PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE

1. PRAWO KRAJOWE A MIĘDZYNARODOWE.
   

Kryterium porównania	Prawo międzynarodowe	Prawo krajowe
Tworzenie prawa	- nie ma parlamentu światowego (ONZ nie tworzy prawa dla państw!!!) - prawo międzynarodowe tworzą podmioty tego prawa dla samych siebie	- parlament tworzy prawo - scentralizowanie tworzenia prawa
Źródła prawa	- nie ma hierarchii, choć są wyjątki nieprzekreślające zasady - specyficzne źródła prawa międzynarodowego: 1. umowa międzynarodowa (warunkiem obowiązywania danej normy dla danego podmiotu jest zgoda tego podmiotu) 2. zwyczaj międzynarodowy 3. zasady ogólne prawa 4. wyroki sądowe oraz opinie znawców prawa publicznego - środek pomocniczy 5. inne źródła	- hierarchia źródeł prawa: konstytucja, ustawy, rozporządzenia, prawo miejscowe, prawo wewnętrzne
Podmioty prawa	1. państwa: (a) niepodlegające żadnej innej władzy; (b) niezależne względem siebie 2. inne podmioty nie są podległe prawu krajowemu lecz pr.m. Posiadają względną niezależność t.j. nie podlegają innej władzy, chyba że ich statut tak stanowi	1. osoba fizyczna 2. osoba prawna 3. jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej Podlegają prawu krajowemu które same nie tworzą, podlegają państwu - są zobowiązane do przestrzegania prawa właściwego państwa
Sądownictwo	Skoro podmioty pr.m nie podlegają żadnej wyższej władzy, to nie można ich sądzić (MTS w Hadze)	Sądownictwo krajowe ma charakter przymusowy
Egzekwowanie praw	- zainteresowane podmioty same egzekwują należne im prawa (samopomoc) - zalążkiem zorganizowanego aparatu przymusu (w celu wyegzekwowania prawa) są kompetencje Rady Bezpieczeństwa ONZ na wypadek: agresji, naruszenia pokoju, zagrożenia pokoju	- zorganizowany aparat przymusu

2. ART. 38 STATUTU MTS A ŹRÓDŁA PRAWA.

Tradycyjnie punktem wyjścia rozważań o źródłach prawa międzynarodowego jest art. 38 ust. 1 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Zgodnie z jego postanowieniami: „Trybunał, którego zadaniem jest orzekać na podstawie prawa międzynarodowego w sporach, które będą mu przekazane, będzie stosował:

a) konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź specjalne, ustalające reguły, wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące;

b) zwyczaj międzynarodowy, jako dowód istnienia powszechnej praktyki, przyjętej jako prawo;

c) zasady ogólne prawa, uznane przez narody cywilizowane;

d) z zastrzeżeniem postanowień artykułu 59, wyroki sądowe tudzież zdania najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów, jako środek pomocniczy do stwierdzania przepisów prawnych”.

Podstawowy charakter mają umowy międzynarodowe oraz prawo zwyczajowe - można powiedzieć, iż stanowią one fundament prawa międzynarodowego publicznego. Istotną rolę odgrywają także ogólne zasady prawa. Zwraca uwagę rozwiązanie przyjęte w punkcie d) omawianego przepisu. Otóż jako źródło pomocnicze dla ustalania norm prawa międzynarodowego (a nie jako źródło prawa per se) uznano judykaturę oraz doktrynę prawa międzynarodowego publicznego.

Literalna wykładnia art. 38 ust. 1 Statutu MTS prowadzi do konkluzji, iż w istocie zawarte w nim wyliczenie źródeł wyrokowania Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości stanowi wyłącznie wykaz podstaw działalności MTS. Biorąc jednakże pod uwagę stanowisko większości przedstawicieli doktryny oraz fakt, iż zgodnie z postanowieniami art. 93 Karty Narodów Zjednoczonych, wszyscy członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych są ipso facto stronami Statutu MTS „jak również brak innego katalogu źródeł prawa międzynarodowego, można postawić tezę, iż w istocie wyliczenie przewidziane w Statucie MTS jest powszechnie akceptowanym wykazem źródeł prawa międzynarodowego.

Kwestią która wymaga osobnego rozważenia, jest zupełność tego katalogu. Jak zostało to już zasygnalizowane powyżej, rozwój współpracy międzynarodowej w ostatnich dekadach doprowadził do wykształcenia się nowych form tworzenia prawa międzynarodowego, nieprzewidzianych w art. 38 ust. 1 Statutu. Na szczególną uwagę zasługują prawotwórcze uchwały organizacji międzynarodowych. Ponadto należy zwrócić uwagę na tzw. prawo miękkie (soft law) oraz na szczególną rolę aktów jednostronnych państw jako instrumentów o charakterze prawotwórczym. Podobnie jak prawotwórcze uchwały organizacji międzynarodowych, nie zostały one uwzględnione w art. 38 ust. 1 Statutu MTS. Z tego też względu należy uznać, iż powyższe wyliczenie źródeł prawa międzynarodowego publicznego nie ma charakteru wyczerpującego.

Krajowe systemy prawne charakteryzują się hierarchizacją formalnych źródeł prawa. Należy podkreślić, że konstrukcja taka jest obca prawu międzynarodowemu. Kolejność źródeł zamieszczonych w postanowieniach art. 38 ust. 1 Statutu MTS nie stanowi hierarchicznego uporządkowania. Biorąc więc pod uwagę aspekt formalnoprawny prawo zwyczajowe, umowy międzynarodowe oraz ogólne zasady prawa są co do zasady równorzędne i, jak pokazuje praktyka, wzajemnie mogą się uzupełniać.

3. UMOWY MIĘDZYNARODOWE:

Umowę międzynarodową można określić jako „zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej podmiotów prawa międzynarodowego, które rodzi prawa i obowiązki skuteczne w prawie międzynarodowym”. Innymi słowy, za umowę międzynarodową uważa się porozumienie zawarte między podmiotami prawa międzynarodowego oraz regulowane przez prawo międzynarodowe.

1. Podział umów międzynarodowych,

• kryterium - liczba stron:

• umowy dwustronne (bilateralne),

• umowy wielostronne (multilateralne) - szczególną rolę pośród umów wielostronnych stanowią statuty organizacji międzynarodowych (np. Karta NZ czy też Traktat o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej),

• kryterium - sposób przystępowania:

• umowy otwarte bezwarunkowo - przewidują możliwość przystąpienia kolejnych stron, bez uprzedniego obowiązku spełnienia dodatkowych wymogów (np. Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej z 1968 r.),

• umowy warunkowo otwarte (półotwarte) - dopuszczają możliwość przystąpienia kolejnych stron, pod warunkiem jednak, że spełnią one określone najczęściej w samych umowach warunki (np. statuty organizacji międzynarodowych),

• umowy zamknięte - nie przewidują możliwości przystąpienia kolejnych podmiotów prawa międzynarodowego (np. co do zasady umowy dwustronne),

• kryterium - forma zawarcia:

• umowy pisemne - w tej formie zawierana jest zdecydowana większość umów,

• umowy ustne - są ważne i wiążą strony umowy, ale może zaistnieć problem w udowodnieniu ich treści,

• kryterium - procedura zawarcia:

• umowy zawarte w trybie prostym - dochodzi do skutku poprzez podpisanie (rzadziej parafowanie). Powszechnie praktykowany jest również sposób zawarcia umowy w trybie prostym poprzez wymianę not,

• umowy zawarte w trybie złożonym - do związania się umową potrzebne są dwa kolejne kroki:

1. podpisanie umowy,

2. ratyfikacja, zatwierdzenie lub przyjęcie umowy

• kryterium - forma dokumentu:

umowy zawierane w jednym dokumencie,

w wielu dokumentach - szczególnym przypadkiem umowy w kilku dokumentach będzie zawieranie umów w formie wymiany not. Na umowę międzynarodową składać się będzie zarówno nota z propozycją treści umowy przesłana przez jedno państwo kontrahentowi, jak i jego odpowiedź zawierająca potwierdzenie akceptacji treści umowy,

1. Zawieranie,

Procedura zawierania umów międzynarodowych jest procesem wieloetapowym. W zależności od woli stron, zastosowanie znajdzie tryb prosty bądź złożony zawierania umowy. Niezależnie od wybranego trybu w procesie tworzenia zobowiązań umownych można wyodrębnić tzw. część międzynarodową, regulowaną przez prawo międzynarodowe publiczne, oraz część krajów której podstawą są odpowiednie przepisy wewnętrzne stron umowy.

Punktem wyjścia dla dalszych rozważań jest niezmiernie istotna kwestia pełnomocnictw do wyrażania woli państw lub organizacji międzynarodowych na poszczególnych etapach tworzenia umowy międzynarodowej. Już na wstępie należy zauważyć, iż na płaszczyźnie prawa międzynarodowego głowa państwa, szef rządu oraz minister spraw zagranicznych ze względu na pełnione funkcje nie potrzebują specjalnych pełnomocnictw do dokonywania jakichkolwiek czynności związanych z procedurą zawarcia umowy. Dla szefów misji dyplomatycznych nie jest wymagane pełnomocnictwo do przyjęcia tekstu umowy zawartej między państwem wysyłającym a przyjmującym oraz między państwem wysyłającym a organizacją międzynarodową przy której szef misji dyplomatycznej jest akredytowany. Ponadto przedstawiciele akredytowani przez państwa przy organizacji międzynarodowej, przy jednym z jej organów lub też na konferencji międzynarodowej, nie potrzebują specjalnych pełnomocnictw do przyjęcia tekstu traktatu (przygotowanego w ramach tej organizacji międzynarodowej lub konferencji). W pozostałych przypadkach, osoby uważa się za pełnomocne do:

a) przyjęcia,

b) poświadczenia autentyczności tekstu umowy międzynarodowej,

c) wyrażenia zgody na związanie się umową

gdy przedstawią pełnomocnictwo lub też z praktyki państw wynika, że miały one zamiar uważać daną osobę za reprezentującą państwo lub organizację międzynarodową.

W Polsce pełnomocnictwa do prowadzenia negocjacji oraz do przyjęcia tekstu traktatu udziela minister spraw zagranicznych. Do podpisania umowy pełnomocnictwa udziela Prezes Rady Ministrów. W przypadku gdy stroną umowy jest organizacja międzynarodowa, kwestię organów właściwych do wszelkich czynności związanych z zawarciem umowy reguluje bądź statut, bądź też przepisy wewnętrzne organizacji.

Pierwszym etapem procedury zawierania umowy międzynarodowej są rokowania (negocjacje), których celem jest przygotowanie oraz ustalenie tekstu Umowy. Etap ten może przebiegać zarówno w formie pisemnej, jak i ustnej.

Rokowania prowadzone są przez pełnomocnych przedstawicieli stron. W Polsce zgodę na rozpoczęcie negocjacji, wraz ze wskazaniem organu właściwego do ich prowadzenia oraz zakresu pełnomocnictwa, wyraża Prezes Rady Ministrów. W przypadku gdy stroną negocjacji jest organizacja międzynarodowa, reprezentuje ją przedstawiciel jednego z organów posiadających kompetencje w omawianym zakresie (np. w ramach Wspólnoty Europejskiej umowy negocjuje Komisja Europejska)t. Negocjacje umów wielostronnych przebiegają zazwyczaj na forum konferencji międzynarodowych lub też pod auspicjami organizacji międzynarodowej (np. Organizacji Narodów Zjednoczonych czy też Rady Europy).

Kolejnym etapem jest przyjęcie tekstu umowy, które oznacza zaakceptowanie treści wynegocjowanej umowy. Co do zasady, następuje to po wyrażeniu zgody przez wszystkie państwa biorące udział w negocjacjach. Wyjątkiem są sytuacje, gdy tekst traktatu przyjmowany jest w ramach konferencji międzynarodowej. Wtedy dla przyjęcia tekstu wystarczy zgoda 2/3 liczby państw obecnych i głosujących, chyba że państwa ustalą inaczej. Jeśli umowa zawierana jest w ramach prac organizacji międzynarodowej, właściwe przepisy wewnętrzne mogą przewidywać inny tryb przyjęcia tekstu umowy.

Po przyjęciu tekstu umowy następuje stwierdzenie jego autentyczności.

Zgodnie z postanowieniami art. 10 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów (dalej: KPT), następuje to w trybie:

a) podpisania,

b) podpisania ad referendum,

c) parafowania,

d) innym, uzgodnionym przez państwa negocjujące.

Kolejnym etapem procedury zawierania umowy jest wyrażenie zgody na związanie się jej postanowieniami. Proces ten przebiega w zależności od tego, czy traktat ma być zawarty w trybie prostym, czy też złożonym. Biorąc pod uwagę postanowienia art. 11 KPT należy stwierdzić, iż „zgoda (...) może być wyrażona przez podpisanie, wymianę dokumentów stanowiących traktat, ratyfikację, przyjęcie, zatwierdzenie lub przystąpienie albo w jakikolwiek inny uzgodniony sposób”.

W trybie prostym zgoda na związanie się postanowieniami umowy wyrażana jest przez:

a) podpisanie,

b) podpisanie ad referendum,

c) wymianę dokumentów (not),

d) parafowanie.

Warto dodać, iż w praktyce w formie wymiany not zawierana jest ponad połowa umów międzynarodowych. Często umowy zawierane są przez podpisanie. Natomiast do rzadkości należy zawieranie umów w trybie prostym przez parafowanie albo podpisanie ad referendum. Do zawarcia umowy może także dojść w sposób szczególny, dotyczy to m.in. sytuacji, gdy porozumienie zawierane jest za pośrednictwem państwa trzeciego. Kwestie krajowej procedury związanej z tym trybem zaciągania zobowiązań umownych regulują odpowiednie przepisy wewnętrzne. W Polsce odpowiednie uregulowania znajdziemy zarówno w Konstytucji (art. 146 ust. 10), jak i w ustawie z 14.4.2000 r. o umowach międzynarodowych.

W trybie złożonym pierwszym etapem jest podpisanie umowy. Należy podkreślić, iż w tym przypadku podpisanie jest tylko potwierdzeniem ustalenia ostatecznego tekstu umowy. Kolejnym krokiem jest procedura krajowa, której celem jest definitywne wyrażenie zgody na związanie się jej postanowieniami. W zależności od rozwiązań przyjętych w umowie, definitywna zgoda na związanie się jej postanowieniami może być wyrażona przede wszystkim przez ratyfikację albo zatwierdzenie. W praktyce w umowach międzynarodowych często zamieszczane są klauzule o zróżnicowanym przyjęciu, pozwalające przyszłym stronom umowy na wybór właściwej metody. W przypadku traktatów zawieranych przez organizacje międzynarodowe definitywna zgoda na zawarcie umowy międzynarodowej wyrażana jest przez tzw. formalne potwierdzenie. Ratyfikacja jest najbardziej uroczystą formą wyrażenia zgody na związanie się postanowieniami traktatu. Kompetencja do ratyfikacji przysługuje zazwyczaj głowie państwa, natomiast w zależności od rozwiązań konstytucyjnych rozmaity jest zakres udziału parlamentu w trakcie postępowania. W Polsce ratyfikacji dokonuje Prezydent RP (wcześniej uchwałę o przedłożeniu Prezydentowi do ratyfikacji umowy międzynarodowej podejmuje Rada Ministrów, a tekst umowy wraz z dokumentacją przedkłada głowie państwa minister spraw zagranicznych). O zamiarze ratyfikacji Premier RP informuje Sejm. Jednakże w przypadku niektórych kategorii umów dla ich ratyfikacji przez głowę państwa niezbędne jest upoważnienie ustawowe. Jak wynika z postanowień art. 89 ust. 1 Konstytucji, obejmuje to umowy dotyczące:

1. pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,

2. wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,

3. członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,

4. znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,

5. spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy”. W doktrynie przedstawione procedury ratyfikacyjne określa się odpowiednio jako tzw. małą i dużą ratyfikację.

Procedura zatwierdzenia jest równie uroczystą formą wyrażenia ostatecznej zgody na zawarcie umowy międzynarodowej, dokonywaną jednak w zależności od prawa wewnętrznego lub też utrwalonej praktyki przez rząd, szefa rządu lub ministra. Należy jednak zwrócić uwagę, iż termin zatwierdzenia może mieć odmienne znaczenie w prawie międzynarodowym, a odmienne w prawie krajowym. Dla przykładu warto nadmienić, iż w świetle postanowień Konstytucji RP zatwierdzenia umów międzynarodowych dokonuje Rada Ministrów. Termin ten obejmuje także upoważnienie do zawarcia umowy w trybie prostym.

Wyróżnia się ponadto przystąpienie, jako formę wyrażenia woli związania się umową wielostronną, która już weszła w życie. Zgodnie z postanowieniami art. 15 KPT „zgoda państwa na związanie się traktatem jest wyrażona przez przystąpienie gdy:

a) traktat postanawia, że zgoda taka może być wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia;

b) w inny sposób ustalono, że państwa negocjujące uzgodniły, iż zgoda taka może być wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia, lub

c) wszystkie strony później zgodziły się, że taka zgoda może być przez to państwo wyrażona w drodze przystąpienia”.

W ostatnim etapie procedury zawierania umowy w przypadku umów bilateralnych następuje wymiana dokumentów ratyfikacyjnych lub not o dokonaniu zatwierdzenia, natomiast w przypadku traktatów wielostronnych wszelkie dokumenty związane z umową są przekazywane depozytariuszowi. Może nim być jedno bądź więcej państw (w szczególnych wypadkach) biorących udział w procesie tworzenia umowy albo też organizacja międzynarodowa.

Zgodnie z postanowieniami art. 102 Karty NZ, umowy międzynarodowe zawierane przez członków organizacji powinny być następnie rejestrowane w Sekretariacie ONZ. Brak rejestracji powoduje niemożność powołania się na nie przed organami ONZ. Traktaty są następnie publikowane w United Nations Trealy Senes. W zależności od przepisów krajowych umowy międzynarodowe podlegają również publikacji w krajowych publikatorach. W Polsce ratyfikowane umowy publikowane są w Dzienniku Ustaw, pozostałe umowy, co do zasady, w Monitorze Polskim.

2. Moc wiążąca,

Moment wejścia w życie umowy międzynarodowej zależy od woli stron i zazwyczaj określony jest w samym tekście umowy. Może być także wskazany w dodatkowym porozumieniu.

Termin wejścia w życie może być określony poprzez datę podpisania lub też odpowiedni termin po podpisaniu, np. 30 dni (w przypadku umów zawieranych w trybie prostym). Gdy umowa podlega zawarciu w trybie złożonym, termin zazwyczaj będzie określony datą wymiany dokumentów ratyfikacyjnych (dokumentów o zatwierdzeniu) bądź też, gdy będzie to umowa wielostronna, przez wskazanie określonej liczby wymaganych ratyfikacji (np. Europejska Konwencja o obywatelstwie weszła w życie po złożeniu dokumentów ratyfikacyjnych przez trzy państwa). W niektórych przypadkach dla wejścia w życie umowy wielostronnej ratyfikacja może być wymagana przez wszystkie państwa strony umowy (np. Traktat z Amsterdamu wymagał ratyfikacji przez wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej i wszedł w życie pierwszego dnia drugiego miesiąca od momentu złożenia u depozytariusza dokumentów ratyfikacyjnych przez ostatnie państwo).

Dodatkowo zastosowanie może znaleźć kryterium jakościowe, tzn. że ratyfikacja przez określone państwa pozwoli umowie międzynarodowej wejść w życie, np. Karta Narodów Zjednoczonych weszła w życie po złożeniu depozytariuszowi dokumentów ratyfikacyjnych przez Chiny, Francję, ZSRR, Zjednoczone Królestwo, USA oraz większość innych sygnatariuszy.

W przypadku umów wielostronnych często już po wejściu w życie umowy przystępują doń kolejne państwa, wtedy też rzeczona umowa wchodzi w życie w stosunku do tego państwa z chwilą wskazaną w samej umowie bądź też, gdy brak jest takiej wskazówki, z momentem definitywnego wyrażenia zgody na związanie się daną umową.

Jeśli brak jest uregulowań odnośnie do terminu wejścia w życie umowy, zgodnie z art. 24 ust. 2 KPT, „traktat wchodzi w życie, gdy zgoda na związanie się traktatem zostanie wyrażona przez wszystkie państwa negocjujące”.

Procedury zawierania umowy w trybie złożonym zazwyczaj zajmują dużo czasu, jednak stronom umowy może zależeć na wcześniejszym stosowaniu części bądź całości przedmiotowej umowy. Wtedy też dopuszczalne jest skorzystanie z tzw. tymczasowego stosowania umowy. Zgodnie z postanowieniami art. 25 ust. 1 KPT: „Traktat lub część traktatu stosuje się tymczasowo przed jego wejściem w życie, jeżeli:

a) sam traktat tak postanawia lub

b) państwa negocjujące w jakikolwiek inny sposób tak ustaliły”.

Tymczasowe stosowanie umowy międzynarodowej kończy się w momencie, gdy umowa ostatecznie wchodzi w życie bądź też gdy zainteresowane państwo notyfikuje innym stronom umowy, iż nie zamierza być stroną danej umowy.

3. Nieważność,

Konwencje wiedeńskie o prawie traktatów w sposób szczegółowy regulują kwestię nieważności umów międzynarodowych. Zgodnie z postanowieniami art. 42 ust. 1 KPT „ważność traktatu lub zgoda państwa na związanie się traktatem może być zakwestionowana jedynie przez zastosowanie niniejszej Konwencji”. Obie konwencje enumeratywnie wymieniają przyczyny nieważności umów międzynarodowych; są to:

1) oczywiste i obiektywnie widoczne dla innych państw pogwałcenie prawa wewnętrznego regulującego kwestie kompetencji do zawierania umów międzynarodowych (art. 46 KPT),

2) przekroczenie upoważnień do wyrażenia zgody na związanie się umową międzynarodową (art. 47 KPT),

3) błąd (art. 48 KPT),

4) oszustwo (art. 49 KPT),

5) przekupstwo przedstawiciela państwa (art. 50 KPT),

6) przymus zastosowany wobec przedstawiciela państwa (art. 51 KPT),

7) przymus wobec państwa w postaci groźby użycia siły (art. 52 KPT),

8) sprzeczność z ius cogens postanowień traktatu (art. 53 KPT).

Przesłanki nieważności można pogrupować na: dotyczące przepisów wewnętrznych państwa lub organizacji międzynarodowej, wad oświadczenia woli, stosowania przymusu oraz niezgodności umowy z normą jus cogeus. W doktrynie określa się, iż w przypadkach przewidzianych w pkt 1-5 mamy do czynienia z przesłankami względnej nieważności zgody państw na związanie się postanowieniami umowy międzynarodowej. Ich zaistnienie nie powoduje automatycznej nieważności umowy międzynarodowej, natomiast pozwala stronom umowy na powołanie się na te okoliczności celem doprowadzenia do uznania całego traktatu lub jego części za nieważny. W odniesieniu do przesłanek nieważności wymienionych w pkt 6-8 mówimy o przesłankach bezwzględnej nieważności zgody na związanie się traktatem albo nieważności samego traktatu. Konwencje wiedeńskie zawierają stosowne przepisy proceduralne. Należy zwrócić uwagę, iż państwo (odpowiednio organizacja międzynarodowa) nie może się powołać na przesłanki wskazane w art. 46-50 KPT (odpowiednio KPTO), jeśli po uzyskaniu informacji o zaistniałych faktach w sposób wyraźny lub dorozumiany (przez zachowanie) wskazało, iż uznaje dany traktat za ważny.

Jak wynika z postanowień art. 69 ust. I KPT, „nieważny jest traktat, którego nieważność została ustalona zgodnie z niniejszą Konwencją”. Oznacza to bezskuteczność umowy ex tunc. Jednak zgodnie z postanowieniami art. 69 ust. 2 lit. b, „czynności dokonane w dobrej wierze, zanim powołano się na nieważność, nie stają się bezprawne z powodu samej nieważności traktatu”. Gdy nieważność dotyczy zgody określonego państwa na zawarcie wielostronnej urnowy międzynarodowej, nie wpływa to na obowiązywanie umowy w relacjach między pozostałymi stronami umowy. Obie konwencje wiedeńskie regulują ponadto następstwa nieważności umów międzynarodowych sprzecznych z imperatywnymi normami prawa międzynarodowego.

4. Wygaśnięcie.

Zgodnie z uregulowaniami art. 42 ust. 2 KPT: „wygaśnięcie traktatu, jego wypowiedzenie lub wycofanie się jednej ze stron może mieć miejsce jedynie w wyniku zastosowania postanowień samego traktatu lub niniejszej Konwencji”.

Przyczyny wygaśnięcia umowy międzynarodowej można podzielić na dwie zasadnicze kategorie: przyczyny przewidziane w postanowieniach umowy oraz przyczyny w nich nieprzewidziane. Jeśli chodzi o umowy wielostronne, to co do zasady, ich wygaśnięcie w stosunku do jednej lub więcej stron umowy nie prowadzi do wygaśnięcia całego traktatu. Co więcej, zgodnie z postanowieniami art. 55 KPT: „jeżeli traktat nie postanawia inaczej, traktat wielostronny nie wygasa jedynie z powodu faktu, że liczba stron spadnie poniżej liczby niezbędnej do jego wejścia w życie”.

Należy podkreślić, iż strony umowy mają pozostawioną dużą swobodę w omawianym zakresie. Najczęściej spotykanymi mechanizmami wygaśnięcia postanowień umownych są: upływ czasu, na jaki porozumienie zostało zawarte, oraz tryb wypowiedzenia umowy międzynarodowej. Traktaty zawierane są albo bezterminowo, albo też na czas określony (np. na 10 lat). W praktyce w umowach zawartych terminowo często stosuje się tzw. klauzule prolongacyjne, które pozwalają na automatyczne przedłużanie ważności umowy. Gdy brak jest takiej klauzuli, strony mogą przedłużyć okres ważności na mocy porozumienia stron. Umowy międzynarodowe bardzo często przewidują procedurę ich wypowiedzenia (dotyczy to zarówno umów bilateralnych, jak i wielostronnych). Mechanizmy wypowiadania można niekiedy znaleźć również w postanowieniach umów tworzących organizacje międzynarodowe”. Traktat zazwyczaj określa tryb postępowania w przypadku wypowiadania umowy oraz terminy, które winny być zachowane.

W doktrynie często wymienia się relatywnie rzadko spotykany w praktyce tryb wygaśnięcia umowy międzynarodowej przez spełnienie się warunku rozwiązującego zawartego w umowie.

Umowy międzynarodowe mogą wygasać w trybie nieprzewidzianym w postanowieniach traktatu. Nastąpić to może w każdym czasie w odniesieniu do jednego państwa albo organizacji międzynarodowej lub też w odniesieniu do szeregu stron umowy za zgodą wszystkich umawiających się stron po uprzednich konsultacjach. Do wygaśnięcia umowy międzynarodowej może również dojść w przypadku zawarcia przez strony kolejnego traktatu dotyczącego tej samej materii.

Niezmiernie istotna jest kwestia jednostronnego odstąpienia od postanowień umowy, w przypadku gdy sam traktat nie zawiera odpowiednich postanowień. Co do zasady, Konwencja wiedeńska o prawie traktatów nie dopuszcza takiej możliwości. Wyjątki od tej reguły mogą mieć jednak miejsce, gdy zostanie ustalone, iż taka była wola stron bądź też gdy wynika to z charakteru traktatu.

Konwencja wiedeńska przewiduje ponadto szereg okoliczności szczególnych, których zaistnienie może upoważniać stronę bądź strony umowy do uznania umowy za wygasłą. Pierwszą kwestią jest naruszenie postanowień umowy przez jedną ze stron. Zgodnie z postanowieniami art. 60 KPT, istotne naruszenie upoważnia:

- stronę umowy bilateralnej do „powołania tego naruszenia jako podstawy wygaśnięcia traktatu”,

- strony umowy wielostronnej do uznania w trybie jednomyślnego porozumienia danego traktatu za wygasły względem państwa lub organizacji międzynarodowej winnej naruszenia lub też między wszystkimi stronami.

Istotnym naruszeniem w rozumieniu KPT jest m.in. naruszenie postanowień, które ze względu na swój charakter są istotne dla osiągnięcia przedmiotu i celu umowy międzynarodowej. .

Ponadto, w pewnych sytuacjach, strona umowy międzynarodowej może powołać się na pojawienie się okoliczności, które uniemożliwiają wykonywanie traktatu, jako przesłankę wygaśnięcia umowy lub też jednostronnego wycofania. Jak wynika z postanowień art. 61 KPT, nastąpić to może, gdy „niemożność wynika z trwałego zniknięcia lub zniszczenia przedmiotu niezbędnego do wykonywania traktatu”. Należy jednakże pamiętać, iż owa niemożność nie może być wynikiem naruszenia postanowień danego traktatu lub też innego zobowiązania międzynarodowoprawnego względem stron umowy.

W wyjątkowych, określonych w Konwencjach wiedeńskich, sytuacjach strony umowy mogą powołać się na zasadniczą zmianę okoliczności istniejących w momencie zawarcia umowy jako przyczynę wycofania się z traktatu. Co do zasady, taka możliwość nie jest dopuszczalna; na zasadzie wyjątku przewiduje ją Konwencja wiedeńska, gdy:

- okoliczności te były podstawą zgody stron na związanie się postanowieniami umowy międzynarodowej,

- w rezultacie zaszłych zdarzeń doszłoby do radykalnej zmiany zakresu zobowiązań stron.

Postanowienia art. 62 ust. 2 KPT stanowią ograniczenie przewidzianego wyjątku. Otóż na przesłanki wskazane w art. 62 ust. 1 KPT strony nie mogą się powołać, gdy przedmiotem jest umowa regulująca kwestie granicy oraz gdy zmiana okoliczności jest rezultatem działania jednej ze stron (sprzecznego z prawem międzynarodowym wiążącym strony).

Wygaśnięcie umowy międzynarodowej spowoduje też powstanie nowej normy jus cogens, z którą traktat nie będzie zgodny.

Co do zasady, zerwanie stosunków dyplomatycznych i konsularnych nie powoduje wygaśnięcia postanowień umów międzynarodowych, chyba że ich utrzymywanie jest niezbędne do stosowania traktatu.

Konsekwencje wygaśnięcia umowy mogą być określone w samych postanowieniach traktatu bądź też mogą zostać uzgodnione przez strony umowy. W ich braku zastosowanie znajdą postanowienia art. 70 KPT, zgodnie z którymi wygaśnięcie traktatu:

a) zwalnia strony z obowiązku dalszego wypełniania traktatu,

b) nie wpływa na żadne prawa lub obowiązki ani na sytuację prawną stron, powstałe wskutek wykonywania traktatu przed jego wygaśnięciem.

4. ZWYCZAJ.

Prawo zwyczajowe można zdefiniować jako zespól norm prawa międzynarodowego publicznego ukształtowany w drodze jednolitej praktyki państw, działających w przekonaniu o prawnym obowiązku takiego działania. Biorąc pod uwagę postanowienia art. 38 ust. 1 pkt b Statutu MTS (źródłem orzekania MTS jest „zwyczaj międzynarodowy, jako dowód powszechnej praktyki przyjętej za prawo”) oraz tezy orzecznictwa Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, można wyodrębnić dwa zasadnicze elementy zwyczaju:

- element obiektywny - jednolitą, powtarzającą się w czasie praktykę określonej grupy państw,

- element subiektywny (opinio iuris siye necessitatis) - przeświadczenie, że dane działanie wynika z obowiązku prawnego, a nie z innych względów (np. względów politycznych, społecznych czy moralnych).

Rodzaje norm zwyczajowych

Podstawowy podział norm zwyczajowych dokonywany jest przy uwzględnieniu kryterium podmiotowego zakresu stosowania. Ze swej natury prawo zwyczajowe ma charakter powszechny, tzn. powinno swym zakresem obejmować jak najwięcej państw. Nie oznacza to jednak, iż aby powstała norma zwyczajowa, muszą być nią związane wszystkie państwa. Dlatego też normami o charakterze powszechnym określa się niekiedy postanowienia prawa zwyczajowego, którymi związane są najważniejsze państwa zainteresowane daną sferą obrotu międzynarodowego. Przykładem mogą być tu normy zwyczajowe w zakresie prawa kosmicznego, które, w znakomitym stopniu, pozostają w kręgu zainteresowań państw biorących czynny udział w eksploatacji przestrzeni kosmicznej. Ponadto przyjmuje się, że możliwe jest powstawanie norm zwyczajowych o charakterze regionalnym (lokalnym), którymi związane byłyby tylko określone grupy państw. Z tego też względu normy prawa międzynarodowego zwyczajowego możemy podzielić na dwie zasadnicze kategorie - powszechne i regionalne (lokalne)”.

Wyróżnikiem nie musi być wyłącznie kryterium geograficzne, mogą nim być także przesłanki polityczne, kulturowe, czy wyznaniowe.

Podział na normy zwyczajowe powszechne i regionalne nie jest przewidziany w postanowieniach art. 38 ust. 1 pkt b Statutu MTS, zgodnie z którym zwyczaj to dowód powszechnej praktyki uznanej za prawo. Kwestia norm zwyczajowych o zasięgu regionalnym pojawiła się natomiast w działalności orzeczniczej Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.

Drugi podział norm zwyczajowych dokonywany jest z uwzględnieniem kryterium zakresu przedmiotowego. Zdaniem niektórych przedstawicieli doktryny, normy prawa zwyczajowego można podzielić na te, które po raz pierwszy regulują daną problematykę na płaszczyźnie prawa międzynarodowego (np. normy powstałe w wyniku eksploatacji przestrzeni kosmicznej) oraz te, które powstają w drodze ewolucji dotychczas obowiązujących norm (np. regulacje z zakresu prawa dyplomatycznego czy też prawa morza).

Trzeciego podziału norm zwyczajowych można dokonać biorąc pod uwagę proces kodyfikacji norm zwyczajowych. Dokonuje się rozróżnienia na normy deklarowane (mamy do czynienia, gdy postanowienia prawa traktatowego dokonują repetycji prawa zwyczajowego), konkretyzowane (powstaje w momencie, gdy jej założenia zostają uściślone przez regulacje prawa traktatowego) i proponowane. Warto zauważyć, iż dokonanie takiego podziału ma istotny walor praktyczny i zostało potwierdzone w orzecznictwie Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.

Proces powstawania norm zwyczajowych

Aby doszło do wejścia w życie normy zwyczajowej, niezbędny jest (poza zaistnieniem przesłanek o charakterze pozaprawnym, m.in. woli państw) często długoletni proces relatywnie ujednoliconej praktyki państw, poparty przeświadczeniem, że dane działanie wynika z obowiązku bądź uprawnienia, jaki tworzy prawo międzynarodowe.

Punktem wyjścia dla powstania norm zwyczajowych jest praktyka państw. Założenie powszechności praktyki, nie oznacza, że do wejścia w życie normy zwyczajowej wymagane jest aktywne uczestnictwo wszystkich państw. Przede wszystkim akceptacja dla danej normy zwyczajowej może być wyrażona w sposób milczący. Ponadto w toku powstawania reguł prawa zwyczajowego może dojść do sytuacji, w której okaże się, że związanie się powstającą normą zwyczajową nie leży w interesie konkretnego państwa. Zgodnie z kontrowersyjną doktryną trwałego oponenta (persistent objector), trwały sprzeciw państwa wobec nowej normy zwyczajowej pozwoli na pozostanie poza grupą podmiotów związanych jej postanowieniami.

Należy podkreślić, iż sprzeciw powinien mieć charakter trwały, ponadto takie stanowisko zainteresowanego państwa powinno być prezentowane w sposób konsekwentny. Warto zauważyć, że trwały sprzeciw jednego państwa, co do zasady, nie prowadzi do faktycznego wstrzymania procesu powstawania i rozwoju nowej normy zwyczajowej. W przypadku gdy zajdą szczególne okoliczności (np. norma dotyczyć będzie szczegółowych kwestii, będących przedmiotem zainteresowania niewielu państw, np. zagospodarowania przestrzeni kosmicznej), sprzeciw jednego państwa może w istocie zniweczyć powstanie nowego prawa zwyczajowego.

Odmiennie sytuacja przedstawia się w przypadku sprzeciwu wobec utrwalonej już normy zwyczajowej, gdy jest on zgłoszony przez państwo uprzednio uważające się za związane daną normą. Co do zasady, późniejszy sprzeciw nie może prowadzić do uchylania się od stosowania wiążącego dane państwo prawa zwyczajowego. Stanowiłoby to pogwałcenie prawa międzynarodowego. Należy jednak zauważyć, że w sytuacji, gdy wiele państw postępuje świadomie sprzecznie z normą zwyczajową (przy sprzeciwie mniejszości), może dojść do zmiany obowiązującej normy zwyczajowej.

Kwestią, która bez wątpienia wymaga poruszenia, jest pojęcie praktyki państwa. Można powiedzieć, że swoim zakresem termin ten obejmuje wszelkie działania właściwych organów państwa zarówno na płaszczyźnie międzynarodowej, jak i krajowej. Do najważniejszych zalicza się zawieranie umów międzynarodowych, oficjalne wystąpienia przedstawicieli państwa w odniesieniu do konkretnych sytuacji i kwestii będących przedmiotem regulacji międzynarodowoprawnej, noty dyplomatyczne, oficjalne stanowiska prezentowane w ramach działalności organizacji międzynarodowych. W pewnych sytuacjach przejawem praktyki państwa będzie również zaniechanie działania.

Aby doszło do ukształtowania się normy prawa zwyczajowego, praktyka państw musi mieć charakter jednolity i stały. Kształtowanie się normy zwyczajowej jest procesem o charakterze dynamicznym i najczęściej rozłożone jest w czasie. Z tego względu fundamentalne znaczenie ma spójność praktyki państw, w przeciwnym wypadku niemożliwością byłoby określenie stanu prawnego.

Odrębnym aspektem praktyki państw jest jej powtarzalność przez pewien czas. Nie można z góry określić, jak długi czas musi upłynąć, aby doszło do wykształcenia się normy zwyczajowej. Obecnie zarówno doktryna, jak orzecznictwo Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości wskazują, że element czasu odgrywa relatywnie mniejszą rolę w procesie powstawania prawa zwyczajowego. Jak zauważył W Czapliński: „okres ten uległ skróceniu i sugeruje się, że możliwe jest wytworzenie się nawet normy zwyczajowej na podstawie jednorazowego aktu praktyki, jeśli spotkał się on z powszechną akceptacją i brakiem protestu innych państw”.

Kwestia długotrwałości praktyki wymaganej do powstania normy zwyczajowej powinna być rozpatrywana w sposób indywidualny w odniesieniu do każdego przypadku. Niekiedy dla powstania normy prawa zwyczajowego wystarczy jednokrotne działanie państw, w innych przypadkach niezbędna będzie praktyka państw powtarzająca się przez pewien czas. Wydaje się, że w przypadku norm zwyczajowych po raz pierwszy regulujących daną sferę obrotu międzynarodowoprawnego możliwe będzie ich powstanie w bardzo krótkim czasie. Natomiast w przypadku zmian obowiązujących już norm praktyka powinna trwać przez dłuższy okres.

Dla powstania normy zwyczajowej niezbędne jest przeświadczenie, że dana praktyka wynika z prawa międzynarodowego (opinio iuris sive necessitatis). Opinio iuris może być wyrażana w rozmaity sposób. Przede wszystkim będą to oświadczenia przedstawicieli państw składane na forum międzynarodowym, np. głosowanie w organizacjach międzynarodowych. W doktrynie przyjmuje się, iż dowodem opinio iuris może być również zawieranie umów międzynarodowych potwierdzających normy zwyczajowe.

Ustalenie treści norm zwyczajowych może nastręczać wiele trudności. Jak zostało to już zasygnalizowane, problematyczne może być już samo określenie momentu wejścia w życie danej normy. W obliczu często niejednorodnej praktyki państw powstawać mogą więc liczne wątpliwości, po pierwsze - co do faktu obowiązywania norm, a po drugie co do ich treści.

Źródłem informacji o normach zwyczajowych mogą być oficjalne wystąpienia przedstawicieli władz państwowych (głowy państwa, szefa rządu, ministra spraw zagranicznych) na forum międzynarodowym, jak i niekiedy na forum krajowym. Źródłem będą oświadczenia ministerstwa spraw zagranicznych, korespondencja dyplomatyczna czy też wystąpienia przedstawicieli państw podczas rozmaitych konferencji, jak również w ramach organizacji międzynarodowych. Bardzo ważnym źródłem wiedzy o normach zwyczajowych mogą być zawierane umowy międzynarodowe, orzecznictwo sądów międzynarodowych oraz poglądy wybitnych przedstawicieli doktryny. Wreszcie w ustaleniu norm zwyczajowych pomocne mogą być informacje o praktyce państw zamieszczane w prasie i piśmiennictwie naukowym czy też na oficjalnych rządowych stronach internetowych

Zmiana i wygaśnięcie normy zwyczajowej

Dopuszczalna jest taka sytuacja, w której państwa związane normą zwyczajową na pewnym etapie obrotu międzynarodowoprawnego uznawać będą potrzebę zmian prawa zwyczajowego. W takich okolicznościach może dojść do wygaśnięcia normy zwyczajowej. Jak zostało to wykazane, postępowanie sprzeczne z założeniami normy zwyczajowej oznacza jej pogwałcenie. Jednakże gdy takie zmienione postępowanie obejmować będzie grupę państw, z czasem może dojść do wykształcenia się nowej normy zwyczajowej. Norma zwyczajowa wygasa także, gdy państwa zaprzestają jej stosowania. Należy dodać, iż proces kodyfikacji pewnych dziedzin prawa międzynarodowego, dotychczas uregulowanych prawem zwyczajowym, nie prowadzi do uchylania norm zwyczajowych. Może on prowadzić np. do ich doprecyzowania lub też definitywnego ukształtowania. Ponadto należy zauważyć, iż pomiędzy państwami-stronami umów kodyfikacyjnych a państwami, które nie przystąpiły do takiej umowy, w dalszym ciągu obowiązywać będą postanowienia prawa zwyczajowego.

5. OGÓLNE ZASADY PRAWA. UCHWAŁY ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWYCH.

Ogólne zasady prawa nie były wyłączną podstawą orzekania sądów międzynarodowych. Natomiast zarówno Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej i Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, jak i sądy arbitrażowe w szeregu spraw traktowały ogólne zasady jako pomocnicze źródło orzekania. Analiza praktyki obu trybunałów oraz sądów arbitrażowych pozwala wyróżnić kilka podstawowych zasad prawa. Do tej kategorii zaliczyć można m.in.:

a) zasadę dobrej wiary (m.in. orzeczenie w sprawie francuskich prób jądrowych),

b) zasadę słuszności (m.in. orzeczenie w sprawie szelfu kontynentalnego na Morzu Północnym czy też orzeczenie w sprawie delimitacji szelfu kontynentalnego między Tunezją a Libią),

c) zasadę odszkodowania za wyrządzone szkody (m.in. sprawa fabryki chorzowskiej czy też orzeczenie arbitrażowe w sprawie AMCO przeciwko Indonezji).

Uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych można podzielić na:

- regulujące kwestie wewnętrzne organizacji (pro foro interno),

- wiążące dla państw członkowskich (pro foro externo).

Można zatem stwierdzić, iż znaczna większość organizacji międzynarodowych posiada kompetencje do tworzenia prawa wewnętrznego. Kompetencje do stanowienia prawa wewnętrznego mogą wynikać bądź explicite z umowy założycielskiej organizacji, bądź też zgodnie z doktryną implied powers z samego faktu działania organizacji (jeśli brak jest stosownych postanowień w statucie). Przepisy wewnętrzne regulują szeroki wachlarz zagadnień, począwszy od kwestii proceduralnych, poprzez zagadnienia budżetowe, po uregulowania dotyczące personelu zatrudnianego przez organizację.

Do rzadkości natomiast należy nadanie organizacjom międzynarodowym uprawnień do stanowienia prawa wiążącego dla państw członkowskich. Dotyczy to m.in. Wspólnot Europejskich (tj. Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej oraz Wspólnoty Europejskiej), Organizacji Dna Morskiego, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), Światowej Organizacji Meteorologicznej (WMO) oraz Międzynarodowej Organizacji Lotnictwa Cywilnego (ICAO). W przypadku uchwał pro foro externo wydaje się, iż co do zasady nie może być mowy o stosowaniu koncepcji kompetencji dorozumianych. Wynika to przede wszystkim z pochodnego charakteru podmiotowości prawnomiędzynarodowej organizacji, które mogą działać tylko w takim zakresie, w jakim upoważniły je do tego państwa członkowskie. Innymi słowy, organizacje mogą tworzyć prawo wiążące dla państw członkowskich tylko w sytuacji, gdy jest to explicite przewidziane przez państwa-strony umowy założycielskiej.

Można wyróżnić trzy zasadnicze tryby podejmowania uchwał prawotwórczych organizacji międzynarodowych, są to:

1) system głosowania jednomyślnego (wszystkie państwa muszą wyrazić zgodę, aby doszło do podjęcia uchwały),

2) system głosowania większością głosów (obejmuje to głosowanie większością zwykłą, większością 2/3 głosów, przy czym państwa pozostające w mniejszości są związane uchwalonymi przepisami),

3) system glosowania większością głosów przy założeniu contracting out (państwa członkowskie mogą oświadczyć, iż postanowienia uchwały nie będą miały wobec nich zastosowania).

Informacje o prawotwórczych uchwałach wybranych organizacji międzynarodowych.

6. AKTY JEDNOSTRONNE.

Zalicza się do nich m.in.: uznanie, protest, zrzeczenie, przyrzeczenie, a także gwarancję. W pewnych sytuacjach niektóre akty jednostronne państw mogą być uznane za źródło prawa międzynarodowego. Zgodnie z nicią proponowaną przez specjalnego sprawozdawcę Komisji Prawa Międzynarodowego, za jednostronny akt państwa należy uważać „niebudzące wątpliwości wyrażenie woli, którego celem jest nadanie temu aktowi skutków prawnych względem jednego lub więcej państw albo organizacji międzynarodowych i które jest znane temu państwu (państwom) lub organizacjom międzynarodowym”.

7. POJĘCIE PAŃSTWA, JEGO ELEMENTY, SUWERENNOŚĆ.

Państwa są jedynymi podmiotami prawa międzynarodowego, których podmiotowość ma pełny i pierwotny charakter. Państwa są najważniejszym podmiotami prawa międzynarodowego. Dla powstania państwa niezbędne jest łączne zaistnienie trzech zasadniczych konstytutywnych elementów:

- terytorium - państwo nie może istnieć bez terytorium, obejmującego określony obszar lądowy, morski, wnętrze ziemi oraz przestrzeń powietrzną; dla powstania państwa nie jest niezbędne posiadanie w pełni uregulowanych kwestii granicznych;

- ludności - zakres personalny władzy państwowej odnosi się w pierwszej kolejności do obywateli danego państwa; kwestię obywatelstwa oraz sposobów jego nabycia bądź utraty reguluje prawo wewnętrzne państw - prawo międzynarodowe ma w tym zakresie jedynie charakter pomocniczy;

- władzy państwowej - przesłanką państwowości nie jest samo posiadanie organów, lecz możliwość sprawowania przez nie efektywnej władzy nad terytorium oraz zamieszkującą je ludnością; wymóg ten musi być spełniony w momencie powstawania państwa, natomiast późniejsza czasowa utrata efektywnej władzy nad danym terytorium (np. w wyniku okupacji przez inne państwo) nie powoduje utraty państwowości.

Zwracają ponadto uwagę postanowienia art. 1 Konwencji z Montevideo o prawach i obowiązkach państw (przyjętej w 1933 r.), zgodnie z którymi czwartym elementem konstytutywnym państwa jest zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami. Wydaje się, że to kryterium może być interpretowane dwojako, po pierwsze - oznaczać może niezależność państwa od innych państw w podejmowaniu działań, po drugie zaś - możliwość utrzymywania stosunków z innymi państwami wynikającą z uznania danego państwa przez inne państwa i organizacje międzynarodowe.

Suwerenność państwa i jej konsekwencje

Należy sądzić, że wraz z ewolucją prawa międzynarodowego ulega zmianie postrzeganie suwerenności i jej funkcji, a także roli państwa. Zaciąganie zobowiązań międzynarodowych poprzez prawo zwyczajowe, urnowy międzynarodowe czy też członkostwo w organizacjach międzynarodowych jest konsekwencją suwerenności. W sytuacji akcesji do organizacji międzynarodowej (w szczególności w przypadku Unii Europejskiej) mamy do czynienia z przekazaniem prawa do wykonywania pewnych kompetencji przez organy organizacji, a nie ze zrzeczeniem się suwerenności.

Zasada suwerenności państw znajduje swoje odzwierciedlenie zarówno w prawie wewnętrznym, jak i w prawie międzynarodowym. Fundamentalną regułą prawa międzynarodowego stanowiącą podstawę działalności w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych jest zasada suwerennej równości. Zgodnie z postanowieniami art. 2 ust. 1 Karty NZ: „Organizacja opiera się na zasadzie suwerennej równości wszystkich członków”. Jak zostało to zdefiniowane w Deklaracji zasad prawa międzynarodowego dotyczącego przyjaznych stosunków i współpracy między państwami, zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych, na suwerenną równość składają się m.in. następujące reguły:

a) państwa są równe pod względem prawnym,

b) każdemu państwu przysługują prawa wynikające z pełnej suwerenności,

c) każde państwo ma obowiązek szanować podmiotowość innych państw,

d) integralność terytorialna i niepodległość polityczna państwa są nietykalne,

e) każde państwo ma prawo swobodnie wybrać i rozwijać swój system polityczny, społeczny, gospodarczy i kulturalny,

f) każde państwo ma obowiązek stosować się w pełni i w dobrej wierze d” swoich zobowiązań międzynarodowych i pokojowo współżyć z innymi państwami”.

Z suwerenności państwa wynikają również inne zasady prawa międzynarodowego, w tym także tzw. prawa podstawowe państw, przysługujące im od momentu powstania. Obejmuje to m.in.: prawo państw do istnienia, prawo do uczestnictwa w obrocie międzynarodowym, prawo członkostwa w organizacjach międzynarodowych, prawo do czci, prawo do własnych kompetencji i ich ochrony.

Zakres uczestnictwa państw w obrocie międzynarodowym implikuje tezę, iż kompetencje państw mogą podlegać ograniczeniom wynikającym z prawa międzynarodowego, tym samym zakres kompetencji własnych państwa będzie każdorazowo uzależniony od stanu zobowiązań międzynarodowoprawnych. System prawa międzynarodowego przewiduje rozmaite instrumenty chroniące kompetencje państwa. Jedną z fundamentalnych zasad prawa międzynarodowego jest zakaz interwencji w sprawy wewnętrzne państw. Reguła ta znalazła swoje potwierdzenie zarówno w szeregu umów międzynarodowych, jak też innych aktów o charakterze niewiążącym. Współcześnie należy uznać ją za normę o charakterze zwyczajowym. Zgodnie z postanowieniami wspomnianej powyżej Deklaracji zasad prawa międzynarodowego: „Żadne państwo, czy grupa państw nie ma prawa ingerować, bezpośrednio lub pośrednio, z żadnych powodów w wewnętrzne lub zewnętrzne sprawy któregokolwiek innego państwa”. Z ochroną kompetencji państwa związany jest również immunitet państwa (a w szczególności immunitet jurysdykcyjny, czyli niepodleganie państwa jurysdykcji sądów wewnętrznych innego państwa). Należy podkreślić, iż dostrzegalna jest tendencja do stopniowego ograniczania immunitetu państwa, tym samym odchodzenia od pierwotnej zasady immunitetu absolutnego. Związane jest to z aktywnością państw w zakresie czynności o charakterze prywatnoprawnym i idącym za tym rozróżnieniem działań państwa na działania de iure imperii (tj. czynności władcze państwa) oraz działania de iure gestionis (tj. czynności, w których państwo działa jako podmiot prawa prywatnego).

Ochronie kompetencji państwa służą również: prawo dochodzenia roszczeń z tytułu odpowiedzialności międzynarodowej, przywileje oraz immunitety dyplomatyczne i konsularne.

8. PRAWA ZASADNICZE PAŃSTW.

Prawa zasadnicze państw

• są to prawa zwyczajowe, określające sytuację każdego państwa w społeczności międzynarodowej, przysługują każdemu państwu od czasu jego powstania przez cały czas jego istnienia i wymagają swojego poszanowania przez inne państwa;

• przysługują tylko państwom;

• od praw zasadniczych państw należy odróżnić prawa nabyte, które każde państwo może mieć inne;

• najczęściej wymienia się:

• prawo do istnienia;

• prawo do niezawisłości;

• prawo do równości;

• prawo do obrotu (utrzymywania stos. m.);

• prawo do czci;

9. ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE.

Tworzenie organizacji międzynarodowych

Organizacja międzynarodowa jest szczególnego rodzaju zinstytucjonalizowaną formą współpracy międzynarodowej. „Organizację można określić jako celowy wielostronny związek państw, utworzony na mocy zawartego między nimi porozumienia, wyposażony w system stałych organów”. W świetle postanowień art. 2 projektu artykułów dotyczących odpowiedzialności organizacji międzynarodowych autorstwa Komisji Prawa Międzynarodowego, termin „organizacja międzynarodowa” odnosi się do organizacji ustanowionych na podstawie traktatu lub innego instrumentu prawa międzynarodowego, wyposażonych w podmiotowość prawnomiędzynarodową Członkostwo w organizacjach międzynarodowych przysługuje nie tylko państwom, ale także innym podmiotom. W doktrynie prawa międzynarodowego przyjmuje się, iż dla powstania organizacji międzynarodowych niezbędne jest zaistnienie kilku przesłanek. Przede wszystkim wymagana jest liczba przynajmniej trzech podmiotów założycielskich (najczęściej są nimi państwa). Podstawą prawną działania organizacji powinna być umowa międzynarodowa, będąca jednocześnie statutem organizacji, określająca m.in. cele, zasady i mechanizmy jej działania. Dla powstania organizacji niezbędne jest również powołanie stałych organów wewnętrznych.

Rodzaje organizacji międzynarodowych

1) Przyporządkowanie konkretnych organizacji poszczególnym kategoriom pozostaje w ścisłym związku z doborem kryteriów klasyfikacyjnych. Punktem wyjścia dla dalszych rozważań jest klasyfikacja organizacji międzynarodowych ze względu na zakres członkowstwa. Przy uwzględnieniu tego kryterium wyróżnia się organizacje powszechne i regionalne.

a) Organizacje powszechne (zwane też niekiedy uniwersalnymi) otwarte są dla wszystkich państw spełniających kryteria akcesyjne. Najlepszym przykładem jest Organizacja Narodów Zjednoczonych skupiająca obecnie 192 państwa. Uniwersalizm tej organizacji wynika z art. 4. ust. 1 Karty NZ, zgodnie z którym „przyjęcie w poczet członków Narodów Zjednoczonych jest dostępne dla wszystkich miłujących pokój państw, które przyjmą zobowiązania zawarte w niniejszej Karcie i które, w mniemaniu Organizacji, są w możności i pragną wypełnić te zobowiązania”. Do organizacji powszechnych zaliczamy także organizacje działające w systemie Narodów Zjednoczonych, m.in.: Międzynarodową Organizację Pracy, Międzynarodową Organizację Zdrowia czy też Światową Organizację Meteorologiczną. Szczególne znaczenie dla praktyki i nauki prawa międzynarodowego publicznego ma współcześnie Światowa Organizacja Handlu (WTO). Jest jedyną organizacją o charakterze powszechnym, której aktywność koncentruje się na prawnych aspektach handlu międzynarodowego. Pośród 150 członków są zarówno państwa rozwinięte, rozwijające się, jak i najsłabiej rozwinięte. Rozwój prawa WTO, który dokonał się na przestrzeni ostatnich dekad, prowadzi do konkluzji o specyficznym charakterze tego reżimu prawnego oraz zobowiązań podejmowanych przez członków.

b) Drugą kategorią są organizacje regionalne. Członkostwo jest z definicji dostępne wyłącznie dla podmiotów z określonego regionu. W praktyce, organizacje regionalne stanowią gros istniejących organizacji międzynarodowych. Należy jednakże pamiętać, że region definiowany jest tu w znaczeniu szerszym, nie tylko jako jednostka geograficzna, ale również geopolityczna. Do organizacji regionalnych zaliczamy m.in.: Wspólnoty Europejskie, Unię Europejską, Radę Europy, Unię Afrykańską, Organizację Traktatu Północnoatlantyckiego, Organizację Państw Amerykańskich, Ligę Państw Arabskich, Wspólnotę Niepodległych Państw czy też Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej. Ponadto działają organizacje, które biorąc pod uwagę kryteria akcesyjne nie są ograniczone do państw konkretnego regionu, jednak ze względu na wymogi członkostwa nie mogą być uważane za organizacje o charakterze powszechnym. Egzemplifikacją może tu być Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), w której wymogiem członkostwa jest wypełnienie określonych przesłanek, przede wszystkim o charakterze ekonomicznym.

2) Kolejnego podziału organizacji międzynarodowych można dokonać ze względu na zakres przedmiotowy działalności. Wyróżnia się tu organizacje o charakterze wszechstronnym oraz organizacje wyspecjalizowane (gospodarcze, polityczno-wojskowe, techniczne itd.).

a) Przedmiotem działalności organizacji wszechstronnych jest szeroki wachlarz zagadnień. Dla przykładu warto wskazać Wspólnotę Europejską, która zajmuje się zarówno problematyką polityczna, ekonomiczną, gospodarczą, handlową, techniczna, jak i kulturalną.

b) Organizacje wyspecjalizowane mają natomiast wąsko określony zakres działania.

3) Biorąc pod uwagę kompetencje organizacji względem państw członkowskich dokonuje się podziału na organizacje o charakterze koordynacyjnym oraz ponadnarodowym.

Zasadniczo przyjmuje się, że praktycznie wszystkie współcześnie działające organizacje międzynarodowe mają charakter koordynacyjny; wyjątkiem w tym zakresie są Wspólnoty Europejskie, które powszechnie uznaje się za organizacje ponadnarodowe. W tym ostatnim przypadku elementami decydującymi są m.in. rozbudowane kompetencje legislacyjne Wspólnot, możliwość uchwalania aktów prawnych (z punktu widzenia prawa międzynarodowego publicznego są to uchwał)” prawotwórcze organizacji międzynarodowych) większością głosów, bez możliwości zastosowania zasady contra cting out oraz obowiązkowa jurysdykcja Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (w tym kompetencja do nakładania kar finansowych na państwa członkowskie naruszające prawo wspólnotowe). Zdaniem J” Czapłińskiego i A. Wyrozumskiej elementami konstytutywnymi dla zaklasyfikowania Wspólnot Europejskich są trzy czynniki, tj.: możliwość stanowienia prawa, kreującego prawa i obowiązki jednostek, podlegającego bezpośredniemu stosowaniu na płaszczyźnie krajowej; autonomia sądowa wynikająca z rozbudowanej jurysdykcji Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości oraz autonomia finansowa oznaczająca, iż Wspólnoty Europejskie nie utrzymują się wyłącznie ze składek państw członkowskich, ale posiadają ponadto dochody własne.

Funkcje organizacji międzynarodowych

Organizacje międzynarodowe pełnią niezwykle istotną rolę we współczesnych stosunkach międzynarodowych. Działając z mandatu państw członkowskich, podejmują działania w obszarach wskazanych w statutach. W związku z działalnością organizacji, w doktrynie próbuje się zdefiniować funkcje, które mogą pełnić organizacje międzynarodowe.

Funkcje organizacji międzynarodowych możemy podzielić na trzy kategorie, tj. funkcje regulacyjne, kontrolne i operacyjne. Inny podział proponują J Menkes i A. Wasilkowski. Obejmuje on funkcje programujące, normatywne, integrujące, operacyjne, kon

J.Jak zostało już zasygnalizowane powyżej, organizacje międzynarodowe 219 pełnią niezwykle istotną rolę we współczesnych stosunkach międzynarodowych.

Działając z mandatu państw członkowskich, podejmują działania w obszarach wskazanych w statutach. W związku z działalnością organizacji, w doktrynie próbuje się zdefiniować funkcje, które mogą pełnić organizacje międzynarodowe. Nie ulega wątpliwości, iż ze względu na złożoną polityczną i prawną rolę organizacji międzynarodowych dokonanie zupełnej klasyfikacji funkcji jest zadaniem bardzo trudnym.

W/g W Morawieckiego funkcje organizacji międzynarodowych możemy podzielić: funkcje regulacyjne, kontrolne i operacyjne.

1) Do zakresu kategorii funkcji regulacyjnych wchodzi tworzenie określonych norm oraz wzorców działań. Przypomnijmy, iż niektóre organizacje międzynarodowe są wyposażone w kompetencje o charakterze prawotwórczym inne zaś mogą ograniczyć się do podejmowania niewiążących uchwał. Z tego względu uznaje się, że w ramach realizacji funkcji regulacyjnej organizacje międzynarodowe przyjmują instrumenty o zróżnicowanym zakresie przedmiotowym oraz różnych skutkach prawnych. W praktyce najczęściej będą to akty zaliczane do prawa miękkiego, rzadziej wiążące prawotwórcze uchwały. Istotnym elementem działalności organizacji międzynarodowych są podejmowane przez wybrane organizacje prace nad kodyfikacją prawa międzynarodowego. Najlepszymi przykładami w tym zakresie są bez wątpienia Organizacja Narodów Zjednoczonych oraz Rada Europy.

2) Odzwierciedleniem funkcji kontrolnej organizacji międzynarodowych jest możliwość podejmowania działań o takim właśnie charakterze zarówno w aspekcie wewnętrznym (kontrola działalności organizacji), jak też względem państw członkowskich. Należy pamiętać, iż niekiedy organizacje międzynarodowe mogą być wyposażone przez statut w odpowiednie instrumentarium kompetencyjne do podejmowania działań kontrolnych służących zapewnieniu stosowania prawa międzynarodowego publicznego. Choć w dużej ilości wypadków te kompetencje mają charakter pozasądowy i relatywnie ograniczoną moc sprawczą, istnieje szereg mechanizmów, które wcale skutecznie funkcjonują w praktyce. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na rozbudowane kompetencje Organizacji Narodów Zjednoczonych i szczególną rolę Rady Bezpieczeństwa w zapewnieniu pokoju. Mając na uwadze quasi-sądowe i sądowe mechanizmy rozstrzygania sporów należy odnotować Światową Organizację Handlu z rozbudowanym mechanizmem rozstrzygania sporów” oraz Wspólnoty Europejskie/Unię Europejską z Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości.

3) Funkcja operacyjna, obejmuje „proces bezpośredniego świadczenia przez organizacje międzynarodowe różnego rodzaju usług na podstawie ich własnych decyzji i za pomocą zasobów materialnych i ludzkich będących w ich dyspozycji”. Funkcje operacyjne mogą być realizowane na różne sposoby. Jednym z przykładów jest administrowanie terytoriami niesuwerennymi bądź udział w rozstrzyganiu sporów etnicznych (np. Kosowo).

Organy organizacji międzynarodowych

Posiadanie stałych organów jest warunkiem powstania organizacji międzynarodowej. Każda z organizacji międzynarodowych posiada więc określoną wewnętrzną strukturę instytucjonalną o stałym charakterze. W zależności od przepisów wewnętrznych organizacji, rozmaicie kształtują się kompetencje oraz wzajemne relacje między poszczególnymi organami. Mimo różnorodności przyjmowanych rozwiązań w tym zakresie, można wyodrębnić pewne typowe kategorie organów, zazwyczaj występujące w organizacjach międzynarodowych.

W pierwszej kolejności należy wyróżnić organy o charakterze plenarnym. W ich skład wchodzą przedstawiciele państw członkowskich reprezentujący w ramach prac organizacji interesy swoich państw. Przykładem takiego organu może być Zgromadzenie Ogólne ONZ czy też Konferencja Ministerialna WTO. Ponieważ tego typu ciała zbierają się stosunkowo rzadko, w praktyce organizacji międzynarodowych działają również organy o charakterze decyzyjnym (np. Komitet Ministrów Rady Europy). W przypadku niektórych organizacji mamy również do czynienia z posiadającymi zazwyczaj kompetencje doradcze organami o charakterze parlamentarnym (np. Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy). Szczególnym przypadkiem jest tutaj Parlament Europejski wchodzący w skład struktury organizacyjnej Unii Europejskiej. Organizacje międzynarodowe posiadają ponadto organy administracyjne, najczęściej zwane sekretariatami. Ich zasadniczym celem jest obsługa prac organizacji. Nieliczne spośród organizacji międzynarodowych przewidują istnienie organów, których przedmiotem działalności jest rozstrzyganie sporów (np. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w ONZ, Trybunał Sprawiedliwości i Sąd Pierwszej Instancji we Wspólnotach Europejskich).

W związku z rozbudowaną strukturą wielu organizacji wyodrębniona została kategoria funkcjonariuszy międzynarodowych. Są to osoby zatrudnione w organizacjach międzynarodowych, pełniący swe funkcje niezależnie od państw swojego obywatelstwa. Zazwyczaj zatrudnieni są w sekretariatach organizacji; w przypadku organizacji o bardzo rozbudowanej strukturze organizacyjnej (np. wspólnoty Europejskie) funkcjonariusze mogą być zatrudnieni w wielu organach. Z tytułu pełnionych funkcji przysługuje im określony zakres przywilejów i immunitetów.

Członkostwo w organizacjach międzynarodowych

Członkami organizacji międzynarodowych są przede wszystkim państwa. W bardzo wąskim zakresie dopuszczalne jest członkostwo innych podmiotów prawa międzynarodowego (w tym organizacji międzynarodowych).

Przede wszystkim, biorąc pod uwagę moment członkostwa, można rozróżnić członków pierwotnych, tj. państwa, które są założycielami organizacji międzynarodowej, oraz członków wtórnych, tj. państwa które przystąpiły do organizacji po jej utworzeniu.

Ze względu na zakres członkostwa w organizacji międzynarodowej można dokonać rozróżnienia na członkostwo pełne (pełnoprawne) i niepełne. W pierwszym przypadku z formalnego punktu widzenia członek organizacji korzysta z pełni przysługujących mu uprawnień oraz podlega całości obowiązków. Dla podmiotów, które z różnych względów nie spełniają bądź nie mogą spełnić kryteriów akcesyjnych, mogą być przewidziane rozmaite formy członkostwa niepełnego, np. członkostwo stowarzyszone czy też członkostwo afiliowane. Ponadto należy wyróżnić status obserwatora przy organizacjach międzynarodowych.

Odrębną kwestią jest zawieszenie członkostwa bądź wystąpienie albo rezygnacja z członkostwa w organizacji międzynarodowej. Brak jest w tym zakresie jednolitego standardu, tzn. w niektórych organizacjach rzeczone mechanizmy przewidziane są explicite w umowie stanowiącej podstawę działania organizacji, w niektórych zaś tego typu rozwiązania pozostają w sferze regulacji ogólnych zasad prawa międzynarodowego publicznego.

10. TERYTORIUM. PRZESTRZEŃ POWIETRZNA I KOSMICZNA.

I. TERYTORIUM w znaczeniu ogólnym definiowane jest jako „określony obszar geograficzny” lub „przestrzeń, w której działają państwa i inne podmioty prawa międzynarodowego”. W doktrynie prawa międzynarodowego występuje podział terytoriów na dwie podstawowe kategorie terytoria państwowe oraz terytoria niepodlegające suwerenności państwowej.

Państwo określane jest tradycyjnie jako suwerenna organizacja terytorialna, a zatem terytorium stanowi konieczny atrybut państwowości. Terytorium państwowe jest trójwymiarową przestrzenią, w której dane państwo sprawuje suwerenną władzę. Władzy państwowej, która ma charakter niepodzielny i wyłączny, podlegają wszystkie osoby i rzeczy znajdujące się w tej przestrzeni. Przestrzeń terytorium państwowego tworzą: obszar lądowy, obszar morski, wnętrze ziemi pod obszarem lądowym i morskim oraz przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim.

Obszar lądowy traktowany jest jako najważniejsza część terytorium państwowego. Terytorium lądowe państwa może być jednolite (ciągłe) bądź rozczłonkowane, czyli obejmujące także wyspy oddzielone od głównego terytorium morzem pełnym, lub tzw. enklawy i półenklawy. Enklawą nazywa się fragment obszaru lądowego otoczony przez terytorium innego państwa. W przypadku gdy fragment ten posiada wybrzeże morskie, mówimy o istnieniu półenklawy.

Obszar morski państwa stanowią wody przybrzeżne, czyli wody wewnętrzne i morze terytorialne, oraz tzw. wody archipelagowe (w przypadku państw położonych na wyspach tworzących archipelag). Należy przypomnieć, że istnieją także państwa śródlądowe, pozbawione dostępu do wybrzeża, a co za tym idzie - nieposiadające terytorium morskiego.

Terytorium państwowe obejmuje ponadto wnętrze ziemi pod obszarem lądowym i morskim. Obecnie uważa się, że zasięg władzy państwowej w głąb ziemi zdeterminowany jest technicznymi możliwościami eksploatowania tej części terytorium i teoretycznie może sięgać aż do środka kuli ziemskiej.

W skład terytorium państwowego wchodzi także przestrzeń powietrzna nad terytorium lądowym i morskim. Górna granica przestrzeni powietrznej państwa nie została dotychczas określona w sposób wiążący.

2) Zasada zwierzchnictwa terytorialnego

Zwierzchnictwo terytorialne jest formą wykonywania przez państwo suwerennej władzy na swoim terytorium. Zgodnie z zasadą zwierzchnictwa terytorialnego wszystkie osoby i rzeczy znajdujące się na terytorium państwa podlegają jego władzy i prawu. W doktrynie prawa międzynarodowego dominuje pogląd, według którego utożsamia się zwierzchnictwo terytorialne z suwerennością państwową. Niektórzy teoretycy uważają jednak, że należy odróżnić suwerenność od zwierzchnictwa terytorialnego, podobnie jak w systemie prawa cywilnego rozróżnia się własność i posiadanie. Według tej koncepcji państwo może przekazać wykonywanie części swoich uprawnień zwierzchnich innemu państwu lub organizacji międzynarodowej, nie tracąc przy tym suwerenności jako takiej. Za przykład tego typu sytuacji uważano status prawny Kanału Panamskiego. Zgodnie z teorią uznawaną przez część doktryny, Panama zachowała prawa suwerenne do strefy Kanału, natomiast Stany Zjednoczone wykonywały zwierzchnictwo terytorialne na tym obszarze.

Szczególną formą zwierzchnictwa terytorialnego jest historyczna instytucja kondominium. Państwa mogą zawrzeć umowę, na mocy której sprawują wspólnie zwierzchnictwo nad danym terytorium.

Wykonywanie zwierzchnictwa terytorialnego może podlegać ograniczeniom wynikającym z prawa zwyczajowego bądź umów międzynarodowych. Najważniejsze z tych ograniczeń określa zasada poszanowania suwerenności terytorialnej innych państw. Zgodnie z nią, państwo nie może wykorzystywać swojego terytorium w sposób wyrządzający szkodę innemu państwu. Ponadto zwierzchnictwo terytorialne może być ograniczone poprzez immunitety przedstawicieli obcych państw, prawo nieszkodliwego przepływu, ułatwienia tranzytowe etc.

Szczególnymi ograniczeniami wykonywania zwierzchnictwa terytorialnego są:

1) demilitaryzacja. Całkowita demilitaryzacja danego terytorium polega na wprowadzeniu zakazu przebywania i stacjonowania na tym terytorium jakichkolwiek formacji wojskowych, z wyjątkiem oddziałów porządkowych. Ponadto w strefie zdemilitaryzowanej nie można budować nowych urządzeń wojskowych, a istniejące należy zniszczyć. W praktyce międzynarodowej stosowano niejednokrotnie demilitaryzację terytorium pokonanej strony konfliktu zbrojnego, aby zapobiec odnowie jej potencjału militarnego w przyszłości. Przykładem demilitaryzacji częściowej jest tworzenie stref bez atomowych, w których nie można umieszczać broni nuklearnej;

2) neutralizacja. Na terytoriach zneutralizowanych obowiązuje zakaz prowadzenia jakichkolwiek działań wojennych. Ponadto obszary te nie powinny być wykorzystywane jako baza do prowadzenia operacji wojskowych. Neutralizację szczególnie często stosuje się wobec międzynarodowych dróg wodnych. Obszarami zneutralizowanymi są m.in. Kanał Panamski i Kanał Sueski. Niektóre obszary zneutralizowane podlegają jednocześnie demilitaryzacji. Terytoriami zdemilitaryzowanymi i zneutralizowanymi są m.in. Antarktyka (od wejścia w życie Traktatu antarktycznego z 1959 r.) oraz Wyspy Alandzkie (na podstawie oświadczenia Finlandii, do której te wyspy należą);

3) stacjonowanie obcych wojsk; bazy wojskowe. Stacjonowanie obcych wojsk jest dość daleko idącym ograniczeniem zwierzchnictwa terytorialnego, dlatego też występuje stosunkowo rzadko i ma zazwyczaj charakter czasowy. W przypadku pobytu obcych oddziałów wojskowych może wystąpić konflikt zwierzchnictwa terytorialnego państwa pobytu i zwierzchnictwa osobowego państwa, którego organem są dane siły zbrojne. Kwestia zakresu jurysdykcji uregulowana jest zwykle w umowie międzynarodowej zawartej przez państwo pobytu i państwo przynależności. Utworzenie stałej bazy wojskowej może wiązać się z przekazaniem innemu państwu pełnej jurysdykcji nad obszarem bazy. Państwo pobytu pozostaje jednak suwerenem terytorium bazy (w taki sposób uregulowano m.in. status bazy amerykańskiej w Guantanamo na Kubie);

4) dzierżawa. Instytucja dzierżawy polega na czasowym użytkowaniu części terytorium danego państwa przez inne państwo. Warunki dzierżawy określone są w umowie międzynarodowej. Przykładem często stosowanej dzierżawy mogą być bazy wojskowe. Najbardziej znaną współczesną dzierżawą był Hongkong do 1997 r. administrowany przez Wielką Brytanię.

3) Nabycie terytorium

Wszystkie zmiany terytorialne, takie jak nabycie i utrata terytorium, muszą być zgodne z zasadą integralności terytorialnej państw i nienaruszalności granic państwowych oraz z zakazem użycia siły w stosunkach międzynarodowych. Niedozwolone jest zatem przejęcie tytułu prawnego do terytorium w wyniku zawojowania, czyli podboju (debellatio), oraz aneksji, które jeszcze przed I wojną światową uznawane były za legalne sposoby nabycia terytorium. Należy podkreślić, że według współczesnego prawa międzynarodowego okupacja wojenna danego terytorium nie powoduje trwałych skutków prawnych w postaci przejęcia przez okupanta praw suwerennych do tego terytorium.

Nabycie terytorium oznacza rozciągnięcie na nie zwierzchnictwa danego państwa. Sposoby nabycia terytorium dzieli się najczęściej na pierwotne i pochodne.

Nabycie pierwotne następuje wówczas, gdy państwo uzyskuje tytuł prawny do terytorium, które w momencie nabycia nie podlega suwerenności żadnego państwa.

Pierwotnymi sposobami nabycia terytorium są:

a) zawłaszczenie terytorium niczyjego (terra nullius) - dane terytorium może zostać zawłaszczone, jeżeli nie podlega zwierzchnictwu terytorialnemu żadnego państwa bądź wówczas, gdy zostało porzucone przez poprzedniego suwerena. W okresie ekspansji kolonialnej, prowadzonej przez takie państwa europejskie jak Hiszpania i Portugalia, a później także Wielka Brytania i Francja, ukształtowały się zasady dotyczące zawłaszczania tzw. ziemi niczyjej (terra nullius), potwierdzone ostatecznie w XIX w. Najważniejszymi z nich były: zasada efektywności, przewidująca obowiązek faktycznego wykonywania suwerennej władzy na danym terytorium oraz zasada jawności, zgodnie z którą państwo dokonujące zawłaszczenia powinno notyfikować ten fakt innym państwom. Współcześnie, kiedy w zasadzie wszystkie terytoria można podzielić na terytoria państwowe i obszary niezawłaszczalne, takie jak morze pełne, przestrzeń kosmiczna czy dno morskie poza granicami jurysdykcji państwowej instytucja zawłaszczenia ma znaczenie przede wszystkim historyczne.

b) przyrost - przyrost terytorium może być wynikiem zmian geograficznych spowodowanych siłami przyrody bądź działalnością człowieka. Powiększenie terytorium lądowego i idące za tym przesunięcie granicy morza terytorialnego w głąb morza pełnego może nastąpić w rezultacie naniesienia przez rzekę osadów tworzących deltę u jej ujścia, obniżenia poziomu morza wskutek ruchów tektonicznych skorupy ziemskiej, powstania wyspy w wyniku wybuchu wulkanu na morzu terytorialnym, działania prądów morskich nadbudowujących wybrzeże morskie, a także poprzez budowę urządzeń portowych i osuszenie części morza terytorialnego. Jako przykład przyrostu terytorium podaje się także zmianę biegu rzeki granicznej.

Nabycie pochodne polega natomiast na przejęciu terytorium, które należało wcześniej do innego państwa lub było przez nie administrowane.

a) cesja terytorialna polega na przekazaniu praw suwerennych do danego terytorium przez jedno państwo (cedenta) drugiemu państwu (cesjonariuszowi). Warunki cesji określone są w umowie między cedentem a cesjonariuszem. Cesja staje się w pełni skuteczna w momencie faktycznego przekazania terytorium nowemu suwerenowi. Cesja terytorialna może być odpłatna lub wzajemna.

- cesja odpłatna polega na przekazaniu danego terytorium w zamian za określoną kwotę pieniędzy i w tym sensie podobna jest do umowy kupna-sprzedaży. Należy jednak podkreślić, że cesja stanowi przekazanie zwierzchnictwa terytorialnego, a nie własności w rozumieniu prawa cywilnego. Najbardziej znanymi cesjami odpłatnymi było nabycie przez Stany Zjednoczone Luizjany od Francji w 1803 i Alaski od Rosji w 1867 r.

- cesja wzajemna polega natomiast na wymianie terytoriów. W sytuacji gdy wymienione obszary mają jednakową powierzchnię lub wartość, mówimy o cesji ekwiwalentnej. Ewentualna różnica może być wyrównana w formie pieniężnej.

W doktrynie prawa międzynarodowego dominuje pogląd, według którego przeprowadzenie plebiscytu, czyli uzyskanie zgody ludności zamieszkującej dane terytorium, nie jest koniecznym warunkiem legalności cesji. Państwa mogą jednak uzależnić przekazanie określonego obszaru od woli ludności wyrażonej w plebiscycie.

Zmiany terytorialne związane są z kwestią obywatelstwa ludności cedowanego obszaru. Ludność zamieszkująca terytorium będące przedmiotem cesji przechodzi pod zwierzchnictwo nowego suwerena i w rezultacie nabywa nowe obywatelstwo bądź zostaje przesiedlona na terytorium cedenta, tym samym zachowując dotychczasowe obywatelstwo. Umowy o cesji przewidują niejednokrotnie możliwość skorzystania z prawa opcji, czyli wyboru obywatelstwa.

Cesje o charakterze defacto przymusowym przewidziane był)” w traktatach pokojowych określających obowiązki stron pokonanych w danym konflikcie zbrojnym. Szczególnym typem cesji jest przekazanie danego terytorium w wyniku zasądzenia przez sądy międzynarodowe lub na mocy decyzji upoważnionego organu organizacji międzynarodowej. Cesja taka, nazywana adiudykacją, nie ma charakteru przymusowego, gdyż jej podstawą prawną jest zgoda na rozpatrzenie danego sporu terytorialnego przez sąd międzynarodowy lub przystąpienie do organizacji międzynarodowej.

płatnymi było nabycie przez Stany Zjednoczone Luizjany od Francji w 1803 i Alaski od Rosji w 1867 r. Cesja wzajemna polega natomiast na wymianie terytoriów. W sytuacji gdy wymienione obszary mają jednakową powierzchnię

lub wartość, mówimy o cesji ekwiwalentnej”. Ewentualna różnica może być wyrównana w formie pieniężnej.

4) Granice państwa

Granica państwa oddziela terytorium państwowe od innych obszarów, czyli terytoriów innych państw oraz terytoriów niepodlegających suwerenności państwowej. Tradycyjnie pod pojęciem granicy rozumiano linię poprowadzoną na powierzchni ziemi, wyznaczającą zasięg władzy państwowej. Współcześnie, kiedy podkreśla się przestrzenny charakter terytorium, granicę definiuje się jako płaszczyznę prostopadłą do powierzchni kuli ziemskiej, przecinającą ją w kierunku środka Ziemi. Należy pamiętać, że definicja ta zakłada przyjęcie dalece uproszczonego modelu terytorium, ponadto nie obejmuje ona granicy między przestrzenią powietrzną państwa a przestrzenią kosmiczną. Terytorium państwowe przedstawiane jest często w postaci bryły zbliżonej do odwróconego stożka o wierzchołku w środku kuli ziemskiej i podstawie wyznaczonej przez granicę przestrzeni powietrznej i przestrzeni kosmicznej (przebieg tej granicy nie został dotychczas precyzyjnie określony). Przy przyjęciu takiego uproszczonego modelu granicą terytorium państwowego będzie powierzchnia stożka.

Granice dzieli się tradycyjnie na naturalne, wyznaczone zgodnie z rzeźbą terenu oraz sztuczne, poprowadzone niezależnie od naturalnego ukształtowania powierzchni ziemi. Szczególnym rodzajem granic sztucznych są granice astronomiczne, przebiegające wzdłuż południków i równoleżników. Granicami astronomicznymi są np. znaczna część granicy między Stanami Zjednoczonymi a Kanadą oraz granice między Egiptem a Sudanem i Libią. Podział granic na naturalne i sztuczne nie ma jednak znaczenia prawnego.

Granice państw powstających w wyniku dekolonizacji ustalane były zgodnie z zasadą uli possidetis, czyli według przebiegu granic pomiędzy dawnymi koloniami różnych państw bądź według wewnętrznych granic dawnego państwa kolonialnego. Zasada uti possidetis, wywodząca się jeszcze z prawa rzymskiego, została zastosowana przy powstawaniu państw w dawnych hiszpańskich koloniach w Ameryce Łacińskiej. Następnie Organizacja Jedności Afrykańskiej w rezolucji z 1964 r. zdecydowała, że jej państwa członkowskie będą respektować przebieg granic kolonialnych istniejących w momencie dekolonizacji. W tym kontekście pojawiło się jednak pytanie, czy zasada uti possideti ma charakter zasady ogólnej mającej zastosowanie również w innych przypadkach, w których powstaje problem samostanowienia narodów i tworzenia przez nie własnych państw. Bliski związek problemu samostanowienia narodów i zasady uti possidetis potwierdza orzeczenie Burkina Faso y. Mali, w którym MTS uznał, iż: „uti possidetis jest zasadą generalną, logicznie powiązaną z zjawiskiem uzyskania niepodległości (...). Jej oczywistym celem jest zapobieżenie zagrożeniom, jakie dla niepodległości i stabilności nowych państw niosą walki frakcyjne sprowokowane przez kwestionowanie granic po wycofaniu si władzy administrującej (danym terytorium)”. Z orzeczenia MTS wynika, i obowiązek poszanowania granic państwowych w przypadku sukcesji państw jest ogólną zasadą prawa międzynarodowego, dotyczącą zarówno granic pomiędzy dawnymi koloniami, jak i granic pomiędzy niepodległymi państwami.

Przebieg granicy określony jest zwykle w dwustronnej umowie międzynarodowej. Ustanowienie granicy może również nastąpić w wyniku powstania normy zwyczajowej, kiedy to praktyka państw polega na wzajemnym akceptowaniu wykonywania zwierzchnictwa terytorialnego po obu stronach granicy. Ustalenie granicy morskiej następuje w wyniku wydania właściwego aktu prawa wewnętrznego, który to akt wywiera skutki w prawie międzynarodowym i musi być z nim zgodny. Dla wyznaczenia granicy powietrznej państwa nie jest natomiast wymagane wydanie odrębnego aktu, ponieważ przebieg granicy powietrznej jest naturalną konsekwencją określenia granic lądowych i morskich.

Szczegółowe wyznaczenie granicy wraz z naniesieniem jej na mapę nazywa się delimitacją, natomiast wytyczenie i oznakowanie granicy w terenie określane jest jako demarkacja. W bezpośrednim sąsiedztwie granicy, czyli w strefie nadgranicznej, obowiązują często specjalne przepisy administracyjne, dotyczące w szczególności ruchu osobowego.

Granice państw wytyczane są najczęściej według naturalnego ukształtowania terenu, czyli wzdłuż łańcuchów górskich czy rzek. Granicę państwa na rzece żeglownej wyznacza się na ogół zgodnie z linią najgłębszego koryta, czyli talwegu, natomiast granica na rzece nieżeglownej biegnie w większości przypadków środkiem rzeki, czyli medianą. Strony mogą ustalić inny przebieg granicy. Mosty na rzekach granicznych należą zazwyczaj po połowie do każdego z graniczących państw. Jeziora i morza zamknięte dzielone są przez państwa według uznania.

Przebieg granic współczesnego państwa polskiego został ustalony w umowach międzynarodowych zawartych pod koniec II wojny światowej, niekiedy bez udziału przedstawicieli Polski.

Na konferencji jałtańskiej Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Związek Radziecki zadecydowały o wyznaczeniu polskiej granicy wschodniej zgodnie z tzw. linią Curzona z pewnymi modyfikacjami na rzecz Polski. Przebieg granicy ze Związkiem Radzieckim został potwierdzony w dwustronnej umowie polsko-radzieckiej zawartej w 1945 r. w Moskwie. W 1951 r. Polska i Związek Radziecki podpisały umowę o wzajemnej cesji obszarów o powierzchni 480 km².

Polska nabyła rejon w obwodzie drohobyckim w zamian za fragment terytorium w województwie lubelskim. Przebieg odcinka granicy polsko-radzieckiej. położonego w byłych Prusach Wschodnich został ustalony na konferencji w Poczdamie i potwierdzony w umowie dwustronnej z 1957 r. Na mocy protokołu z 1958 r. podzielono wody terytorialne w Zatoce Gdańskiej. W 1985 dokonano umownego rozgraniczenia stref ekonomicznych, stref wyłącznego rybołówstwa i szelfu kontynentalnego na Morzu Bałtyckim. Po rozpadzie Związku Radzieckiego granica polsko-radziecka stała się granicą polsko-litewską, polsko-białoruską i polsko-ukraińską. Nienaruszalność tych granic została potwierdzona w dwustronnych deklaracjach oraz umowach o przyjaźni i współpracy.

Przebieg granicy polsko-niemieckiej ustalono w 1945 r. na konferencji poczdamskiej, po zasięgnięciu opinii Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Polsce przyznano obszary „byłych niemieckich terytoriów na wschód od linii biegnącej od Morza Bałtyckiego, bezpośrednio na zachód od Świnoujścia i stąd wzdłuż rzeki Odry do ujścia Nysy Łużyckiej i wzdłuż Nysy Łużyckiej do granicy czechosłowackiej”. Podstawą prawną decyzji wielkich mocarstw był bezwarunkowa kapitulacja Niemiec 8.5.1945 r. W 1950 r. w Zgorzelcu Polska zawarła z Niemiecką Republiką Demokratyczną „układ o wytyczeniu ustalonej i istniejącej granicy polsko-niemieckiej”. Spór terytorialny między Polską a NRD dotyczący rozgraniczenia wód Zatoki Pomorskiej został zakończony dopiero w 1989 r. podpisaniem odpowiedniej umowy dwustronnej. W 1970 r. w Warszawie Polska i Republika Federalna Niemiec podpisały układ o podstawach normalizacji stosunków wzajemnych. Układ ten postanawiał, iż „(...) istniejąca linia graniczna, której przebieg został ustalony w rozdziale IX uchwał poczdamskich (...)„ stanowi zachodnią granicę państwową Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”. Nienaruszalność granicy polsko-niemieckiej została ostatecznie potwierdzona w traktacie zawartym przez Polskę ze zjednoczonym państwem niemieckim w 1990 r.

Obecne granice polsko-czeska i polsko-słowacka przebiegają zasadniczo zgodnie z biegiem granicy polsko-czechosłowackiej i czechosłowacko-niemieckiej z 1938 r. Po przeprowadzeniu niewielkich korekt przez komisję dwustronną Polska i Czechosłowacja podpisały w 1958 r. umowę o ostatecznym wytyczeniu granicy państwowej. W 1986 r. zawarto porozumienie dotyczące niewielkich zmian wyrównawczych będących konsekwencją przeprowadzenia wspólnej kontroli przebiegu granicy na ciekach wodnych.

II. PRZESTRZEŃ POWIETRZNA.

W skład terytorium państwowego wchodzi przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim. Górna granica terytorium państwowego, czyli granica przestrzeni powietrznej i przestrzeni kosmicznej, nie została dotychczas określona w sposób wiążący.

Każde państwo sprawuje całkowite i wyłączne zwierzchnictwo nad swoją przestrzenią powietrzną. Statki powietrzne innych państw mają dostęp do przestrzeni powietrznej państwa terytorialnego tylko na podstawie zezwolenia wynikającego z umowy międzynarodowej lub jednostronnego aktu tego państwa, wydanego z mocy ustawodawstwa wewnętrznego. W przestrzeni powietrznej nie obowiązuje prawo typu prawa nieszkodliwego przepływu, które ogranicza suwerenność państwa nadbrzeżnego na jego morzu terytorialnym. Przestrzeń powietrzna nad terytorium niepodlegającym suwerenności państwowej, czyli przede wszystkim nad morzem pełnym, jest natomiast otwarta dla międzynarodowej żeglugi powietrznej.

Pierwszą wielostronną umową regulującą międzynarodową żeglugę powietrzną była Konwencja paryska z 1919 r., która przewidywała rozciągnięcie suwerenności państwowej ponad terytorium lądowe oraz ustanowienie wolności przelotu cywilnych samolotów prywatnych w przestrzeni powietrznej państw-stron bez konieczności uzyskiwania ich uprzedniej zgody. Konwencja chicagowska z 1944 r. potwierdziła zasadę suwerenności państw w przestrzeni powietrznej oraz przyznała samolotom prywatnym państw-stron prawo lotów nieregularnych. Loty regularne, czyli międzynarodowa komunikacja lotnicza, mogą się odbywać wyłącznie na podstawie zezwolenia. Zgody państwa terytorialnego wymaga również przelot samolotów wojskowych i innych statków powietrznych w służbie państwowej. Wraz z Konwencją chicagowską podpisano Układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych, zwany układem o dwóch wolnościach, oraz Układ o międzynarodowym transporcie lotniczym, zwany układem o pięciu wolnościach, dotyczący regularnej komunikacji lotniczej. Państwa zawarły także szereg umów dwustronnych przewidujących przyznanie wolności lotniczych.

Wolnościami lotniczymi są:

1) prawo przelotu nad terytorium bez lądowania,

2) prawo lądowania w celach niehandlowych (wolności techniczne),

3) prawo przywożenia pasażerów i ładunków z kraju przynależności statku powietrznego,

4) prawo zabierania pasażerów i ładunków do kraju przynależności statku powietrznego,

5) prawo zabierania pasażerów i ładunków do krajów trzecich oraz prawo przywożenia pasażerów i ładunków z tych krajów (wolności handlowe).

Ze względu na ochronę interesów przewoźników narodowych stosunkowo rzadko przyznaje się piątą wolność lotniczą.

Państwo terytorialne może wyznaczyć tzw. bramy wlotowe oraz korytarze powietrzne na określonych wysokościach, z których obowiązane są korzystać obce samoloty.

Na mocy Konwencji chicagowskiej powołano Międzynarodową Organizację Lotnictwa Cywilnego (ICAO), do kompetencji której należy podejmowanie uchwał określających standardy techniczne dotyczące międzynarodowego lotnictwa cywilnego oraz opracowywanie projektów umów międzynarodowych z zakresu prawa lotniczego.

Każdy statek powietrzny powinien posiadać określoną przynależność państwową. Więź jurysdykcyjna, jaka łączy statek powietrzny i państwo, w którym został on zarejestrowany, nazywana jest zwierzchnictwem samolotowym. Statek powietrzny podlega wyłącznej jurysdykcji państwa rejestracji, jeżeli znajduje się w przestrzeni powietrznej tego państwa lub na terytorium niepodlegającym suwerenności państwowej, np. nad morzem pełnym. Statek powietrzny znajdujący się w obcej przestrzeni powietrznej podlega nie tylko zwierzchnictwu samolotowemu, ale także jurysdykcji państwa zwierzchnictwa terytorialnego, choć w praktyce zwierzchnictwo terytorialne jest trudne do wykonania. Na mocy Konwencji tokijskiej z 1963 r. w sprawie przestępstw i niektórych innych czynów popełnionych na pokładzie statków powietrznych, państwo terytorialne nie może przeszkodzić w kontynuowaniu lotu przez statek powietrzny w celu wykonania jurysdykcji karnej, z wyjątkiem przypadków, gdy: przestępstwo wywarło skutek na terytorium tego państwa; przestępstwo zostało popełnione przez obywatela tego państwa lub w stosunku do takiego obywatela, albo przez osobę mającą stałe miejsce zamieszkania w tym państwie; przestępstwo narusza bezpieczeństwo tego państwa; przestępstwo stanowi naruszenie jakichkolwiek reguł lub przepisów dotyczących lotu lub manewrowania statkiem powietrznym, obowiązujących w tym państwie; wykonywanie tej jurysdykcji jest konieczne w celu zapewnienia poszanowania jakiegokolwiek zobowiązania tego państwa, wynikającego z wielostronnej umowy międzynarodowej. Samoloty wojskowe korzystają z pełnego immunitetu.

Cywilnoprawne aspekty przewozu lotniczego, takie jak zakres odpowiedzialności przewoźnika czy forma dokumentów przewozowych, uregulowane są w Konwencji warszawskiej z 1929 r., zmienionej Protokołem haskim z 1955 r., protokołem gwatemalskim z 1971 r., Protokołami montrealskimi z 1975 r. oraz Konwencją montrealską z 28.5.1999 r.

III. PRZESTRZEŃ KOSMICZNA

Wraz z rozpoczęciem eksploracji kosmosu w 1957 r. (pierwszy sztuczny satelita Ziemi) zaczęła kształtować się norma zwyczajowa dotycząca wolności badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej. Żadne państwo nie protestowało przeciwko praktyce umieszczania obiektów kosmicznych na orbicie okołoziemskiej. Za dowód na istnienie opinio juris można natomiast uznać wyniki prac Zgromadzenia Ogólnego ONZ, które w 1959 r. powołało Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystywania Przestrzeni Kosmicznej, a cztery lata później przyjęło Deklarację zasad prawnych rządzących działalnością państw w zakresie badania i korzystania z przestrzeni kosmicznej.

Teza o niezawłaszczalności przestrzeni kosmicznej i ciał niebieskich znalazła potwierdzenie w najważniejszej umowie międzynarodowej z zakresu prawa kosmicznego - Układzie z 27.1.1967 r. o zasadach działalności państw w zakresie badania i korzystania z przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi, podpisanym równocześnie w Londynie, Moskwie i Waszyngtonie. Układ ten postanawia, że przestrzeń kosmiczna jest wolna dla badań i wykorzystywania przez wszystkie państwa, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, na zasadzie równości i zgodnie z prawem międzynarodowym. Przewiduje on zakaz zawłaszczania przestrzeni kosmicznej w drodze roszczeń do suwerenności, użytkowania lub okupacji oraz w jakikolwiek inny sposób.

Na mocy Układu z 1967 r. ustanowiono zakaz umieszczania na orbicie okołoziemskiej broni nuklearnej lub jakiejkolwiek broni masowej zagłady oraz zakaz instalowania takich broni na ciałach niebieskich i umieszczania ich w przestrzeni kosmicznej w jakikolwiek inny sposób. Układ postanawia, że Księżyc i inne ciała niebieskie mogą być wykorzystywane wyłącznie w celach pokojowych. Przewiduje też zakaz zakładania na ciałach niebieskich baz wojskowych, urządzeń i fortyfikacji oraz przeprowadzania prób wszelkiego typu broni i manewrów wojskowych.

Układ z 1967 r. przewiduje także, iż kosmonauci będą traktowani jako „wysłannicy całej ludzkości”, którym państwa-strony udzielą wszelkiej możliwej pomocy w razie wypadku czy też konieczności awaryjnego lądowania na obcym terytorium lub morzu pełnym.

Wszystkie obiekty wypuszczone w przestrzeń kosmiczną muszą być zarejestrowane w państwie, które tego dokonało. Państwo to zachowuje jurysdykcję i nadzór nad takim obiektem i jego załogą. Państwa-strony Układu z 1967 r. ponoszą międzynarodową odpowiedzialność za działania w przestrzeni kosmicznej, na Księżycu i innych ciałach niebieskich, w szczególności odpowiadają za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne na powierzchni Ziemi, w przestrzeni powietrznej i w przestrzeni kosmicznej.

Zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej dla dobra i w interesie całej ludzkości znajduje potwierdzenie w szeregu umów międzynarodowych dotyczących m.in. współpracy w zakresie badań naukowych, telekomunikacji i łączności satelitarnej.

Należy podkreślić, iż Układ z 1967 r. nie zawiera określenia granicy przestrzeni kosmicznej. Zagadnienie to jest przedmiotem licznych teorii i sporów w doktrynie. W praktyce chodzi tu przede wszystkim o granicę wewnętrzną, ponieważ można przyjąć, że granica zewnętrzna zależy od możliwości technicznych ludzkości. Wyznaczenie wewnętrznej granicy przestrzeni kosmicznej jest istotne dla ustalenia zasięgu władzy państwowej, która kończy się w miejscu przejścia przestrzeni powietrznej, będącej składnikiem terytorium państwowego, w przestrzeń kosmiczną. Większość ważniejszych teorii jest zgodna co do zaliczenia przestrzeni powyżej 120 km nad powierzchnią Ziemi do przestrzeni kosmicznej, a poniżej 80 km do przestrzeni powietrznej. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych jest koncepcja, według której przestrzeń kosmiczna zaczyna się na wysokości ok. 90 km, wyznaczonej poprzez najniższe punkty toru, po jakim poruszają się sztuczne satelity Ziemi.

11. PRAWO MORZA:

Międzynarodowe prawo morza

- określa sytuację prawną obszarów morskich i statków

- reguluje zagadnienia korzystania z obszarów morza pełnego, znajdujących się poza zasięgiem zwierzchnictwa terytorialnego państw nadbrzeżnych

- unifikuje przepisy wewnętrzne dotyczące obrotu morskiego.

Źródła międzynarodowego prawa morza

- zwyczaj

- umowy

Do kodyfikacji norm zwyczajowych doszło w 1958 r. na konwencji genewskiej. Przyjęto 4 konwencje prawa morza:

- o morzu terytorialnym i strefie przyległej

- o morzu pełnym

- o rybołówstwie i o ochronie zasobów biologicznych morza pełnego

- o szelfie kontynentalnym

1. Morskie wody wewnętrzne

W skład terytorium państwowego wchodzi obszar morski, który stanowi wody wewnętrzne i morze terytorialne.

Morskimi wodami wewnętrznymi są wody położone między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego (linią podstawową). Wody wewnętrzne podlegają suwerennej władzy państwowej, rozciągającej się także na przestrzeń powietrzną nad tymi wodami oraz ich dno i podziemie. Państwo nadbrzeżne może określać warunki korzystania ze swoich wód wewnętrznych przez obce statki. Zwierzchnictwo terytorialne państwa nadbrzeżnego na wodach wewnętrznych nie jest ograniczone prawem nieszkodliwego przepływu obowiązującym na morzu terytorialnym. Powyższa zasada nie dotyczy szczególnego rodzaju wód wewnętrznych, jakimi są wody archipelagowe.

W skład wód wewnętrznych wchodzą:

1) zatoki - do wód wewnętrznych zalicza się zatoki o szerokości wejścia ni większej niż 24 mile morskie (1 Mm = 1852 m). W przypadku gdy odległość między punktami określającymi naturalne wejście do zatoki przy najdalszym odpływie przekracza 24 Mm, wytycza się linię prostą długości 24 Mm poprzez zatokę w taki sposób, aby zamknąć nią jak największą powierzchnię wód. Wody zamknięte tą linią są wodami wewnętrznymi;

2) zatoki historyczne - ograniczenie szerokości wejścia nie dotyczy zatok historycznych. Status prawny tej kategorii zatok określa tzw. tytuł historyczny, którego podstawą jest długotrwałe i efektywne wykonywanie zwierzchnictwa terytorialnego uznawane przez inne państwa. Jako zatoki historyczne traktuje się m.in. Zatokę Hudsona w Kanadzie, Morze Białe w Rosji, Zatokę Laholm w Szwecji;

3) porty morskie - są to miejsca, do których zawijają statki i gdzie odbywa się załadunek i rozładunek towarów oraz obsługa ruchu pasażerskiego. Wszystkie stałe urządzenia portowe uważane są za część wybrzeża morskiego danego państwa. Państwo nadbrzeżne może zadecydować, czy dany port będzie miał status portu otwartego dla żeglugi międzynarodowej, czy też będzie portem zamkniętym. Portami zamkniętymi są porty wojenne oraz porty przeznaczone dla krajowych statków rybackich, a także porty obsługujące tylko żeglugę kabotażową (między portami tego samego państwa). W sytuacjach szczególnie niebezpiecznych, takich jak sztorm czy poważna awaria statku, państwo nadbrzeżne powinno zezwolić obcemu statkowi na wejście do portu zamkniętego. Status portu otwartego mają porty dostępne na jednakowych warunkach dla statków handlowych wszystkich państw. Z uwagi na potencjalne zagrożenie państwo nadbrzeżne może odmówić wejścia do portu otwartego szczególnym typom statków, np. statkom o napędzie nuklearnym. Obce okręty wojenne, jako część sił zbrojnych państwa przynależności, mogą wpłynąć do danego portu tylko na podstawie zezwolenia wydanego przez władze państwa nadbrzeżnego. Polskimi portami otwartymi są: Gdańsk i Gdynia, Szczecin-Świnoujście oraz Kołobrzeg, Darłowo i Ustka. Obce statki zawijające do portu państwa nadbrzeżnego podlegają jego jurysdykcji. Zwierzchnictwo okrętowe państwa bandery, czyli państwa przynależności statku, ustępuje w tym przypadku zwierzchnictwu terytorialnemu państwa nadbrzeżnego. Jurysdykcja kama i cywilna państwa nadbrzeżnego obejmuje przede wszystkim zdarzenia, które naruszają interesy tego państwa lub jego obywateli. W każdym przypadku państwo nadbrzeżne powinno wykonywać swoje zwierzchnictwo terytorialne w sposób jak najmniej utrudniający żeglugę. Powyższe zasady nie dotyczą okrętów wojennych, którym przysługuje pełny immunitet. W sytuacji gdy załoga okrętu wojennego naruszy prawo państwa nadbrzeżnego, państwo to może zażądać, aby okręt opuścił port;

4) redy - status red, czyli obszarów morskich położonych przed wejściem do portu, jest kwestią uregulowaną niejednolicie. Niektóre państwa traktują redy jako część swoich wód wewnętrznych (tak np. Polska do 1991 r.), natomiast Konwencja o prawie morza zalicza redy do morza terytorialnego;

5) wody archipelagowe są nową kategorią wód wewnętrznych, wprowadzoną w Konwencji o prawie morza. Państwa położone w całości na archipelagach i pojedynczych wyspach (takie jak Indonezja, Filipiny, Malediwy czy Seszele) mogą objąć swym zwierzchnictwem terytorialnym wody morskie położone między wyspami archipelagu, czyli tzw. wody archipelagowe. Zasięg wód archipelagowych wyznacza się poprzez połączenie prostymi liniami podstawowymi (nie dłuższymi niż 100 Mm) najbardziej wysuniętych w morze zewnętrznych punktów wysp archipelagu. Wytyczona w ten sposób granica wód archipelagowych jest zarazem wewnętrzną granicą morza terytorialnego państwa archipelagowego. Przy wyznaczaniu zasięgu wód archipelagowych należy zachować odpowiednie proporcje między terytorium lądowym i terytorium morskim państwa archipelagowego. Na wodach archipelagowych obowiązuje prawo nieszkodliwego przepływu oraz tzw. prawo przejścia archipelagowym szlakiem morskim. Państwo archipelagowe powinno wyznaczyć szlaki morskie i trasy powietrzne nadające się do nieprzerwanego i szybkiego przejścia obcych statków morskich i powietrznych przez jego wody archipelagowe.

Na mocy ustawy z 21.3.1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej” do polskich wód wewnętrznych zalicza się:

1) część Jeziora Nowowarpieńskiego i część Zalewu Szczecińskiego wraz ze Świną i Dziwną oraz Zalewem Kamieńskim, znajdujące się na wschód od granicy polsko-niemieckiej, oraz Odrę pomiędzy Zalewem Szczecińskim a wodami portowymi Szczecina;

2) zachodnią część Zatoki Gdańskiej z podaniem szczegółowych współrzędnych odpowiednich punktów na mierzejach Helskiej i Wiślanej;

3) część Zalewu Wiślanego położoną na południowy zachód od granicy polsko-rosyjskiej;

4) wody portów określone od strony morza linią łączącą najdalej wysunięte w morze stałe urządzenia portowe, stanowiące integralną część systemu portowego.

2. Morze terytorialne,

Współcześnie wszystkie państwa posiadające dostęp do morza rozciągają swą władzę suwerenną na pas wód morskich znajdujący się między wybrzeżem lub (i) wodami wewnętrznymi bądź wodami archipelagowymi z jednej stron a morzem pełnym z drugiej. Obszar ten stanowi morze terytorialne państwa nadbrzeżnego. Zwierzchnictwu państwa nadbrzeżnego podlega także przestrzeń powietrzna ponad morzem terytorialnym oraz jego dno i podziemie. Zewnętrzna granica morza terytorialnego jest granicą terytorium państwowego.

Szerokość morza terytorialnego, a zatem zasięg suwerennej władzy państwa nadbrzeżnego, ustalano w historii według różnych kryteriów. Najdawniejsze metody delimitacji morza terytorialnego polegały na wyznaczeniu jej granicy według maksymalnej widoczności przy dobrej pogodzie oraz na podstawie zasięgu wystrzału z działa umieszczonego na wybrzeżu. Począwszy od końca XVIII w. coraz częściej wytyczano 3-milowe morze terytorialne. Konwencja o prawie morza z 1982 r. ustaliła maksymalną szerokość morza terytorialnego na 12 Mm.

Zasięg morza terytorialnego liczy się od tzw. linii podstawowej. W przypadku słabo rozwiniętych wybrzeży linia podstawowa pokrywa się z linią brzegową przy najdalszym odpływie, natomiast wybrzeża silnie zróżnicowane (zbudowane z licznych wysp, przylądków, szkierów, pojedynczych skał, fiordów etc.) wymagają wyznaczenia odcinków linii prostych łączących najbardziej wysunięte w morze przylądki, wyspy, itd. Taki sposób wytyczenia wewnętrznej granicy morza terytorialnego nazywany jest metodą prostych linii podstawowych. Konwencja genewska o morzu terytorialnym i strefie przyległej z 1958 r. oraz Konwencja o prawie morza z 1982 r. potwierdziły zgodność tej metody z prawem międzynarodowym.

Suwerenna władza państwa nadbrzeżnego na morzu terytorialnym ograniczona jest zwyczajowym prawem nieszkodliwego przepływu, które stanowi kompromis między interesami państwa nadbrzeżnego i potrzebami komunikacji oraz handlu międzynarodowego. Statki handlowe innych państw mogą przepływać przez morze terytorialne bez specjalnego zezwolenia, jednak pod warunkiem przestrzegania „nieszkodliwości” przepływu oraz prawa państwa nadbrzeżnego. Przepływ uważa się za nieszkodliwy, dopóki nie zagraża pokojowi, porządkowi lub bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego. Konwencja o prawie morza z 1982 r. przewiduje, iż przepływ będzie uważany za szkodliwy, jeśli statek podejmie działalność polegającą m.in. na: groźbie lub użyciu siły przeciwko suwerenności i integralności terytorialnej państwa nadbrzeżnego, użyciu broni jakiegokolwiek rodzaju, prowadzeniu operacji wywiadowczych, ładowaniu lub rozładowywaniu jakichkolwiek towarów oraz przyjmowaniu na pokład i przewożeniu pasażerów z naruszeniem przepisów celnych, skarbowych, imigracyjnych lub sanitarnych państwa nadbrzeżnego, umyślnym i poważnym zanieczyszczeniu środowiska morskiego, uprawianiu rybołówstwa oraz prowadzeniu jakichkolwiek badań lub inspekcji, a także wszelkich innych czynnościach niezwiązanych bezpośrednio z przepływem.

W sytuacjach szczególnych, takich jak sztorm, awaria lub inne niebezpieczeństwo, statek może zatrzymać się i zakotwiczyć. Działanie to nie będzie uważane za naruszenie warunków nieszkodliwego przepływu.

Konwencja o prawie morza w części poświęconej nieszkodliwemu przepływowi nie wprowadza rozróżnienia między statkami handlowymi i okrętami wojennymi, posługując się pojęciem „wszystkie statki”. Niektóre państwa ze względów bezpieczeństwa uzależniają przepływ obcych okrętów wojennych od swojej zgody lub wcześniejszej notyfikacji.

Obce statki handlowe przepływające przez morze terytorialne podlegają w zasadzie jurysdykcji państwa nadbrzeżnego. Państwo bandery zachowuje jednak władzę nad swoimi statkami zgodnie z zasadą zwierzchnictwa okrętowego, określającą więź jurysdykcyjną, jaka łączy statek z tym państwem.

Konwencja o prawie morza przewiduje, że państwo nadbrzeżne nie będzie wykonywać jurysdykcji karnej na pokładzie obcych statków przepływających przez morze terytorialne, z wyjątkiem sytuacji, gdy: skutki przestępstwa rozciągają się na obszar państwa nadbrzeżnego, przestępstwo zakłóca spokój tego państwa lub porządek na morzu terytorialnym, kapitan statku lub konsul państwa bandery statku zwróci się do miejscowych władz o udzielenie pomocy, jest to konieczne dla zwalczania nielegalnego handlu narkotykami. Powyższe postanowienia nie ograniczają jurysdykcji państwa nadbrzeżnego w stosunku do statku przepływającego przez morze terytorialne po opuszczeniu wód wewnętrznych.

Według Konwencji o prawie morza, państwo nadbrzeżne nie może zatrzymać statku przepływającego przez morze terytorialne w celu wykonania jurysdykcji cywilnej w stosunku do znajdującej się na nim osoby. Państwo nadbrzeżne nie może ponadto dokonać egzekucji lub zajęcia statku dla potrzeb jakiejkolwiek sprawy cywilnej, chyba że sprawa ta dotyczy zobowiązań zaciągniętych przez statek w związku z przepływem przez morze terytorialne. Ograniczenia w wykonywaniu jurysdykcji cywilnej państwa nadbrzeżnego nie dotyczą statku, który przepływa przez morze terytorialne po opuszczeniu wód wewnętrznych.

Jurysdykcja państwa nadbrzeżnego nie obejmuje okrętów wojennych i statków niehandlowych w służbie państwowej, które korzystają z pełnego immunitetu.

3. Strefa przyległa,

Strefę przyległą stanowi pas wód morskich przylegający bezpośrednio do morza terytorialnego, w którym państwo nadbrzeżne posiada specjalne uprawnienia kontrolne w celu zapobiegania i karania naruszeń jego przepisów celnych, skarbowych, imigracyjnych i sanitarnych. W dziedzinach tych obce statki handlowe podlegają jurysdykcji państwa nadbrzeżnego w takim zakresie jak na morzu terytorialnym. Państwa nadbrzeżne mogą ustanowić strefę przyległą o maksymalnej szerokości 24 Mm.

4. Szelf

Szelf kontynentalny stanowią płytkie obszary dna morskiego i jego podziemie, rozciągające się do krawędzi zbocza kontynentalnego. Obszary te są szczególnie bogate w złoża ropy i gazu ziemnego, a także skupiska osiadłych organizmów żywych bytujących na płytkim dnie morskim. Niektóre morza, takie jak np. Bałtyk, w całości położone są na szelfie. Nazywa się je morzami szelfowymi lub epikontynentalnymi.

Jednym z pierwszych aktów jednostronnych o rozciągnięciu na szelf kontynentalny wykonywania pewnych praw suwerennych przez państwo nadbrzeżne, w szczególności dotyczących eksploatacji zasobów szelfu, była deklaracja prezydenta Stanów Zjednoczonych z 1945 r. Za przykładem Stanów Zjednoczonych poszły inne państwa, które pragnęły zapewnić sobie wyłączność na eksploatację bogatych złóż mineralnych i biologicznych szelfu kontynentalnego. Obecnie uważa się, że wyłączne prawo państwa do eksploatacji szelfu kontynentalnego ma charakter zwyczajowy.

Wyłączny charakter praw państwa nadbrzeżnego do badania i eksploatacji szelfu kontynentalnego potwierdziła Konwencja genewska o szelfie kontynentalnym z 1958 r., w której zdefiniowano szelf jako „dno morskie i jego podziemie poza morzem terytorialnym, do głębokości 200 m lub poza tę granicę, aż do punktu, gdzie głębokość znajdujących się nad nim wód pozwała na eksploatację zasobów mineralnych i biologicznych”. Kryteria izobaty 200 m i możliwości eksploatacji zostały zmienione w Konwencji o prawie morza w związku z wprowadzeniem możliwości ustanowienia 200-milowych stref ekonomicznych. Konwencja przewiduje, iż szelfem kontynentalnym państwa nadbrzeżnego jest „dno morza i podziemie obszarów podmorskich, które rozciągają się poza jego morzem terytorialnym poprzez naturalne przedłużenie terytorium lądowego aż do zewnętrznej krawędzi obrzeża kontynentu lub na odległość 200 Mm od linii podstawowej (...)„ tam gdzie zewnętrzna krawędź obrzeża kontynentu nie sięga do tej odległości”. Wyznaczona w ten sposób granica szelfu kontynentalnego nie może przekraczać 350 Mm od linii podstawowej lub 100 mil od izobaty 2500 m. Na mocy Konwencji o prawie morza państwo nadbrzeżne jest zobowiązane do wpłacania części dochodów uzyskanych z eksploatacji zasobów szelfu poza 200 milami od linii podstawowej na specjalny fundusz do podziału między wszystkie strony Konwencji.

Prawa państwa nadbrzeżnego do eksploatacji szelfu kontynentalnego nie zmieniają statusu prawnego wód pokrywających szelf ani przestrzeni powietrznej nad tymi wodami.

5. WSE lub SWR,

Strefą wyłącznego rybołówstwa jest obszar morski przylegający do morza terytorialnego, w którym państwo nadbrzeżne posiada wyłączne prawo połowu ryb i eksploatacji innych zasobów żywych. Statki rybackie innych państw mogą być dopuszczone do połowów w tej strefie na podstawie umowy międzynarodowej bądź licencji wydanej przez państwo nadbrzeżne.

Państwa nadbrzeżne ustanawiały strefy wyłącznego rybołówstwa o różnej szerokości, począwszy od lat 40 XX w. Praktyka ta nie była jednak powszechnie akceptowana. W szczególności protestowały przeciwko niej państwa korzystające z łowisk dostępnych uprzednio dla statków rybackich wszystkich państw, tym bardziej że coraz więcej państw nadbrzeżnych rozciągało szerokość stref wyłącznego rybołówstwa aż do 200 Mm. Państwa uczestniczące w I i II konferencji prawa morza w Genewie (w 1958 i 1960 r.) nie osiągnęły porozumienia co do wprowadzenia formalnej regulacji tworzenia stref wyłącznego rybołówstwa. Konwencja o prawie morza przewiduje natomiast możliwość ustanowienia 200-milowych stref ekonomicznych, w których państwa nadbrzeżne posiadają m.in. wyłączne prawo do eksploatacji zasobów żywych, tym samym pośrednio uznając prawa państw, które ustanawiały strefy wyłącznego rybołówstwa.

Wyłączną strefą ekonomiczną jest obszar morski rozciągający się poza morzem terytorialnym, na którym państwo nadbrzeżne posiada suwerenne prawa służące badaniu i eksploatacji oraz ochronie i gospodarowaniu zasobami naturalnymi zarówno żywymi, jak i mineralnymi wód morskich, a także dna morskiego i jego podziemia. Konwencja o prawie morza dopuszcza tworzenie 200-milowych stref ekonomicznych.

Państwo nadbrzeżne ma w swej wyłącznej strefie ekonomicznej w zasadzie takie same prawa, jak w strefie wyłącznego rybołówstwa i na szelfie kontynentalnym łącznie. Konwencja o prawie morza reguluje jednak w różny sposób eksploatację zasobów żywych (mających charakter odnawialny) i bogactw mineralnych (nieodnawialnych). Prawa państwa nadbrzeżnego do eksploatacji złóż mineralnych zostały określone jako wyłączne. Państwo nadbrzeżne powinno natomiast udostępnić innym państwom, w szczególności śródlądowym i o niekorzystnym położeniu geograficznym, nadwyżki połowowe, zgodnie z zasadą optymalnego wykorzystania zasobów żywych.

W wyłącznej strefie ekonomicznej wszystkim państwom przysługują wolności komunikacyjne (żeglugi i przelotu) obowiązujące na morzu pełnym, a także prawo układania kabli podmorskich i rurociągów. Korzystając z tych wolności należy uwzględniać prawa państwa nadbrzeżnego.

12. OBYWATELSTWO I CUDZOZIEMCY.

I. Obywatelstwo

Pierwszą wielostronną umową regulującą zagadnienia obywatelstwa w sposób horyzontalny jest Europejska Konwencja z 6.11.1997 r. o obywatelstwie, przygotowana w ramach prac Rady Europy. Analiza prawnomiędzynarodowych regulacji odnoszących się do kwestii obywatelstwa prowadzi do wniosku, iż zakres przedmiotowy tych norm ogranicza się do problemów natury formalno-prawnej tj. dotyczących procedur nabycia, zmiany, rezygnacji czy też pozbawienia obywatelstwa. Natomiast kwestie praw i obowiązków obywatelskich pozostają wyłączną domeną prawodawcy krajowego.

W świetle przyjętej w doktrynie definicji, pojęcie obywatelstwa oznacza szczególną więź prawną między osobą fizyczną a państwem, z której wynikają rozmaite prawa, ale też i obowiązki. Zgodnie z traktatową definicją zawartą EKO: „obywatelstwo oznacza więź pomiędzy osobą a państwem i nie wskazuje na pochodzenie etniczne osoby”. Szczególnego rodzaju konstrukcja prawna została powołana do życia na mocy Traktatu o Unii Europejskiej. Otóż zgodnie ze zmianami, które wprowadzał do Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej, utworzono obywatelstwo Unii Europejskiej, które w założeniu ma oznaczać szczególną więź obywateli państw członkowskich z Unią Europejską.

Kwestia kompetencji do nadawania obywatelstwa tradycyjnie pozostaje domeną państw. Zostało to potwierdzone zarówno w rozwiązaniach prawa traktatowego, jak i w orzecznictwie sądów międzynarodowych. Zgodnie bowiem z postanowieniami EKO:

„1. Każde państwo określa w swym ustawodawstwie, kto jest jego obywatelem.

2. Ustawodawstwo to zostanie zaakceptowane przez inne państwa w stopniu, w jakim zgodne jest z właściwymi umowami międzynarodowymi, zwyczajowym prawem międzynarodowym i zasadami prawa ogólnie uznawanymi w przedmiocie obywatelstwa”.

Interesująca nas problematyka była również przedmiotem jurysprudencji Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej oraz Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, jak również Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości działającego w ramach Wspólnot Europejskich.

Europejska konwencja wprowadza szereg fundamentalnych zasad dotyczących obywatelstwa, tworzących wspólny mianownik dla ustawodawstw krajowych. Przede wszystkim każdy ma prawo do obywatelstwa i nie może zostać go pozbawiony w sposób arbitralny. Strony Konwencji europejskiej powinny unikać przypadków bezpaństwowości. Postanowienia prawa krajowego nie mogą mieć charakteru dyskryminacyjnego ze względu m.in. na płeć, religię czy też pochodzenie narodowe i etniczne. Ponadto stan cywilny oraz zmiany obywatelstwa przez małżonków nie mogą automatycznie wpływać na obywatelstwo małżonków.

Sposoby nabycia obywatelstwa określane są w odpowiednich przepisach prawa krajowego. Można dokonać ich kategoryzacji na sposoby pierwotne i wtórne. Nabycie pierwotne następuje w momencie powstania państwa. Nabycie wtórne dotyczy wszelkich innych metod nabywania obywatelstwa.

Najczęstszym przypadkiem jest nabycie obywatelstwa przez urodzenie. W zależności od rozwiązań prawa krajowego, następuje to według zasady prawa krwi albo zasady prawa ziemi.

W przypadku gdy ustawodawstwo wewnętrzne przewiduje pierwszą z zasad, dziecko nabywa obywatelstwo rodziców. Gdy zastosowanie znajduje zasada prawa ziemi, dziecko otrzymuje obywatelstwo kraju, w którym się urodziło.

Warto zwrócić uwagę, iż nabycie obywatelstwa przez urodzenie jest jako jedyne explicite przewidziane w Konstytucji (Obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Inne przypadki nabycia obywatelstwa polskiego określa ustawa).

W świetle obowiązującej ustawy z 15.2.1962 r. o obywatelstwie polskim dziecko nabywa obywatelstwo przez urodzenie, jeśli oboje rodzice są obywatelami RP albo gdy jedno z rodziców posiada polskie obywatelstwo, natomiast drugie z rodziców jest nieznane bądź nie posiada obywatelstwa. Można więc powiedzieć, że podstawowe znaczenie ma w Polsce zasada prawa krwi. Artykuł 5 ustawy przewiduje zastosowanie zasady prawa ziemi jedynie pomocniczo.

Nabycie obywatelstwa może również nastąpić w drodze administracyjnej. Podstawowe znaczenie ma naturalizacja (tzn. nadanie obywatelstwa przez odpowiedni organ administracji państwowej). Procedura naturalizacji, jak i kompetencje właściwego organu w tym zakresie są określane przez prawo krajowe. Warto odnotować, iż zgodnie z postanowieniami EKO, każde państwo ma obowiązek zapewnienia w prawie wewnętrznym naturalizacji osób legalnie i stale mieszkających na jego terytorium: „Warunki naturalizacji nie mogą jednak obejmować okresu zamieszkania przekraczającego dziesięć lat przed złożeniem wniosku”. W Polsce obywatelstwo nadaje Prezydent RP.

Konwencja europejska nakłada na strony umowy obowiązek ułatwiania nabycia obywatelstwa osobom spełniającym m.in. następujące przesłanki: małżonków obywateli państwa-strony, osób, które urodziły się na terytorium tego państwa i mają w nim stałe miejsce zamieszkania, bezpaństwowców oraz osób, które zostały uznane za uchodźców i w sposób legalny zamieszkują na jego terytorium.

Utrata obywatelstwa, w zależności od rozwiązań przyjętych w prawie krajowym, następuje przede wszystkim wskutek zrzeczenia się obywatelstwa przez samego zainteresowanego. Ponadto Europejska Konwencja o obywatelstwie dopuszcza, na zasadzie wyjątku, uregulowania wewnętrzne pozbawiające obywatelstwa na wniosek organów państwowych bądź też z mocy prawa. Dotyczy to m.in. podjęcia dobrowolnej służby w obcych siłach zbrojnych, postępowania poważnie szkodzącego interesom państwa czy też nabycia obywatelstwa za pomocą oszustwa. Stosowanie procedury pozbawiania obywatelstwa jest dopuszczalne, z wyjątkiem sytuacji, gdy prowadziłoby to do bezpaństwowości.

Postanowienia Europejskiej Konwencji o obywatelstwie wprowadzają podstawowe wymogi, jakie powinny spełniać procedury związane z nabyciem, zachowaniem, utratą, odzyskaniem lub poświadczeniem obywatelstwa. Przedmiotowe procedury powinny być w miarę możliwości krótkotrwałe („w rozsądnym terminie”), decyzje uzasadniane w formie pisemnej, a wnoszone opłaty „rozsądne”. Ponadto strony konwencji zapewnią możliwość odwołania od decyzji w powyższych kwestiach.

W wielu przypadkach może dojść do powstania podwójnego obywatelstwa. Przez wiele dekad stan taki uważany być za dalece niepożądany. Biorąc pod uwagę współczesną praktykę Konwencja europejska odchodzi od tendencji całkowitej negacji, dopuszczając w pewnych przypadkach podwójne obywatelstwo.

II. Obywatelstwo Unii Europejskiej

Zgodnie z postanowieniami art. 17 ust. 1 Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej (dalej: TWE) „(...) ustanawia się obywatelstwo Unii. Każda osoba posiadająca obywatelstwo państwa członkowskiego staje się obywatelem Unii. Obywatelstwo Unii uzupełnia, a nie zastępuje obywatelstwo krajowe”. Obywatelami Unii Europejskiej ex lege stają się osoby posiadające obywatelstwo państwa członkowskiego. Tym samym więc o tym, kto jest obywatelem Unii Europejskiej, w sposób pośredni decyduje prawo krajowe państw członkowskich. Sytuacji współistnienia obywatelstwa krajowego oraz obywatelstwa Unii Europejskiej nie należy utożsamiać z podwójnym obywatelstwem.

Obywatele UE, zgodnie z postanowieniami TWE, korzystają z praw ustanowionych na mocy Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej, jak również podlegają określonym w nim obowiązkom. Należy jednak podkreślić, iż w rzeczywistości postanowienia dotyczące obowiązków obywatelskich mają wyłącznie teoretyczny charakter. Jak na razie bowiem obywatelom Unii przysługują wyłącznie uprawnienia. Uprawnienia obywateli Unii Europejskiej można podzielić na dwie kategorie: uprawnienia sensu stricto - związane z koncepcją obywatelstwa Unii (wynikające z katalogu przewidzianego w TWE oraz wydanych na tej podstawie aktów legislacji wtórnej) oraz uprawnienia sensu largo - niewynikające bezpośrednio z omawianej koncepcji, lecz w istocie dotyczące również obywateli UE, a obejmujące m.in. zakaz dyskryminacji przewidziany w art. 12 TWE i ogólne zasady prawa wynikające z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Warto w tym miejscu wymienić choćby uprawnienia wynikające z samej koncepcji obywatelstwa Unii Europejskiej:

- prawo do swobodnego poruszania się i przebywania na terytorium państw członkowskich, czynne i bierne prawo wyborcze do wybranych organów municypalnych państw członkowskich oraz do Parlamentu Europejskiego w państwie członkowskim stałego pobytu, a nie w państwie obywatelstwa,

- prawo do opieki dyplomatycznej i konsularnej,

- prawo petycji do Parlamentu Europejskiego,

- prawo skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich Unii Europejskiej,

- prawo dostępu do dokumentów Parlamentu Europejskiego, Rady Unii Europejskiej oraz Komisji Europejskiej.

III. Cudzoziemcy

Cudzoziemcem jest osoba nieposiadająca obywatelstwa państwa, na terytorium którego przebywa. Do kategorii tej zalicza się zarówno osoby o obywatelstwie innego państwa, jak i apatrydów, czyli osoby nieposiadające w ogóle żadnego obywatelstwa. Zgodnie z postanowieniami art. 2 polskiej ustawy o cudzoziemcach: „Cudzoziemcem jest każdy, kto nie posiada obywatelstwa polskiego”. Status prawny cudzoziemców podlega zarówno uregulowaniom prawa krajowego, jak i prawa międzynarodowego. W istocie wiele umów o charakterze powszechnym jak i regionalnym reguluje rozmaite kwestie związane ze statusem prawnym cudzoziemców. Wykaz uprawnień wynikających wprost z obywatelstwa Unii Europejskiej może prowadzić do tezy, iż ma ono głównie wymiar polityczny. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości oraz wejście w życie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącej prawa obywateli UE do swobodnego przemieszczania się i pobytu nadały obywatelstwu UE istotny wymiar prawny i praktyczny. Fundamentalne znaczenie będzie miał również Traktat z Lizbony, którego postanowienia sprzyjać będą wzrostowi znaczenia obywatelstwa UE.

Rozważania należy rozpocząć od niezmiernie istotnej kwestii statusu cudzoziemców w prawie wewnętrznym. W zależności od rozwiązań przyjętych w krajowych systemach prawnych, jak również stanu zobowiązań międzynarodowoprawnych, rozmaicie określana jest pozycja cudzoziemców w krajowym systemie prawnym. Wyróżnia się trzy typowe metody traktowania cudzoziemców: standard traktowania narodowego, traktowanie specjalne oraz traktowanie w sposób najbardziej uprzywilejowany. Na cudzoziemcach ciąży obowiązek przestrzegania prawa krajowego, przysługiwać im może natomiast szereg uprawnień przewidzianych dla obywateli danego państwa. Zazwyczaj cudzoziemcom nie przysługują uprawnienia o charakterze politycznym (np. uprawnienia wyborcze), w wielu systemach prawnych wprowadzane są ponadto ograniczenia w zakresie podejmowania pracy czy też nabywania nieruchomości. W zakresie uregulowań Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej w państwach członkowskich Unii Europejskiej obowiązuje zakaz dyskryminacji ze względu na przynależność państwową.

Warto podkreślić, że szereg umów międzynarodowych z zakresu praw człowieka znajduje zastosowanie nie tylko wobec obywateli państw-stron, ale także cudzoziemców przebywających na ich terytoriach.

Szczególnie niekorzystna jest pozycja prawna bezpaństwowców (apatrydów). Korzystają oni wprawdzie z licznych praw obowiązujących w danym państwie, ale pozbawieni są np. opieki dyplomatycznej. Dlatego zarówno na płaszczyźnie prawa krajowego, jak i w prawie międzynarodowym przyjmowane są rozmaite rozwiązania, których celem jest unikanie bądź też ograniczanie bezpaństwowości.

Z problematyką statusu prawnego cudzoziemców ściśle związana jest kwestia azylu. Azyl jest to forma udzielenia schronienia cudzoziemcowi bądź na terytorium państwa (azyl terytorialny), bądź też na terenie placówki dyplomatycznej lub konsularnej (azyl pozaterytorialny albo azyl dyplomatyczny).

Przyznanie cudzoziemcowi azylu terytorialnego leży w kompetencji państwa, a ograniczenia w tym zakresie mogą wynikać z uregulowań międzynarodowoprawnych wiążących to państwo. Warto odnotować, iż podejmowane są działania celem stworzenia wspólnej polityki azylowej w ramach Unii Europejskiej. W Polsce odpowiednie uregulowania znajdziemy zarówno w przepisach rangi konstytucyjnej (art. 56 ust. 1 Konstytucji RP), jak i w ustawie o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP.

Zgodnie z postanowieniami art. 14 ust. 1 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka: „Każdy człowiek w razie prześladowania ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego w innych krajach”. Uprawnienie to jest wyłączone, jeśli dana osoba popełniła przestępstwo o charakterze niepolitycznym bądź też dopuściła się czynu, który jest sprzeczny z celami i zasadami Karty NZ. Jak zostało to podkreślone w preambule do Deklaracji Zgromadzenia Ogólnego NZ dotyczącej azylu terytorialnego, udzielenie azylu jest aktem o charakterze pokojowym i humanitarnym i powinno być uznane przez inne państwa.

Szczególny charakter ma azyl dyplomatyczny. W doktrynie zwraca się uwagę na fakt, iż praktyka przyznawania azylu dyplomatycznego jest przyjęta w Ameryce Południowej, natomiast nie jest powszechnie akceptowana w prawie międzynarodowym.

Organom administracji państwowej w określonych sytuacjach przysługuje prawo wydalania cudzoziemców. Odpowiednie uregulowania w omawianym zakresie znajdziemy zarówno w prawie krajowym, jak i w umowach międzynarodowych, w tym przede wszystkim w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. EKPC formułuje ogólne zasady dotyczące wydalania cudzoziemców, stwarza minimalne wymogi, jakie powinna spełniać procedura wydalania cudzoziemców. Postanowienia tego przepisu stwierdzają m.in. że: „Cudzoziemiec legalnie przebywający na terytorium jakiegokolwiek państwa nie może być z niego wydalony, chyba że w wyniku podjętej zgodnie z prawem decyzji”. Protokół Nr 4 do EKPC wprowadza ponadto zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców. Postanowienia prawa wewnętrznego wskazują przesłanki, których zaistnienie może prowadzić do podjęcia działań w interesującym nas zakresie.

Warto zwrócić uwagę na kwestię ekstradycji, definiowanej jako wydanie osoby podejrzanej organom państwa ścigającego tę osobę za dokonane przestępstwa. Wyjątki przewidywane są m.in. w odniesieniu do osób, które popełniły przestępstwa polityczne. Państwa zawierają liczne umowy dwustronne w tym zakresie, ponadto obowiązuje szereg umów o charakterze regionalnym. W Europie szczególną rolę odgrywa Europejska Konwencja o Ekstradycji, zawarta w ramach prac Rady Europy.

13. ODPOWIEDZIALNOŚĆ MIĘDZYNARODOWA.

1. Podstawy odpowiedzialności.

Problematyka „odpowiedzialności międzynarodowej” (tj. problematyka konsekwencji pewnych stanów rzeczy ocenianych jako niepożądane na gruncie prawa międzynarodowego) nie została dotąd skodyfikowana, tzn. nie obowiązuje żaden traktat o zasięgu powszechnym regulujący tę materię. Normy określające powstanie i realizację odpowiedzialności międzynarodowej nadal mają charakter zwyczajowy.

Kodyfikacja zasad określających okoliczności powstania oraz skuteczną realizacje odpowiedzialności międzynarodowej wydaję się więc niezbędna dla zapewnienia przestrzegania prawa międzynarodowego. Dużo prób kodyfikacji nie doprowadziły do zawarcia umowy. W rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z grudnia 1953 r. powierzono zadanie kodyfikacji zasad odpowiedzialności międzynarodowej Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ, jednak jej prace jak dotąd również nie doprowadziły do zawarcia umowy. Zatem Projekt Komisji Prawa Międzynarodowego jest punktem wyjścia rozważań na temat odpowiedzialności międzynarodowej. Według niego przesłanki odpowiedzialności międzynarodowej są następujące:

- naruszenie zobowiązań międzynarodowych w wyniku zachowania polegającego na działaniu lub zaniechaniu

- możliwość przypisania danego zachowania określonemu państwu

Działanie może polegać m.in. na: dokonaniu agresji, naruszeniu zwierzchnictwa terytorialnego, naruszeniu prawa cudzoziemców, dokonaniu wrogiego ataku wobec statku morskiego etc. Zaniechanie przejawia się w niewykonywaniu zobowiązań traktatowych bądź zwyczajowych czy niedokonaniu należytych starań w celu zapobieżenia naruszania prawa międzynarodowego. Odpowiedzialność międzynarodowa powstaje jeżeli dane zachowanie, polegające na działaniu lub zaniechaniu, można przypisać państwu.

Państwo odpowiada za postępowanie:

- swoich organów ustawodawczych (np. przyjęcie ustawy sprzecznej z międzynarodowymi zobowiązaniami tego państwa), wykonawczych, sądowniczych (np. nieprawidłowe zastosowanie normy międzynarodowej) i innych, niezależnie od pozycji, jaką dany organ zajmuje w hierarchii wewnątrzpaństwowej. Państwo nie może uwolnić się od odpowiedzialności powołując się na niekonstytucyjną niezawisłość sądów, czyli niezależność organów samorządowych. Zgodność postępowania danego organu państwa z prawem wewnętrznym nie ma znaczenia dla powstania odpowiedzialności międzynarodowej. Odpowiedzialności państwa nie wyłącza fakt, że dany organ przekroczył swoje kompetencje, chyba że przekroczenie było oczywiste (nie ma znaczenia postępowanie danego organu zgodnie z prawem wewnętrznym państwa).

- osób i instytucji, które wykonują pewne kompetencje władzy państwowej na zlecenie lub w imieniu tego państwa

- własne, które umożliwiły naruszenie prawa międzynarodowego przez osoby fizyczne (w innym przypadku nie odpowiadają za ich działania).

Przesłankami odpowiedzialności są:

- posiadanie podmiotowości międzynarodowo-prawnej przez organizację

- naruszenie przez organizację prawa

- możliwość przypisania naruszenia prawa tej organizacji

Źródłami odpowiedzialności są:

- wina (powoli odchodzi się od tej koncepcji). W praktyce stosuje się teorię odpowiedzialności obiektywnej, czyli niezależnej od winy

- szkoda (nie uwzględniona w Projekcie Komisji Prawa Międzynarodowego, co spotkało się z krytyką) oraz związek przyczynowy między tą szkodą a prawem

- ryzyko (odpowiedzialność z tytułu ryzyka). Najczęściej jest to związane z odpowiedzialnością z tytułu działań zgodnych z prawem międzynarodowym. Działanie to łączy się z znacznym ryzykiem wystąpienia szkody (np. działalność związana z technologiami nuklearnymi)

- nadużycia prawa (abuse of rights), w szczególności nadużycie prawa do wykorzystania wlasnego terytorium

- zbrodnie międzynarodowe, szczególnie ciężkie naruszenia prawa międzynarodowego wyrządzające szkodę wszystkim państwom (erga omnes). Brak jest katalogu zbrodni. Do najważniejszych należy zaliczyć: agresja, kolonializm, ludobójstwo, apartheid i niewolnictwo. Projekt Komisji Prawa Międzynarodowego odchodzi od tego pojęcia używając w zamian określenia: „poważne naruszenie zobowiązania międzynarodowego o zasadniczym znaczeniu dla całej społeczności”. Przy czym „poważne naruszenie” oznacza „rażące lub systematyczne niewywiązywanie się z zobowiązań”

- delikt międzynarodowy, naruszenia prawa międzynarodowego niebędące zbrodniami

W pracach nad odpowiedzialnością międzynarodową Komisja Prawa Międzynarodowego (KPM) wyodrębniła następujące zagadnienia:

1/ odpowiedzialność państwa za naruszenie prawa międzynarodowego (state responsibility);

2/ odpowiedzialność organizacji międzynarodowej za naruszenie prawa międzynarodowego (responsibility of international organization);

3/ odpowiedzialność za szkody transgraniczne wynikające z działalności niebezpiecznej, niezabronionej przez prawo międzynarodowe (liability)

2. Formy odpowiedzialności.

Realizacja odpowiedzialności międzynarodowej następuje w wyniku:

- protestu państwa poszkodowanego przeciwko naruszeniu prawa

- negocjacji*

- mediacji*

- koncyliacji*

- postępowania dyplomatycznego*

- postępowania arbitrażowego*

- postępowania sądowego*

- zastosowania indywidualnych środków odwetowych (podejmowane prze państwa)

- zastosowania sankcji międzynarodowych (stosowane przez organizacje międzynarodowe)

* W tych przypadkach druga strona musi wyrazić na to zgodę.

Środki odwetowe to „środki bez użycia siły podjęte przez poszkodowane państwo w odpowiedzi na naruszenie prawa międzynarodowego w celu doprowadzenia do zaprzestania tego naruszenia”. (czyt. pkt. niżej).

Postacią indywidualnych środków odwetowych jest samopomoc, która od wielu lat pozostaje trwałą instytucją prawa międzynarodowego. Jej stosowania ograniczono jednak w postanowieniach o zakazie użycia siły w stosunkach międzynarodowych.

Obok pojęć środków odwetowych w doktrynie i praktyce występują tradycyjne pojęcia retorsji i represaliów. Represalia są działaniami, które same w sobie stanowią naruszenie prawa międzynarodowego, jednak stosowanie ich jest dopuszczalne w odpowiedzi na bezprawne zachowanie innego państwa (np. zatrzymanie majątku danego państwa). Represalia zbrojne, są to akcja militarna podjęta przeciwko państwu, któremu zarzuca się naruszenie prawa międzynarodowego (zakazane). Retorsje są to działania podejmowane przez państwo w odpowiedzi na sprzeczne z jego interesami, ale niestanowiące naruszenia prawa międzynarodowego, postępowania innego państwa (np. podwyższenie stawek celnych).

Sankcje stosowane przez organizacje międzynarodowe to „środki przymusu podjęte w celu wykonywania decyzji kompetentnego organu upoważnionego do działania w imieniu społeczności lub wspólnoty, której funkcjonowanie regulowane jest prawe.” Sankcje o charakterze egzekucyjnym nie są integralną częścią norm międzynarodowych. Organizacje międzynarodowe mogą stosować sankcje w celu zapewnienia przestrzegania prawa międzynarodowego, jednak tylko w pewnych okolicznościach i tylko pod presją polityczną.

Obowiązki państwa naruszającego prawo:

- zaprzestanie bezprawnego zachowania

- usunięcie skutków tego zachowania

- wynagrodzenie szkody

Realizacja usunięcia skutków zachowania niezgodnego z prawem lub wynagrodzenia szkody następuję w wyniku:

- restytucji

- reparacji

- satysfakcji, czyli zadośćuczynienie

Restytucja polega na przywróceniu stanu który istniałby, gdyby nie dokonano naruszenia zobowiązania międzynarodowego (np. na wycofaniu się z nielegalnie zajętego terytorium)

Reparacja, czyli wynagrodzenie szkody dokonywane najczęściej w formie odszkodowania pieniężnego (zwłaszcza w przypadku szkody materialnej). Reparacja powinna pokrywać rzeczywiste straty materialne poniesione przez państwo poszkodowane, a w pewnych przypadkach również prawdopodobny zysk.

Satysfakcja, czyli zadośćuczynienie, sposób wynagrodzenia szkody o charakterze niematerialnym, polegającej na naruszeniu honoru i godności obcego państwa. Może ona polegać na wyrażeniu ubolewania i oficjalnych przeprosinach, a także na zapewnieniu, że fakty stanowiące naruszenie normy prawa międzynarodowego nie powtórzą się w przyszłości.

3. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność.

Państwo może powołać się na szereg okoliczności wyłączających odpowiedzialność międzynarodową m.in.:

1/ ważna zgoda innego państwa, która wyłącza bezprawność aktu w stosunku do niego o tyle, o ile akt mieści się w ramach wyrażonej zgody (przyzwolenie państwa poszkodowanego);

2/ legalne działanie w samoobronie, przedsięwziętej zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych;

3/ zastosowanie „legalnego” środka odwetowego (countermeasure) przeciwko innemu państwu wyłącza bezprawność aktu w stosunku do niego. „Legalne” środki odwetowe to takie środki, które łącznie spełniają następujące warunki:

- przedsięwzięte są przez pokrzywdzone państwo przeciwko państwu odpowiedzialnemu za naruszenie zobowiązania międzynarodowego i mają skłonić to drugie do wykonania zobowiązań stanowiących konsekwencje aktu międzynarodowo bezprawnego (zob. § 7);

- są proporcjonalne do pokrzywdzenia;

- przed ich zastosowaniem wezwano państwo, przeciwko któremu miały być podjęte, do wykonania zobowiązań stanowiących konsekwencje aktu międzynarodowo bezprawnego (zob. § 7), chyba że potrzeba przedsięwzięcia środków odwetowych jest nagląca ze względu na konieczność ochrony praw państwa odwołującego się do środków odwetowych;

- przed ich zastosowaniem stosownie poinformowano państwo, przeciwko któremu miały być podjęte, oferując jednocześnie możliwość negocjacji;

- środki odwetowe nie mogą być zastosowane (a jeżeli je zastosowano, to powinny zostać niezwłocznie zawieszone), o ile akt międzynarodowo bezprawny jest zakończony a spór pozostaje zawisły przed sądem lub trybunałem kompetentnym do wydania wiążącego strony rozstrzygnięcia. Środki odwetowe mogą być jednak stosowane, o ile państwo, które dopuściło się aktu międzynarodowo bezprawnego narusza zasady dobrej wiary w toku postępowania zmierzającego do rozstrzygnięcia sporu;

- stosowanie środków odwetowych powinno zakończyć się niezwłocznie po tym, jak państwo, które dopuściło się aktu międzynarodowo bezprawnego wykonało zobowiązania stanowiące konsekwencje aktu międzynarodowo bezprawnego (zob. § 7);

- środki odwetowe nie mogą polegać na naruszaniu: (a) obowiązku powstrzymania się od groźby lub użycia siły zbrojnej, wynikającego z Karty Narodów Zjednoczonych, (b) obowiązków związanych z przestrzeganiem podstawowych praw człowieka, (c) obowiązków wynikających z norm stanowiących ius cogens, (d) obowiązku powstrzymywania się od dokonywania (zbrojnych) represaliów naruszających zobowiązania o charakterze humanitarnym;

4/ siła wyższa (force majeure). Jest to nieodparta siła lub nieprzewidziane zdarzenie pozostające poza kontrolą danego państwa oraz czyniące rzeczą zasadniczo niemożliwą wykonanie zobowiązania. Na siłę wyższą nie może powołać się państwo, które: (a) przyczyniło się do powstania stanu siły wyższej lub (b) zakładało możliwość wystąpienia siły wyższej (co może wyraźnie wynikać np. z postanowień wchodzącego w grę traktatu);

5/ działanie w sytuacji zagrożenia (distress). Jest to działanie, którego autor nie miał innej, racjonalnej możliwości dla ratowania życia swojego lub osób znajdujących się pod jego pieczą. Na tę okoliczność nie może powoływać się państwo, które przyczyniło się do powstania zagrożenia. Nie można powołać się na nią także wówczas, gdy dane działanie grozi sprowadzeniem porównywalnego lub większego zagrożenia;

6/ działanie w stanie wyższej konieczności (necessity). Stan wyższej konieczności nie może być powoływany przez państwo jako okoliczność wyłączająca bezprawność jego aktu, chyba, że akt ten: (a) jest jedynym środkiem dla ochrony istotnego interesu państwa przed poważnym i bezpośrednim zagrożeniem, oraz nie narusza w poważny sposób interesów państwa, państw bądź społeczności międzynarodowej, w stosunku do których naruszone zobowiązanie przysługuje. Na stan wyższej konieczności nie można powołać się wówczas, gdy: (a) dane państwo przyczyniło się do sprowadzenia zagrożenia lub (b) naruszone zobowiązanie międzynarodowe samo wyklucza możliwość powołania się na stan wyższej konieczności.

Żadna z powyższych okoliczności nie wyłącza jednak bezprawności aktu stanowiącego naruszenie obowiązków wynikających z norm stanowiących ius cogens. Państwo nie może także powoływać się na postanowienia swego prawa wewnętrznego dla usprawiedliwienia niewykonywania przezeń zobowiązania międzynarodowe

14. ODPOWIEDZIALNOŚĆ MIĘDZYNARODOWA JEDNOSTEK.

I. Przestępstwa prawa międzynarodowego; zasada jurysdykcji uniwersalnej

Tradycyjnie podstawą odpowiedzialności karnej jednostki (osoby fizycznej) mogło być jedynie prawo krajowe. Współczesne prawo międzynarodowe umowne i zwyczajowe przewiduje, że w wyjątkowych sytuacjach jednostka ponosi odpowiedzialność z tytułu naruszenia prawa międzynarodowego. Do czynów rodzących taką odpowiedzialność należą m.in.: piractwo na morzu pełnym, pogwałcenie podstawowych praw i zwyczajów wojennych, ludobójstwo, handel ludźmi, terroryzm, apartheid i handel narkotykami.

W dzisiejszej doktrynie i praktyce międzynarodowej nie kwestionuje się faktu, że jednostki odpowiedzialne za ciężkie naruszenie prawa międzynarodowego powinny podlegać tzw. jurysdykcji uniwersalnej. Tradycyjnie jurysdykcja karna wykonywana jest przez państwo, na którego terytorium został popełniony dany czyn (jurysdykcja terytorialna), bądź przez państwo obywatelstwa sprawcy (jurysdykcja personalna). Podstawą jurysdykcji jest wówczas prawo krajowe.

Zasada jurysdykcji uniwersalnej przewiduje karanie sprawców zbrodni międzynarodowych bez względu na ich obywatelstwo lub miejsce popełnienia przestępstwa. Postępowanie przeciwko takim osobom może być prowadzone przez sądy krajowe różnych państw albo przez trybunały międzynarodowe (patrz niżej).

15. ROZSTRZYGANIE SPORÓW:

1. negocjacje,

2. dobre usługi,

3. mediacja,

4. komisja śledcza,

5. arbitraż,

6. sądownictwo.

16. MTS:

1. podstawy jurysdykcji (rola zgody państwa),

2. skład i siedziba,

3. wyroki i opinie doradcze.

17. ZASADY UŻYCIA SIŁY:

1. zakaz wojny (Pakt Brianda - Kellaga z 1928 r. i KNZ),

2. wyjątki od zakazu.

18. PRAWO DYPLOMATYCZNE.

1. pojęcie i zadania misji dyplomatycznej,

2. przywileje i immunitety dyplomatyczne,

3. klasy szefów misji dyplomatycznej.

19. PRAWA CZŁOWIEKA:

1. Pojęcie „praw człowieka”

Powszechnie akceptowane jest, że „uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków rodziny ludz­kiej stanowi podstawę wolności, sprawiedliwości i pokoju na świecie” (wstęp do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka). Nie jest natomiast ciągle jasna natura praw współcześnie określanych „prawami człowieka”; ani ich rola w prawie międzynarodowym. Kontrowersyjne jest samo pojęcie „praw”. Niektóre prawa traktowane są bowiem za zobowiązujące państwa natychmiast, inne zaś za tworzące jedynie wzory postępowania i przyszłość (prawa programowe, np. prawa socjalne). Zdefiniowanie praw człowieka utrudnia doktrynalna dyskusja nad prawami różnej generacji i rozróżnianie między prawami (wolnościami) obywatelskimi i prawami politycznymi chroniącymi przed ingerencją państwa („pierwsza generacja”) a prawami gospodarczymi, socjalnymi i kulturalnymi pozwalającymi oczekiwać od państwa zabezpieczeń natury społecznej oraz ekonomicznej, takich jak prawo do pracy lub prawo do nauki („druga generacja”). Ostatnio pojawiła się ponadto konstrukcja „praw trzeciej generacji”, obejmujących prawo do pokoju, prawo do samostanowienia, wspólne dziedzictwo ludzkości, prawo do rozwoju, prawa mniejszości narodowych oraz prawo do czystego środowiska naturalnego. Jakkolwiek nie można odmówić ważności prawom „trzeciej generacji", tak są one dalekie od zasadniczej koncepcji praw człowieka jako indywidualnych praw fundamentalnych jednostki ludzkiej (nie jest bowiem jasne, czy przysługują jednostce, czy raczej grupom - ludom).

Różnica między prawami różnej generacji uwydatnia się szczególni w odniesieniu do mechanizmów zapewniających prawom wykonanie. Prawa pierwszej generacji mogą znaleźć skuteczną ochronę sądową równo w płaszczyźnie prawa wewnętrznego, jak i prawa międzynarodowego (niektóre konwencje międzynarodowe przewidują specjalne mechanizmy). Mechanizmy implementacyjne praw drugiej generacji są na ogół odmienne i rzadko kiedy sądy krajowe są w stanie efektywnie kontrolować ich przestrzeganie, najczęściej prawa te nie mogą być gwarantowane bez poważnych nakładów finansowych. Z kolei dla praw trzeciej generacji ani prawo wewnętrzne, ani prawo międzynarodowe nie przewiduje żadnych specjalnych mechanizmów.

2. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka.

Uzupełniając postanowienia Karty Narodów Zjednoczonych, Zgromadzenie Ogólne uchwaliło 10.12.1948 r. Powszechną Deklarację Praw Człowieka (od głosu wstrzymały się Biało­ruś, Czechosłowacja, Polska, Ukraina, ZSRR, Jugosławia i Arabia Sau­dyjska). Deklaracja nie miała być wiążącym dokumentem prawnym, ale zadaniem jej było ustalenie wspólnego standardu do osiągnięcia przez wszystkie ludy i wszystkie narody. W trzydziestu artykułach Deklaracja obejmuje szeroki katalog praw i wolności, począwszy od prawa do życia, wolności i bezpieczeństwa jednostki, zakazu niewolnictwa i pracy przy­musowej, zakazu tortur lub okrutnego i nieludzkiego traktowania, prawa do osobowości prawnej, równości wobec prawa, prawa do sprawiedliwego procesu, prawa do prywatności, wolności poruszania się, wolności wy­znania, wolności słowa i zgromadzeń, po prawa natury ekonomicznej, tj. prawo do pracy i równej płacy, ubezpieczeń społecznych, prawo do nauki.

Deklaracja jako rezolucja Zgromadzenie Ogólne nie ma formalnie wiążącego charakteru, nie ulega jednak wątpliwości, że posiadała i posiada nadal doniosłe zna­czenie. Stała się punktem wyjścia wielu rezolucji organów ONZ, po­woływana była bezpośrednio lub recypowana przez konstytucje wielu; państw, zwłaszcza państw rozwijających się. Do niej nawiązuje szereg dokumentów międzynarodowych oraz orzeczeń sądowych. Współcześnie coraz bardziej uprawnione staje się twierdzenie, że Deklaracja przekształciła się w prawo zwyczajowe (przynajmniej część zawartych w niej praw np. zakaz tortur) lub wiąże jako odzwierciedlenie ogólnych zasad prawa.

Deklaracja miała być natychmiast rozwinięta poprzez powszechną umowę wielostronną o ochronie praw człowieka. Zawarcie takiej umowy zabrało jednak więcej czasu niż pierwotnie zakładano, w międzyczasie przyjęto podejście sektorowe, które doprowadziło do zawarcia kilku waż­nych umów międzynarodowych, takich jak m.in. Konwencja z 1948 r. o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa, czy Konwencja z 1965 r. w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej.

3. Pakty Praw Człowieka,

Po 19 latach od podjęcia prac przygotowawczych w 1966 r. uchwalone zostały przez Zgromadzenie Ogólne ONZ trzy umowy międzynarodowe: Pakt Praw Gospo­darczych, Społecznych i Kulturalnych (PPGSK), Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (PPOP) oraz Protokół fakultatywny do Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Pakty stanowią poważny postęp w dziedzinie międzynarodowej ochrony praw człowieka. Zawierają bardziej pełny niż Deklaracja katalog praw człowieka i potwierdzają prawo narodów do samostanowienia. Wyjątkiem są trzy prawa zawarte w Deklaracji, a pominięte przez Pakty, tj. prawo do własności i zakaz jej arbitralnego po­zbawiania, prawo każdego do ubiegania się i otrzymania azylu w innych krajach, prawo każdego do posiadania obywatelstwa i zakaz samowolnego pozbawiania go.

Istotna różnica między dwoma Paktami polega na tym, że w PPOP strony przyjmują na siebie obowiązek natychmiastowego zastosowania i poszanowania wszystkich bez wyjątku praw objętych Paktem. Natomiast w PPGSK strony oświadczają, że będą się starały podjąć kroki w celu maksymalnego zastosowania środków będących w ich dyspozycji, dla stopniowego osiągnięcia całkowitego zaspokojenia praw uznanych w Pakcie. Prawa te mają charakter progresywny, co jednak nie pozbawia je wiążącego charakteru. Niemniej zobowiązanie jest słabsze i zależne od możliwości finansowych państwa.

PPGSK przewiduje m.in.:

1. prawo każdego człowieka do pracy, które obejmuje możność zdobycia utrzymania przez pracę swobodnie wybraną lub przyjętą (art. 6),

2. prawo do korzystania ze sprawiedliwych i nieszkodliwych warunków pracy oraz do słusznego wynagrodzenia (art. 7),

1. prawo do tworzenia związków zawodowych (art. 8),

4) prawo do zabezpieczenia społecznego, włączając w to ubezpieczenia społeczne (art. 9),

5) prawo do nauki, a w szczególności zapewnienie, że wykształcenie podstawowe będzie obowiązkowe i dostępne bezpłatnie dla wszystkich, a wykształcenie średnie i wyższe będzie powszechnie osiągalne i jednakowo dostępne dla wszystkich na podstawie zdolności, m.in. przez stopniowe wprowadzanie bezpłatnego nauczania (art. 13).

PPOP przewiduje natomiast m.in.:

1) prawo do życia każdej istoty ludzkiej (art. 6),

2) zakaz tortur lub okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania (art. 7),

3) zakaz niewolnictwa, poddaństwa oraz zakaz pracy niewolniczej i przy­musowej (zakaz nie obejmuje ciężkich robót na mocy wyroku sądowe­go (art. 8),

4) prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, obejmującego zakaz arbitralnego zatrzymania i aresztowania (art. 9),

5) swobodę poruszania się na terytorium państwa i wolność wyboru miej­sca zamieszkania (art. 12),

6) prawo do sprawiedliwego procesu (art. 14),

7) prawo do prywatności (art. 17),

8) prawo do wolności myśli, sumienia i religii oraz prawo do nieskrępo­wanych przekonań (art. 18 i 19).

Podkreślenia wymagają jeszcze trzy kwestie:

1) prawa zawarte w Paktach objęte są zakazem wszelkiego rodzaju dyskryminacji, stosują się tak do obywateli państwa, jak i cudzoziemców,

2) niektóre z nich mogą doznawać ograniczeń przewidzianych przez prawo wewnętrzne, jeżeli są to ograniczenia niezbędne w demokratycznym społeczeństwie, np. dla ochrony bezpieczeństwa narodowego, porządku publicznego, zdrowia publicznego i moralności lub praw i swobód innych;

3) wiele fundamentalnych praw obywatelskich PPOP (art. 6, 7, 8, 11 - za­kaz więzienia z powodu niemożności wypełnienia zobowiązań z umów; 15 - formułujący zasadę nullum crimen sine lege; 16, 18) nie może być wyłączonych nawet w czasie publicznego stanu wyjątkowe­go, który ma zapobiec zagrożeniu życiu narodu i który został urzędowo ogłoszony (art. 4).

Obydwa Pakty przewidują system kontroli ich przestrzegania, jest on jednak stosunkowo słaby. PPOP ustanawia specjalny organ - Komitet Praw Człowieka składający się z 18 członków wybieranych przez strony. Artykuł 40 przewiduje obowiązkowy mechanizm dla wszystkich stron, zobowiązując je do przedkładania sprawozdań na temat środków podjętych przez nie w celu urzeczywistnienia praw uznanych w Pakcie oraz postępu dokonanego w dziedzinie korzystania z tych praw (m.in. co 5 lat lub na każde wezwanie Komitetu). Sprawozdania są badane i studiowane przez Komitet, a ten może zwracać się do państw z prośbą o dodatkowe informacje. Komitet przekazuje następnie państwom-stronom swoje sprawozdanie wraz z takimi uwagami ogólnymi, które uzna za właściwe. Rozwija w ten sposób dialog z państwami, wpływając na rozumienie i implementację praw człowieka w prawie krajowym.

Artykuł 41 przewiduje procedurę fakultatywną, na mocy której pań­stwa mogą przyznać innym państwo prawo wnoszenia skarg na narusza­nie przez nie praw człowieka do Komitetu Praw Człowieka (w 1996 r. sy­stem obejmował 45 państw, w tym Polskę od 1990 r.). Procedura oparta jest na wzajemności - obydwa państwa muszą ją zaakceptować, a ponadto wymaga uprzedniego wyczerpania wszystkich dostępnych środków w prawie państwa, któremu zarzuca się naruszenie (reguła ta nie ma zasto­sowania, gdy stosowanie środków krajowych przedłuża się w sposób nie­uzasadniony). Procedura skarg ma na celu jedynie znalezienie ugodowego rozwiązania, nie przewiduje żadnego wiążącego dla państwa rozstrzy­gnięcia.

Protokół fakultatywny do PPOP przewiduje dodatkowy mechanizm - petycji indywidualnych, umożliwiający Komitetowi badanie naruszeń praw człowieka na podstawie skarg wnoszonych przez jednostki. Komitet może jednak tylko wezwać państwa do złożenia informacji i zalecić państwom odpowiednie postępowanie. W 1996 r. 81 państw było stronami Protokołu fakultatywnego, w tym Polska od 1991 r., w 2001 r. - 101. Rocznie Komitet bada ok. 1000 petycji indywidualnych, z których wiele uznaje za niedopuszczalne.

W 1989 r. został przyjęty Drugi protokół fakultatywny do PPOP w sprawie zniesienia kary śmierci. W 1996 r. tylko 29 państw było jego stronami, w 2003 r. - 41.

PPGSK przewiduje jedynie system sprawozdań. Od 1987 r. rozpatruje je specjalny Komitet do spraw Praw Gospodarczych, Społecznych i Kul­turalnych, podporządkowany Radzie Gospodarczo-Społecznej ONZ.

4) Europejska Konwencja Praw Człowieka (zwłaszcza tryb dochodzenia naruszeń praw człowieka).

Najważniejszym europejskim instrumentem ochrony praw człowiek! jest Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC) z 4.11.1950 r. przyjęta w ramach Rady Europy. Wypracowano do niej dwanaście dodatkowych protokołów. Stronami Konwencji jest obecnie 45 państw członkowskich Rady Europy (jako ostatnia dołączyła Serbia-Czarnogóra od 3.4.2003 r.).

Konwencja opiera się na kilku wiodących zasadach:

1) solidarności (tworzy ona ważny element europejskiego ordre public; ponadto nie jest oparta na wzajemności, lecz na obowiązku jej przestrzegania przez wszystkie państwa-strony bez względu na zachowania innych stron;

2) dopuszczalności skargi stron Konwencji przeciwko innym stronom (praktykowane zresztą wyjątkowo w przypadkach najpoważniejszych naruszeń praw człowieka - nadaje to zobowiązaniom wynikającym z Konwencji skuteczność erga omnes);

3) prawie wnoszenia skarg indywidualnych przez jednostki przeciwko państwom (art. 34);

4) ochrony suwerenności państwowej (Konwencja dopuszcza zastrze­żenia (art. 57) - najczęściej składane w odniesieniu do przepisów do­tyczących rzetelnego procesu i prawa do nauki);

5) zagwarantowania interesów państw (Konwencja stwierdza, że pew­na grupa praw w niej określonych ma charakter niezbywalny. Należą do nich prawo do życia, wolność od tortur, zakaz pracy przymusowej, ochrona godności ludzkiej oraz nieretroakcja prawa. W odniesieniu do pozostałych praw możliwe są ograniczenia - wprowadzone w interesie publicznym, na podstawie ustawy, w takim zakresie, w jakim jest to ko­nieczne w społeczeństwie demokratycznym).

Trybunał stwierdzając, czy dopuszczalne ograniczenie prawa określo­nego w EKPC ma charakter konieczny, stosuje swoisty test. Bada, czy po­wody ingerencji władz państwowych były istotne i uzasadnione i czy zastosowane przez władze środki były proporcjonalne w stosunku do uprawnionego celu. W każdym postępowaniu Trybunał upewnia się, czy władze zachowały standardy określone w konkretnym przepisie EKPC oraz czy opierały się na rozsądnej ocenie istotnych faktów.

W odróżnieniu od PPOP, prawa wynikające z EKPC mogą zostać za­wieszone w przypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagrażających życiu narodu, ale „w zakresie ściśle odpowiadającym wymogom sytuacji, pod warunkiem że środki te nie są sprzeczne z innymi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego” - art. 15).

Zgodnie z art. 1 EKPC, prawa określone w Konwencji przysługują wszystkim osobom znajdującym się w obrębie zwierzchnictwa terytorial­nego państw-stron.

Zakres praw obywatelskich i politycznych objętych ochroną zbliżony jest do zakresu Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, prawa te są jed­nak bardziej precyzyjnie określone:

1) prawo do życia (art. 2); gwarantuje każdemu człowiekowi ochronę od urodzenia do śmierci. Praktyka nie interpretuje jednak tego prawa dosłownie. Państwa mają obowiązek ustanowienia i przestrzegania ustawodawstwa gwarantującego to prawo (w tym programów doty­czących ochrony zdrowia). Z przepisów Konwencji ani z praktyki nie wynika jednak nakaz ochrony życia poczętego ani ograniczeń eks­perymentów biomedycznych; sama Konwencja wprowadza pewne ograniczenia prawa do życia. Istotne znaczenie ma w tym kontekście Protokół dodatkowy VI o zniesieniu kary śmierci;

2) zakaz tortur i innego nieludzkiego i poniżającego traktowania (art. 3); przepis ten zabrania umyślnego złego traktowania, powo­dującego bardzo ciężkie i okrutne cierpienia, przy czym granica po­między torturami i innymi formami nieludzkiego traktowania jest trudno widoczna. Artykuł 3 zabrania m.in. eksperymentów lekarskich dokonywanych bez zgody zainteresowanej osoby oraz kar cielesnych w szkołach. Pojęcie nieludzkiego traktowania dotyczy także więźniów i aresztantów oraz cudzoziemców poddanych reżimowi deportacji. Ponadto na art. 3 można powoływać się również wtedy, gdy nieludzkie lub poniżające traktowanie nie jest związane z działaniami władzy państwowej, a nawet w sytuacjach wynikających z życia rodzinnego;

3) zakaz niewolnictwa (art. 4); jest ono definiowane w prawie międzynarodowym jako stan, w którym jedna osoba wykonuje wobec innych uprawnienia związane z prawem własności, przy czym osoba poddana jest pozbawiona podmiotowości prawnej;

4) prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 5), w szczególności prawo do humanitarnych warunków odbywania kary pozbawienia wolności. Ustęp 1 wymienia w sposób limitatywny dopuszczalne warunki pozbawienia wolności (wyrok sądowy skazujący, areszt tymczasowy na podstawie decyzji sędziego, tymczasowe aresztowanie, areszt wobec cudzoziemca itp.). Podstawą jest zawsze prawo do sądu. Osoby niesłusznie aresztowane mają prawo do otrzymania odszkodo­wania;

5) prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez sąd (art. 6), w orzecznictwie Trybunału interpretowane eksten­sywnie, tak jako prawo formalne, jak i norma materialnoprawna. Obejmuje prawo do osądzenia przez sąd, w racjonalnym terminie, bez powodowania dodatkowych dolegliwości, w postępowaniu dostęp­nym dla publiczności, przy udziale obrońcy;

6) zakaz retroaktywnego działania prawa karnego (nullum crimen sine lege, art. 7), czyli zasadę legalności w prawie karnym;

7) prawo do prywatności (art. 8), na które składają się ochrona rodziny, miejsca zamieszkania oraz korespondencji. Przepis ten jest również podstawą ochrony danych osobowych, ochrony nazwiska oraz ochro­ny kontaktów zawodowych z innymi osobami;

8) prawo do wolności myśli, sumienia i religii (art. 9), obejmujące nie tylko wyznawanie „wielkich” religii, lecz także tych mniej znanych oraz swobodę ateizmu i agnostycyzmu; nie jest w szczególności oczy­wiste, że obejmuje ono także ochronę sekt religijnych. Swoboda wyzna­nia zakłada, że każdy ma prawo wyboru religii i manifestowania swego wyznania. Zabroniona jest wszelka indoktrynacja w tej dziedzinie;

9) prawo do wolności wypowiedzi (art. 10), obejmujące swobodę wyra­żania opinii na wszystkie tematy oraz prawo do otrzymywania infor­macji bez ingerencji ze strony władz publicznych. Uprawnienia te mogą jednak być ograniczone, gdyż korzystanie z tych swobód pociąga za sobą również pewne zobowiązania i może być poddane for­malnościom, warunkom lub sankcjom koniecznym w społeczeństwie demokratycznym. Swoboda wypowiedzi jest traktowana jako jeden z fundamentów demokracji. Państwo ma w związku z tym nie tylko obowiązek powstrzymania się od działań ograniczających tę swobodę, lecz także jest zobowiązane do podejmowania pozytywnego działania w celu zapewnienia przepływu informacji. Pojęcie informacji jest przy tym rozumiane ekstensywnie: obejmuje życie polityczne, społeczne, kulturalne, naukowe, artystyczne czy religijne. Tym samym zabronio­na jest cenzura;

10) prawo do zgromadzeń i zrzeszania się (art. 11), zarówno dla celów prywatnych, jak i publicznych, w zasadzie bez żadnej ingerencji ze strony państwa; Konwencja dopuszcza nakładanie pewnych ograni­czeń na te swobody w ściśle określonych celach, ale uprawnienia te powinny być traktowane jak ultima ratio i interpretowane restryktyw­nie; dotyczy to m.in. zrzeszania się funkcjonariuszy państwowych oraz ograniczania działalności partii politycznych;

11) prawo do zawarcia małżeństwa (art. 12), interpretowane jako prawo kobiety i mężczyzny do zawarcia formalnego związku. Uprawnienia małżonków określa - dość ogólnikowo - z kolei protokół 7 do Kon­wencji. Gwarancje z art. 12 nie obejmują natomiast gwarancji prawa do rozwodu;

12) prawo do skutecznego środka do dochodzenia w prawie krajowym naruszenia praw wynikających z Konwencji, także gdy naruszenia dokonały osoby sprawujące funkcje państwowe (art. 13);

13) zakaz dyskryminacji przy korzystaniu z praw zawartych w Kon­wencji (art. 14). Nie ma on charakteru odrębnego uprawnienia, ale sto­sowany jest łącznie z innymi przepisami Konwencji; pomimo to znajdu­je trwałe miejsce w orzecznictwie strasburskim, przy czym jest przez nie rozciągany także na uprawnienia o charakterze ekonomicznym czy społecznym. Warunkiem stwierdzenia dyskryminacji są występujące łącznie: zróżnicowane traktowanie i brak dlań obiektywnego uzasad­nienia. Lista przesłanek mogących prowadzić do dyskryminacji (płeć, rasa, kolor skóry, język, religia,, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodo­wej, majątek, urodzenie) ma charakter egzemplifikacyjny.

Protokół I służy ochronie prawa własności, prawa do nauki i wolnych demokratycznych wyborów, Protokół IV zakazuje więzienia za długi, chroni prawo swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania oraz powrotu do własnego kraju, Protokół VI zakazuje stosowania kary śmierci, Protokół VII chroni niektóre prawa cudzoziemców (określa generalne zasady legalności wydalenia), prawo do odwołania do sądu w przypadku ustalenia odpowiedzialności karnej, statuuje zakaz orzeka­nia dwa razy w tej samej sprawie itp. Protokół XII ustanawia ogólny zakaz dyskryminacji. Pozostałe Protokoły dotyczą kwestii proceduralnych.

EKPC nie reguluje praw o charakterze społecznym i gospodarczym, nie zawiera praw wymienionych w art. 22-25 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, np. praw dotyczących ubezpieczeń społecznych, pełnego za­trudnienia, odpowiednich warunków pracy i standardu życia. Zawarta zo­stała w tej dziedzinie osobna umowa międzynarodowa - Europejska Karta Socjalna z 1961 r. Karta przewiduje mechanizmy kontroli o charakterze politycznym. System ten zmienił Protokół dodatkowy do Euro­pejskiej Karty Socjalnej z 1988 r. (mający charakter materialnoprawny) oraz dwa Protokoły zmieniające Kartę z 1991 i 1995 r. (ten ostatni przewiduje „skargę zbiorową”, którą mogą złożyć do niezależnego komitetu eks­pertów międzynarodowe lub krajowe organizacje pracodawców, związki zawodowe lub inne organizacje pozarządowe). Z dniem 1.7.1999 r. weszła leżycie tzw. poprawiona/zrewidowana Europejska Karta Socjalna, która ma stopniowo zastępować stary instrument. Uzyskała ona jednak znacznie mniejszą liczbę ratyfikacji niż oryginalna Karta. „Poprawiona” Karta określa szereg praw materialnych, a także mechanizmy ich realizacji, odwołując się w tej mierze do instrumentów prawa wewnętrznego. System kontroli wykonania Karty polega na składaniu przez państwa-strony sprawozdań. Są one rozpatrywane przez Komitet Niezależnych Ekspertów, organ quasi-sądowy, który bada sprawozdania z punktu widzenia ich zgodności ze zobowiązaniami międzynarodowymi, formułuje (nie­wiążące) konkluzje, które są przekazywane Komitetowi Rządowemu. Ten dokonuje oceny politycznej sprawozdań i konkluzji, po czym formułuje wnioski stanowiące podstawę rezolucji oceniającej wykonanie EKS przez dane państwo.

---