Moduł 4 Model IS-LM część II

Wymagania wstępne: informacje z modułu 3

W poprzednim module przedstawione zostały sposoby na graficzne i algebraiczne wyprowadzenie krzywych IS, czyli krzywej pokazującej te wszystkie poziomy Y i R, dla których zrównoważony jest rynek dóbr; oraz LM, czyli krzywej pokazującej te wszystkie poziomy Y i R, dla których zrównoważony jest rynek pieniądza. Ponieważ obydwa wymienione rynki bardzo silnie na siebie oddziałują zasadne jest zbudowanie modelu równoważącego całość gospodarki. Model ten, zwany modelem IS-LM przedstawiony został na rysunku 4.1.

Rysunek 4.1 model IS-LM

Punkt przecięcia krzywej IS z krzywą LM pokazuje nam taką wielkość stopy procentowej i dochodu, przy której zrównoważony jest rynek dóbr (zagregowany popyt równy jest zagregowanej podaży) oraz rynek pieniądza (popyt na pieniądz jest równy jego podaży)

Model IS-LM znajduje zastosowanie w praktyce do analizowania skuteczności prowadzonej czy proponowanej przez rząd polityki gospodarczej.

Polityka fiskalna

Jeśli rząd jakiegoś kraju stawia przed sobą zadanie redukcji deficytu budżetowego może zastosować politykę polegającą na podnoszeniu podatków bez zmiany wysokości wydatków państwa.

Jakie skutki dla całej gospodarki będzie miało takie działania rządu?

Początkowa równowaga na tym rynku przestawiona jest na rysunku 4.2. za pomocą punktu B, w tym punkcie dochód wynosi Y₀, natomiast stopa procentowa równa jest R₀. Zwiększenie podatków spowoduje spadek dochodów do dyspozycji i związany z tym spadek konsumpcji. Spadek konsumpcji spowoduje zwielokrotniony przez działanie efektu mnożnikowego spadek dochodu. Krzywa IS przesunie się w lewo do pozycji IS'.

Rysunek 4.2

Co stanie się z linią LM jeśli podatki wzrosną? Nic - ponieważ podatki nie pojawiają się nigdzie w równaniu krzywej LM jako zmienna ich wzrost lub spadek nie powoduje przesunięcia całej krzywej.

Wzrost podatków ma jednak istotny wpływ na kształtowanie się wysokości stopy procentowej i dochodu, który równoważy całą gospodarkę. Przesunięcie krzywej IS do pozycji IS' spowodowało, ze nowa równowaga kształtuje się w punkcie B', przy poziomie stopy procentowej R₁ i poziomie dochodu Y₁.

Pytanie, które należy sobie zadać by dokładnie zbadać wpływ decyzji o podniesieniu podatków na gospodarkę jest - jak zmiana stopy procentowej wpłynęła na poziom inwestycji?. Ponieważ poziom inwestycji zależy od stopy procentowej spadek stopy procentowej z poziomu R₀ do poziomu R₁ spowoduje wzrost inwestycji (i zgodnie z teorią mnożnika wzrost dochodu), nie możemy jednak zapomnieć, ze wzrost podatków ma wpływ na dochody do dyspozycji, co z kolei ogranicza konsumpcję. Ograniczenie konsumpcji powoduje spadek popytu na dobra, a spadający popyt jest czynnikiem zniechęcającym przedsiębiorstwa do inwestowania. W zależności od tego, który z efektów przeważy, w całej gospodarce nastąpi spadek lub wzrost inwestycji.

Nie jest więc, prawdziwe często powtarzane przez polityków wielu państw twierdzenie, że redukcja deficytu budżetowego prowadzi do wzrostu inwestycji. W krótkim okresie spadek deficytu może pociągnąć za sobą również spadek inwestycji.

Stosowanie restrykcyjnej polityki fiskalnej jest w długim i średnim okresie skutecznym narzędziem obniżania stopy inflacji ponieważ obniżając popyt obniża ceny w gospodarce.

Polityka fiskalna jest również narzędziem wykorzystywanym w celu poprawy koniunktury i pobudzenia wzrostu gospodarczego. Stosowana wówczas przez rząd polityka fiskalna nosi nazwę ekspansywnej i polega na jednoczesnym obniżeniu podatków oraz zwiększeniu wydatków rządowych lub zastosowaniu każdego z tych narzędzi osobno.

Wskutek prowadzenia ekspansywnej polityki fiskalnej krzywa IS przesuwa się w prawą stronę co powoduje wzrost stopy procentowej. Patrz rysunek 4.3. Powoduje to wzrost stopy procentowej z poziomu R₀ do R₁ oraz wzrost PKB z poziomu Y₀ do Y₁.

Z prowadzeniem ekspansywnej polityki gospodarczej wiąże się problem zwany efektem wypierania. Na skutek wzrostu stopy procentowej wywołanego wzrostem wydatków rządowych zmniejszają się inwestycje prywatne, których poziom zależy w dużej mierze od poziomu stopy procentowej. Jeśli stopa procentowa jest wysoka, kredyty inwestycyjne dla przedsiębiorstw są wysoko oprocentowane, w związku z tym przedsiębiorstwa ograniczają swoją działalność inwestycyjną. Przy wzroście stopy procentowej zwiększa się koszt alternatywny pieniądza - bardziej atrakcyjne stają się różne  formy oszczędzania, co może też zniechęcać do inwestycji rzeczowych. Tym samym zwiększona działalność państwa w gospodarce powoduje zmniejszenie inwestycji prywatnych.

Rysunek 4.3 Skutki ekspansywnej polityki fiskalnej

Skuteczność ekspansywnej polityki monetarnej będzie tym większa im bardziej płaska jest krzywa IS, wówczas takie samo przesunięcie krzywej LM spowoduje większy wzrost dochodu przy mniejszym wzroście stopy procentowej.

Polityka monetarna

Polityka monetarna polegająca na zwiększaniu podaży pieniądza to ekspansywna polityka monetarna, natomiast polityka monetarna, która polega na zmniejszaniu podaży pieniądza to restrykcyjna polityka monetarna. Efektem ekspansywnej polityki monetarnej jest spadek stopy procentowej oraz wzrost dochodu, natomiast polityki restrykcyjnej - wzrost stopy procentowej i spadek dochodu.

Załóżmy, że bank centralny zwiększył podaż pieniądza poprzez przeprowadzenie operacji otwartego rynku. Nie ma to żadnego wpływu na krzywą IS, która nie zmienia swojego miejsca na rysunku, natomiast krzywa LM przesuwa się w prawo do pozycji LM'. Patrz rysunek 4.4.

Przesunięcie krzywej LM w prawo powoduje zmianę położenia punktu przecięcia obu linii -punktu równowagi. Punkt równowagi przesuwa się z punktu A do punktu A'. Nowy punkt równowagi wyznacza nowe poziomy stopy procentowej oraz dochodu, dla których gospodarka znajduje się w równowadze. Dochód wzrasta z Y₀ do Y₁, natomiast stopa procentowa spada z R₀ do R₁.

Rysunek 4.4 Skutki ekspansywnej polityki monetarnej.

Skutkiem stosowania ekspansywnej polityki monetarnej może być wzrost inwestycji spowodowany dwoma czynnikami - wzrostem dochodów oraz spadkiem stopy procentowej.

Jeśli bank centralny będzie prowadził restrykcyjną politykę monetarną i zmniejszy podaż pieniądza spowoduje to przesunięcie krzywej LM w lewo, czego efektem będzie zmniejszenie dochodu i wzrost stopy procentowej. Sytuacja ta przedstawiona jest na rysunku 4.5.

Rysunek 4.5 Skutki restrykcyjnej polityki monetarnej.

W tabeli 4.1 znajduje się posumowanie pokazujące, jaki wpływ na krzywe IS i LM oraz na poziom stopy procentowej oraz dochodu mają decyzje podejmowane przez rząd lub bank centralny.

Tabela 4.1 Efekty polityki fiskalnej i monetarnej.

	Przesunięcie IS	Przesunięcie LM	Zmiana dochodu	Zmiana stopy procentowej
Zwiększenie podatków	w lewo	brak	spadek	spadek
Zmniejszenie podatków	w prawo	brak	wzrost	wzrost
Wzrost wydatków państwa	w prawo	brak	wzrost	wzrost
Spadek wydatków państwa	w lewo	brak	spadek	spadek
Wzrost podaży pieniądza	brak	w prawo	wzrost	spadek
Spadek podaży pieniądza	brak	w lewo	spadek	wzrost

Źródło: O. Blanchard, „Macroeconomics”, Prentice Hall, Third Edition- 2003, s 101.

Policy-mix

Do tej pory rozważaliśmy politykę monetarną w oderwaniu od polityki fiskalnej i odwrotnie. W rzeczywistości obie te polityki stosuje się łącznie. Polityka polegająca na jednoczesnym wykorzystywaniu narzędzi polityki fiskalnej i monetarnej nazywa się polityką fiskalno-monetarną, jednak większość ekonomistów używa prostego angielskiego określenia policy-mix. Dzięki łącznemu stosowaniu obu polityk możemy łagodzić negatywne skutki jednej z nich, jak to ma miejsce np. w sytuacji, gdy stosując ekspansywną politykę monetarną łagodzi się (lub eliminuje) wpływ wzrostu podatków na wielkość popytu.

Odpowiednia kombinacja polityki fiskalnej i polityki monetarnej pozwala na obniżenie stopy procentowej bez zmiany wysokości dochodu (patrz rysunek 4.6), lub na osiągnięcie wzrostu gospodarczego bez skutków ubocznych w postaci wzrostu stopy procentowej (patrz rysunek 4.7).

Rysunek 4.6 Redukcja deficytu oraz ekspansywna polityka gospodarcza.

Rysunek 4.7 Ekspansywna polityka monetarna i fiskalna

Podstawowe zagadnienia związane z gospodarka otwartą

Gospodarka zamknięta to taka, która nie utrzymuje żadnych kontaktów z innymi gospodarkami, gospodarka otwarta zaś, to taka, która współpracuje z innymi gospodarkami. Między gospodarkami otwartymi występuje wymiana dóbr i usług oraz aktywów. O wielkości przepływów towarowych między danym krajem a zagranicą świadczy eksport oraz import, różnica zaś między tymi dwiema kategoriami stanowi saldo bilansu handlowego (eksport netto - NX).

Odpływy kapitałowe netto to zakupy zagranicznych aktywów dokonywane przez mieszkańców danego kraju pomniejszone o wartość zakupu aktywów danego kraju przez mieszkańców zagranicy.

Przepływ aktywów może przybrać dwie podstawowe formy:

1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne - mamy z nimi do czynienia kiedy zakup aktywów wiąże się z późniejszym nimi zarządzaniem (np. wybudowanie nowej fabryki).

2. Porfelowe inwestycje zagraniczne - mamy z nimi do czynienia kiedy zakup aktywów zagranicznych nie wiąże się z żadnym aktywnym nadzorem ze strony nabywcy (np. kupno akcji jakiegoś przedsiębiorstwa).

Z definicji odpływy kapitałowe netto muszą być, w skali całej gospodarki, równe eksportowi netto, ponieważ każdy zakup dóbr i usług dokonany przez jakieś państwo musi wiązać się z wymianą aktywów o tej samej wartości co zakupiony towar. Za każdy zakupiony towar trzeba zapłacić w walucie kraju, w którym kupujemy, niezbędne do dokonania każdej transakcji są więc przepływy finansowe.

Każda waluta ma swoją cenę wyrażona w innych walutach. Ceny walut na rynkach walutowych, podobnie jak to ma miejsce na rynkach towarowych zależą od gry popytu i podaży danej waluty na rynku. Wyrażeniem ceny waluty jest kurs walutowy, czyli cena tej waluty wyrażona w innych walutach. Każda z walut ma wiele różnych kursów walutowych w odniesieniu do wielu różnych walut zagranicznych.

Nominalny kurs walutowy jest to kurs, po którym można wymieniać walutę jednego kraju na walutę innego kraju.

Aprecjacja to wzrost wartości danej waluty, mierzonej liczbą jednostek waluty zagranicznej, która można za nią kupić, deprecjacja zaś to spadek wartości waluty. Często w języku potocznym używa się określeń wzmocnienie lub osłabienie kursu waluty w rozumieniu jej aprecjacji i deprecjacji.

Realny kurs walutowy to kurs, po którym można wymienić dobra i usługi pochodzące z jednego kraju na dobra i usługo pochodzące z innego kraju.

Realny kurs walutowy wpływa na saldo bilansu handlowego i może stanowić jeden z istotnych czynników determinujących zarówno eksport jak i import.

W skali całej gospodarki danego kraju realny kurs walutowy obliczamy nie w odniesieniu do jednego dobra, lecz w odniesieniu do ogólnego poziomu cen w danym kraju:

Gdzie:

P - wskaźnik cen krajowych

P* - wskaźnik cen zagranicznych

e - nominalny kurs walutowy

Ten realny kurs walutowy mierzy stosunek ceny krajowego koszyka dóbr i usług do ceny koszyka zagranicznego.

Zarówno eksport jak i import zależą od kursu walutowego. Kiedy następuje aprecjacja waluty spada opłacalność eksportu, rośnie natomiast opłacalność importu w związku z tym bilans handlowy się zmniejsza. Kiedy następuje deprecjacja waluty rośnie opłacalność eksportu, maleje opłacalność importu - bilans handlowy rośnie.

Teoria parytetu siły nabywczej

Teoria parytetu siły nabywczej (Purchasing power parity - PPP) jest jedną z podstawowych teorii monetarystycznych wyjaśniającą wahania kursów walutowych. Zgodnie z tą teorią za jednostkę dowolnej waluty można we wszystkich krajach kupić taką samą ilość dóbr, czyli jej wartość, mierzona tym co można za nią kupić, jest wszędzie taka sama. Jeśli na jakichś rynkach ceny się różnią wymiana handlowa spowoduje wyrównanie cen (za sprawą gry popytu podaży). Na podstawie tego założenia wnioskujemy, ze kurs walutowy również będzie zależał od cen w handlujących krajach.

Przykład

W kraju siła nabywcza jednej jednostki waluty krajowej wynosi 1/P, zaś siła nabywcza waluty zagranicznej wynosi e/P*. Zgodnie z teorią parytetu siły nabywczej w obu krajach siła nabywcza jednostki waluty krajowej musi być taka sama, mamy więc równość:

Jeżeli z tego równania wyznaczymy kurs walutowy otrzymamy zależność:

Nominalny kurs walutowy odzwierciedla więc różnice cen w obu handlujących krajach, kursy będą się więc zmieniać wraz ze zmianami cen w jednym lub obu krajach.

Kiedy bank centralny jednego z krajów zwiększa podaż pieniądza prowadzi to do wzrostu cen, co znajduje odzwierciedlenie w spadku wartości waluty danego kraju na rynku międzynarodowym - następuje deprecjacja waluty. Wahania kursu walutowego wpływają na poziom i kierunek wymiany handlowej między krajami oraz na poziom popytu na każdą z walut.

Polityka kursowa banku centralnego

Bank centralny może wpływać na kurs walutowy zwiększając lub zmniejszając podaż pieniądza na rynku, może również wpływać na rynkową cenę własnej waluty wpływając na wielkość popytu lub podaży tej waluty na rynkach międzynarodowych. Bak centralny dokonuje tego za pomocą interwencji walutowych czyli sprzedaży lub kupna obcej waluty w celu oddziaływania na kurs walutowy (cenę własnej waluty wyrażonej w jednostkach obcej waluty).

W Polsce obowiązuje system płynnego kursu walutowego, przyjęty wspólną decyzją Rady Ministrów i NBP w kwietniu 2000 roku. Oznacza to, że kurs walutowy wyznaczany jest wyłącznie przez oddziaływanie sił popytu i podaży. W krajach nadbałtyckich obowiązuje odmienny system ustalania kursów walutowych Na Litwie i w Estonii obowiązuje stały kurs walutowy. Oznacza to, że kraje te zobowiązały się do utrzymywania kursu walutowego na określonym poziomie poprzez rezygnację ze swojej niezależności monetarnej. Zmiany podaży pieniądza występują wyłącznie pod wpływem nadwyżki lub deficytu w bilansie płatniczym.

Łotwa przyjęła politykę sztywnego kursu walutowego. Jest to kurs ustalany przez rządy państw i niezmienny w dłuższych okresach. Określa tzw. dopuszczalny korytarz wahań waluty wokół kursu centralnego (parytetu). Jeżeli nadwyżka podaży lub popytu na daną walutę powoduje większe od dopuszczalnego odchylenia kursu walutowego od parytetu to bank centralny interweniuje, a jeżeli brak jest do tego środków to bank centralny ogłasza oficjalną dewaluację waluty własnej.

Model IS-LM w gospodarce otwartej

Polityka monetarna i fiskalna w gospodarce otwartej musi brać pod uwagę większą liczbę czynników niż to miało miejsce w przypadku gospodarki zamkniętej. Należy pamiętać, że każde na skuteczność każdego podejmowanego działania będzie miał wpływ nie tylko rynek wewnętrzny ale również kształtowanie się kursu walutowego i poziom wymiany handlowej oraz mobilność kapitału.

Rozpatrzmy różne kombinacje opisujące otwartość gospodarki oraz politykę kursową. Pierwszym czynnikiem branym pod uwagę będzie istnienie mobilnego kapitału. Kapitał jest mobilny, jeśli może na dużą skalę przemieszczać się z kraju do kraju. Natomiast kapitał jest niemobilny, jeśli możliwości jego przemieszczania są ograniczone. Drugim czynnikiem będzie sztywny lub elastyczny kurs walutowy. Poniżej omówiona jest skuteczność ekspansywnej polityki fiskalnej polegającej na wzroście wydatków rządowych w różnych przypadkach, w zależności od ww czynników.

Przypadek 1

Założenia:

Częściowa otwartość gospodarki: zerowa mobilność kapitału, istnieje wymiana towarowa.

Y = C+I+G+(Ex. - Imp.)

kurs walutowy: płynny (ẽ)

Wzrost wydatków rządowych spowoduje przesunięcie krzywej IS z poziomu IS do poziomu IS', w efekcie wzrośnie dochód z poziomu Y₀ do poziomu Y_1. Ponieważ część zwiększonego dochodu zostanie przeznaczona na konsumpcję dóbr importowanych, import wzrośnie. Spowoduje to wzrost popytu na walutę obcą (musimy zapłacić za dobra importowane w walucie kraju, z którego importujemy dane dobro), a spadek popytu na walutę krajową. Spadek popytu na krajową walutę będzie skutkował jej deprecjacją. W wyniku deprecjacji waluty wzrośnie eksport, a spadnie import.

Dolny fragment rysunku pokazuje bilans handlowy danego kraju. Bilans ten jest zrównoważony w punkcie równowagi całej gospodarki. Znak plus symbolizuje nadwyżkę budżetu handlowego, natomiast znak minus symbolizuje ujemne saldo bilansu handlowego.

Efektem zastosowania ekspansywnej polityki fiskalnej w opisanych warunkach gospodarczych będzie wzrost PKB, czyli polityka ta przyniesie zamierzony efekt.

Przypadek 2

Założenia:

Częściowa otwartość gospodarki: zerowa mobilność kapitału, istnieje wymiana towarowa.

Y = C+I+G+(Ex. - Imp.)

kurs walutowy: sztywny (ē)

Wzrost wydatków rządowych spowoduje przesunięcie krzywej IS z poziomu IS do poziomu IS', w efekcie wzrośnie dochód z poziomu Y₀ do poziomu Y_1. Ponieważ część zwiększonego dochodu zostanie przeznaczona na konsumpcję dóbr importowanych, import wzrośnie. Spowoduje to wzrost popytu na walutę obcą (musimy zapłacić za dobra importowane w walucie kraju, z którego importujemy dane dobro), a spadek popytu na walutę krajową. Spadek popytu na krajową walutę powinien spowodować jej deprecjację, ale przy założeniu sztywnych kursów, jest to niemożliwe. W tej sytuacji bank centralny musi w odpowiedzi na spadek popytu na pieniądz krajowy zmniejszyć podaż pieniądza na rynku. Spowoduje to przesunięcie krzywej LM w lewo, do pozycji LM'. Efektem końcowym będzie ustalenie się nowej równowagi przy tym samym, co wyjściowy poziomie Y, natomiast przy wyższym poziomie stopy procentowej równej R₂.

W tym przypadku ekspansywna polityka gospodarcza polegająca na zwiększeniu wydatków państwa nie przyniosła zamierzonych efektów w postaci zwiększonego poziomu PKB.

Przypadek 3

Założenia:

Otwartość gospodarki: doskonała mobilność kapitału, istnieje wymiana towarowa.

Y = C+I+G+(Ex. - Imp.)

kurs walutowy: płynny (ẽ)

krajowa stopa procentowa równa się stopie procentowej zagranicznej R=R^*

Wzrost wydatków rządowych spowoduje przesunięcie krzywej IS z poziomu IS do poziomu IS'. Nowa równowaga ustali się przy poziomie stopy procentowej wyższym niż poziom zagranicznej stopy procentowej w związku z czym nastąpi napływ kapitału zagranicznego, który zwiększy popyt na pieniądz krajowy. W wyniku zwiększonego popytu na pieniądz krajowy nastąpi aprecjacja krajowej waluty, spadnie eksport, wzrośnie natomiast import. Pogorszy się saldo bilansu handlowego kraju. Krzywa IS przesunie się w lewo, aż do poziomu zrównującego krajową stopę procentową ze stopą zagraniczną.

W tym przypadku efekt zwiększonych wydatków rządowych okazuje się działaniem nieskutecznym z punktu widzenia zamierzonego celu, czyli wzrostu dochodu.

Przypadek 4

Założenia:

Otwartość gospodarki: doskonała mobilność kapitału, istnieje wymiana towarowa.

Y = C+I+G+(Ex. - Imp.)

kurs walutowy: sztywny (ē)

krajowa stopa procentowa równa się stopie procentowej zagranicznej R=R^*

Wzrost wydatków rządowych spowoduje przesunięcie krzywej IS z poziomu IS do poziomu IS'. Nowa równowaga ustali się przy poziomie stopy procentowej wyższym niż poziom zagranicznej stopy procentowej w związku z czym nastąpi napływ kapitału zagranicznego, który zwiększy popyt na pieniądz krajowy. W wyniku zwiększonego popytu na pieniądz krajowy powinna nastąpić aprecjacja krajowej waluty. Jest to jednak niemożliwe ze względu na sztywny kurs walutowy. W odpowiedzi na zwiększony popyt na pieniądz krajowy bank centralny zwiększy podaż pieniądza. Krzywa LM przesunie się w prawo, a nowa równowaga ustali się przy poziomie stopy procentowej krajowej równym poziomowi stopy procentowej zagranicznej, jednak przy większym niż w punkcie wyjścia poziomie PKB.

Przy tych założeniach ekspansywna polityka monetarna przynosi efekt w postaci zwiększenie dochodu.

1

Y₀

R₀

IS

R

Y

LM

R₁

B'

LM

IS'

B

Y₀

R₀

IS

R

Y

Y₁

R₀

B'

LM

IS

B

Y₁

R₁

IS'

R

Y

Y₀

A'

LM'

R₀

A

LM

IS

Y₁

R₁

R

Y

Y₀

A

LM

R₁

A'

LM'

IS

Y₀

R₀

R

Y

Y₁

IS

A

A'

LM'

R₁

LM

IS'

Y₀=Y₁

R₀

R

Y

A

A'

LM'

LM

IS

Y

R₀ = R₁

R

Y

Y₁

IS'

_

+

Y₀

R₀

LM

IS

Y₁

R₁

IS'

R

Y

_

+

Y₀ = Y₂

R₀

LM'

IS

Y₁

R₁

IS'

R

Y

LM

R₂

Y₀=Y₂

R₀=R^*=R₂

LM

IS

Y₁

R₁

IS'

R

Y

Y₁

LM

IS

Y₂

R₁ = R₂

IS'

R

Y

LM'

R₁

Y₀

---