dodatkowe zabezpieczenie systemu.
Etapy rozwoju terroryzmu
Terroryzm w formie przypominającej współczesną narodził się w drugiej połowie XIX wieku. Za protoplastę terroryzmu uważa się włoskiego ekstremistę republikańskiego C;irlo Pis.iconc który twierdził, iż „propagowanie idei to mrzonk;i. idee rodzą się z czynów a nie odwrotnie" natomiast przemoc jest niezbędna nie tylko po to. by zwrócić uwagę na spuwc i spopularyzować ją. a także po lo. by informować .kształtować i ostatecznie sk-upić musy wokół rewolucji.
Prawdopodobnie pierwszą organizacją, która wcieliła w życie maksymy Pisacone. była rosyjska N:irodiia V> ul.i założona w 1878 r. by przeciwstawić się rządom caratu. W przeciwieństwie do wielu późniejszych org'ini7.u:ii terrorystycznych nie liczących się z liczbą ofiar swych zamachów, organizacja ta w sposób selektywny wybierała swe ofiary, unikając ryzyka zamordowania przypadkowych osób. Najbardziej spektakularną akcją lej grupy byle zamordowanie w 1881 r. cara .Aleksandra II. Jednak w wyniku ogronuicj operacji carskiej Ochrany grupa została wkrólcc zlikwidowana.
Strategia Narodnej Woli - ..propaganda przez działanie" stanowiła wzór rodzącemu się ruchowi anarchistów. \V cztery miesiące po zamordowaniu cara grupa radykałów w Londynie zwołała konferencję anarchistyczn;!, kiór;' publicznie zaaprobow-ała zabójstwo i propagowała zabijanie tyranów, jako sposób do doprowadzenia rcwolucyjmcii zmian w nadziei rozbudowania światowej działalności anarchistów, konferencja postanowiła założyć Międzynarodowi;;. Anarchistyczną. Wprawdzie z lego pomysłu nic nie wyszło, lo jednak rozgłos, jaki zyskała donnieniaii;1 Międzynarodówka Anarchistyczna wystarczył do powstania mitu o globalnych rewolucyjnych poczynaniach oraz dc wzbudzenia lęków i podejrzeli, nieproporcjonalnych do izcczywi siego oddziaływania organizacji. Ak-ty przemocy byh rozmaite, często nieskoordynowane, ale przekonanie ruchu o skuteczności 'działań indywidualnych lub opcracj' wykonywanych przez niewielkie grupki utrudniało policji wykrywanie anarchistów, co z kolei przyczyniało się dr pogłębienia powszechnego strachu. Mimo iż anarchiści od 1878 r do lal dwudziestych naszego wieku byli odpowiedzialni za zamordowanie wiciu głów państw (w 1901 r doszło do zamordowania prezydenta USA Williama McKinlcy;i prze:
Leona Czolgosza sympatyka anarcilistów) i liczne zamachy bombowe, lo w ostatecznym rozrachunku oprócz rozbudzani;] często przesadnych niepokojów, to w ostatecznym rozrachunku nie wywarli zdecydowanego wpływu na polityk'.' wewnętrzną lub międzynarodową żadnego z krajów w którym działali.
Bardziej brzemienny w skutkach okazał się terroryzm, klon' rozwinął się na Półwyspie Bałkańskim. Tutaj grup.'' serbskich i bośniackich nacjonalistów założyły organizacje terrorystyczne: serbską Czarna Rękę i bośniacką Młodą Bośnię. Członek tej ostatniej Gawrilo Princip przeszkolony i uzbrojony przez Czarną Rękę, dokonał 28 czerwca 191 ł roku udanego zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, co stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu l wojny światowej.
Po n wojnie światowej terroryzm odzyskał rewolucyjne konotacje z którymi jest najczęściej kojarzony. Termin len był wówczas stosowany przede wszystkim w odniesieniu do gwałtownych buntów podejmowanych przez rozmaiło nacjonahstyczno-antykolonialne ugrupowania, które pojawiły się w Azji. Afryce i na Bliskim Wschodzie, by zwalczać
panowanie Europejczyków ( wledv to pojawiło się jakże chętnie używane przez terrorystów określenie „bojownicy o wolność") • - :
Na przełomie lat 60 i 70-ych wciąż postrzegano terroryzm w kontekście rewolucyjnym. Wtedy to pojęcie ^rozszerzyło się na separatystyczne grupy narodowe i etniczne a także na organizacje radykalne motywowane czy?;ą ideologią; działalność swą rozwinęły takie grupy jak: OWP. baskijska ETA. grupa z Quebecu - Front Wyzwolenia B'" Obok tych grup mających charakter narodowy, zaczęły powstawać lewicowe grupy ekstremistów wywodzących
31