Psychologia zdrowia - Rozdział 8 - Modele społecznej psychologii poznawczej wyjaśniające zachowania zdrowotne i zmianę zachowań

Trzy grupy modeli ze względu na wyjaśniany zakres zachowania:

-motywacyjne (kształtowanie motywacji czy intencji podjęcia zachowania; ujmują czynniki decydujące o powstaniu zamiaru inicjacji zachowania)

-postintencjonalne (czynniki wpływające na wykonanie już istniejącego zamiaru)

- procesualne i fazowe (uwzględniają fakt, że zmiana zachowania przebiega w czasie, w postaci dających się wyodrębnić faz)

1. Model przekonań zdrowotnych.

- najstarszy, lata 50; miał wyjaśnić, w jaki sposób kształtuje się gotowość do udziału w akcji profilaktycznej;

- podobieństwo do modelu psychologicznej teorii podejmowania decyzji;

- spostrzegana podatność na chorobę = subiektywne prawdopodobieństwo zachorowania;

- spostrzeganie korzyści minus spostrzegane przeszkody = użyteczność wyniku;

- do wykonania działań praktycznych potrzeba trzech warunków:

a) obecność motywacji do działania (iloczyn spostrzeganej podatności i spostrzeganej powagi (muszą być większe niż 0));

b) ocena użyteczności działania (użyteczność musi być większa od poniesionych strat);

c) gotowość do działania (czynnik wyzwalający cue)

- próba dopasowania modelu do danych empirycznych pochodzących z bad. w warunkach naturalnych -> rozbudowanie i objęcie trzech bloków zmiennych:

A) czynniki percepcyjno poznawcze (spostrzegana podatność i ocena jej powagi)

B) czynniki środowiskowe (zmienne pośredniczące o charakterze społeczno - demograficznym oraz wiedza o chorobie - wpływają na A)

- zmienne pośredniczące i percepcyjne decydują o spostrzeganym zagrożeniu (który jest kluczowym elementem modelu;

C) bilans spostrzeganych korzyści i przeszkód

Zastrzeżenia:

- obejmuje zachowania prewencyjne zapobiegające chorobie lub jej wczesnego wykrywania, ale pomija inne zachowania zdrowotne;

- nie uwzględnia fazowości kształtowania się zachowania zdrowotnego;

2. Teoria uzasadnionego działania i teoria planowanego zachowania.

- modele motywacyjne (tak jak poprzedni z tym, że dwie ostatnie są ogólnymi teoriami psychologicznymi, a nie specyficznie dot. zdrowia, ponadto obejmują szeroki zakres zach.- nie tylko prewencyjne; dodatkowo uwzględniają wpływy społeczne oraz wprowadzono do nich intencje - zamiar wprowadzenia działania zdrowotnego);

Teoria uzasadnionego działania - Ajzen i Fishbein

- większość zach. znajduje się pod kontrolą wolicjonalną;

- główną rolę odgrywa intencja (najbliższy, bezpośredni czynnik determinujący zachowanie)

- w kształtowaniu intencji uczestniczą czynniki(ich podłożem są określone przekonania):

a) postawa wobec określonego zach. (przekonania behawioralne dot. wyniku zach. oraz ocena tego wyniku);

b) norma subiektywna dot. tego zachowania (odzwierciedla kontekst społ. i społ. presję na wykonanie zach.; przekonania normatywne nt. oczekiwań ze strony znaczących osób oraz motywacja do podporządkowania się tym oczekiwaniom)

Teoria okazała się być niewystarczająca, co doprowadziło do powstania teorii planowanego zachowania wzbogaconej o czynnik spostrzeganej kontroli behawioralnej (jeśli rodzaj zach., albo syt. umożliwiają całkowitą kontrolę nad wykonaniem, wtedy wystarczającym predykatorem jest intencja). Jednak w miarę zmniejszania się wolicjonalnej kontroli rośnie rola spostrzeganej kontroli behawioralnej (u jej podstaw leżą przekonania dot. kontroli, powstające w rezultacie przeszłych własnych dośw. dot. zachowania i innych czynników określających spostrzeganą trudność zachowania, pochodzących od innych osób).

- szeroko stosowana w bad. w psych. zdrowia, szczególnie dot. zmian zachowania;

- wątpliwości związane z przyjętym podstawowym założeniem, że postawa jest głównym czynnikiem determinującym zachowanie (bad. nie potwierdzają takiego związku). Ajzen i Fishben argumentują jednak, że poprawność metodologiczna wymaga stosowania wskaźników postawy i zach. na tym samym poziomie ogólności.

3. Modele fazowe zmiany zachowań związanych ze zdrowiem

I. Transteoretyczny i stadialny model zachowań (Prochalska i DiClemente)

- stworzony w ramach psychoterapii z założeniem, że zintegrowanie szkół psychoterapii da podstawę do opracowania wskaźników empirycznych mierzenia procesu psychoterapii; ma też służyć do analizy procesu zmian występujących pod wpływem własnej aktywności człowieka.

1.) w stadium prekontemplacji - czł. nieświadomy istnienia w jego życiu problemów zdrowotnych, a ni wynikających z zachowań ryzykownych, ani z wiedzy o możliwościach poprawy stanu zdrowia i rozwoju zasobów, zachęcany do zmian często odrzuca sugestię.

2.) w stadium kontemplacji czł zaczyna zastanawiać się na problemami zdrowotnymi i rozważa możliwość zmiany zachowań w najbliższych 6 msc.

3.) stadium przygotowania - faza rozpoznawana po wskaźnikach poznawczych, gdyż pojawia się intencja - planowanie w najbliższym czasie (1 msc) podjęcia nowych zachowań albo wprowadzenie zmian.

4.) stadium podjęcia aktywności zmiany zach. - bezpośrednia zmiana zachowania, ale też otoczenia i zdobywanie doświadcznia.

5.) stadium utrzymywania korzystnych prozdrowotnych zmian w zach. i utrwalanie ich.

6.) stadium nawrotu - gdy zachowanie się nie utrwala.

- wyodrębnienie stadium prekontemplacyjnego dobrze wyjaśnia subiektywne poczucie korzyści doraźnych płynące z niepożądanego zachowania (palenie tytoniu). W stadium 3 (podobno) świadomość ryzyka jest realna i przyjemność z zachowań antyzdrowotnych słabnie.

II. Model fazowy dostrzegania ryzyka Weinsteina

1 - nieświadomość zagrożenia

2 - brak zaangażowania (- jest świadomość ryzyka i zachowań prewencyjnych)

3 - podejmowanie decyzji o działaniu

4 - decyzja o braku zmian, albo:

5 - decyzja o zmianie zachowania, wtedy:

6 - działania

7 - utrzymywanie działania

Specyficzne dla tego modelu są faza 2 i 4, które zwracają uwagę na pewne istotne procesy w całościowym przebiegu kształtowania zachowań zdrowotnych. Rzadko bowiem uwzględnia się fakt podejmowania decyzji negatywnych względem zdrowia.

Oba modele nie dostarczyły wystarczających informacji o tym, co się dzieje podczas przejścia do kolejnych stadiów i na skutek jakich procesów ono następuje.

4. Procesualny model działań zdrowtnych

Jeśli zachowania zdrowotne mają charakter fazowy, powstaje pytanie w jaki sposób następuje przejście od jednej fazy do drugiej:

1. istnieje określona logika działania, zgodnie z którą fazy stanowią konsekwencje poprzednich, a przejście między nimi następuje spontanicznie;

2. uznanie odrębności faz i przyjęcie, że każda ma swoiste determinanty

Procesualny model działań zdrowotnych (HAPA) reprezentuje b) - za ważny czynnik decydujący o zachowaniu w kolejnych fazach uznaje się poczucie własnej skuteczności o treści spec. dla każdej z faz.

Model Schwarzera:

- dwie fazy:

1) motywacyjna - poprzedzająca działanie; w której następuje sformułowanie intencji;

- własna skuteczność w inicjowaniu działania

Czynnikiem pośredniczącym między intencją a działaniem jest planowanie działania.

2) realizacji działania - określona jako wolicjonalna;

- własna skuteczność w utrzymywaniu działania - decyduje o jego kontynuowaniu, nawet jeśli pojawią się przeszkody - jeśli działanie zostanie przerwane/powróci się do poprzedniego zachowania to:

-własna skuteczność w ograniczaniu nawrotów - może umożliwić ponowne podjęcie zaniechanego działania prozdrowotnego.

- (mało informacji nt. weryfikowania modelu;) planowanie jest ważne, gdy nawyk jest słaby, jeśli jest silny, to planowanie nie ma znaczenia, więc interwencja prozdrowotna powinna być inaczej ukierunkowana; na skuteczność interwencji wpływa jej dopasowanie do fazy zmiany zachowania.

Inne elementy modelu:

- oczekiwania dot. wyniku działania: przewidywanie pozytywnych zmian w wyniku zach. zdrowotnego. Motyw zdrowotny powinien być wkomponowany w sferę wartości człowieka i powinien zapowiadać konkretne korzycie bez istotnego naruszenia indywidualnej hierarchi wartości;

- w fazie motywacyjne - spostrzeganie ryzyka: czy os. uważa, ze zagrożenie dla zdrowia jest problemem: komponenty: spostrzeżenie i własna ocena zagrożeń dla zdrowia oraz ocena własnych potencjałów lub słabości i uwrażliwień wobec zagrożeń dla zdrowia.

- ważne - dlaczego dobre intencje nie wystarczają? Autor zwrócił uwagę na działanie czynników sytuacyjnych: bariery sytuacyjne (przeszkody) i zasoby (a wśród nich wsparcie społeczne).

5. Znaczenie procesów ważnych w realizacji intencji prozdrowotnych

- zwrócono uwagę na małą wartość predykcyjną intencji, co do podjęcia zachowania zdrowotnego (28% wariancji); więc poszukiwano procesów regulujących przekształcenie intencji w czyn

- Schwarzer wykorzystał koncepcję siły woli Kuhla, w której siła woli do wprowadzenia działania zależy od orientacji na działanie, a nie na stan, w której najważniejszym elementem jest dojrzały zamiar(podmiot czuje się sprawcą innowacji, dokładnie określa cechy kontekstu i wykonuje dokładny plan działania zdrowotnego). Efektywność kontroli sposobów realizowania zamiaru zależy od koncentracji uwagi na informacjach podtrzymujących (a nie zakłócających).

- Gollwitzer (badania uwzględniające modele postintencjonalne i realizowania intencji):

-> w koncepcji wyróżniono intencję celu i intencję urzeczywistniania zamiaru jako procesy kontroli działania (urzeczywistnianie intencji do zaplanowanie działania)

-> gdy zaistnieje sytuacja X, os. zachowa się w sposób Y (samoregulacja)

- Model Bagozziego i Edwarda : ważne są procesy ustanawiania celów i intencji celów, są odpowiedzialne za przebieg aktywności

-> intencja stanu końcowego(mam zamiar osiągnąć X) i intencja behawioralna (zamierzam zrobić A, żeby osiągnąć X) -> ustalanie planu działania -> wybór działania (wpływ norm, poczucie własnej skuteczności, oczekiwanie pozytywnych wyników, czynniki emocjonalne związane z konsekwencjami)

6. Zasady kształtowania i zmiany zachowań zdrowotnych

Trzy fazy zmiany zachowania:

• faza motywacyjna kończąca się decyzją o zmianie (ważne są makrooddziaływania, kampanie reklamowe, akcje wzbudzania motywacji prozdrowotnej osób i gr. społ.; rola mechanizmu wpływu społecznego)

• faza wprowadzanie zmian w zachowaniu, czyli urzeczywistnianie intencji(mikroodziaływania, szczególnie ukierunkowane na małe grupy, treningi zachowań prozdrowotnych: kluby sportowe, akcje odchudzania, itd. Przymusowo wprowadzone programy antynikotynowe, racjonalnego żywienia itd. Dają dobre rezultaty w pierwszych 6 msc., potem wyniki maleją) ;

• faza utrwalania zachowań prozdrowotnych lub prewencyjnych (ważna rola siły woli, poczucia własnej skuteczności i wsparcie społ., ze strony rodziny lub ważnej gr. odniesienia - więc oddziaływania powinny być skierowane nie tylko na jednostkę, ale też otoczenie);

Zasady ogólnych zmian zachowań:

• kształtowanie i zmiana zachowania w odniesieniu do zdrowia powinny być rezultatem swobodnego wyboru;

• zachowania zdrowotne powinny być powiązane z systemem wartości oraz zadaniami rozwojowymi jednostki i pozytywnie przez nią oceniane.

• w realizowaniu swobodnych decyzji zdrowotnych powinna obowiązywać zasada stawiania sobie i innym realistycznych celów, gwarantujących aktywizację poczucia własnej skuteczności

• propozycje prozdrowotne i popularyzacja wiedzy o zdrowiu powinny być dostosowane do odbiorców (osób, grup) i do kontekstu naturalnego, materialnego i społ.-kult.

• Treść zachowań zdrowotnych, w tym także sposoby zmiany zachowań powinny być wynikiem wyboru lub elastycznie dostosowane do odbiorców

• W kształtowaniu zachowań zdrowotnych istotną rolę odgrywa wspomagające działanie grup odniesienia, społ. lokalnej i wsparcie ze strony profesjonalistów

• Warto wiedzieć i umieć ocenić w praktyce, jak działają predykatory zmiany zachowań, w jakiej fazie znajduje się osoba, której zachowania zdrowotne planuje się kształtować i zmieniać oraz jaka jest jej motywacja i cele zdrowotne.

---